Profilaktyka i elementy terapii muzycznej w przedszkolach z oddziałami integracyjnymi

Wstęp

Wybierając temat niniejszej pracy kierowałem się przede wszystkim przydatnością terapii i profilaktyki muzycznej w mojej pracy zawodowej.
Od siedmiu lat jestem nauczycielem rytmiki w przedszkolach m.in. w przedszkolu z oddziałami integracyjnymi. Z biegiem lat coraz bardziej zacząłem interesować się nowoczesnymi metodami pracy z dziećmi w wieku przedszkolnym. Z wykształcenia jestem magistrem sztuki ukończyłem Akademię Muzyczną w Poznaniu filia w Szczecinie o specjalności- akordeon. Poza tym ukończyłem kilka warsztatów metodycznych z dydaktyki przedszkolnej, na których zetknąłem się z ciekawymi propozycjami prowadzenia zajęć.
Dzięki tym warsztatom jak i studiom muzykoterapii zrozumiałem jak bardzo istotne i ważne jest wychowanie muzyczne we wczesnym okresie życia dziecka.
Muzykoterapia kojarzyła mi się dotychczas- jak większości zresztą ludzi- z konkretnym zawężonym działaniem. Teraz natomiast wiem, że jest to praktycznie nieograniczone pole działań i eksperymentów.
Dla mnie muzykoterapia stała się niemal dziedziną życia- sposobem na życie, innym podejściem do ludzi i rozumieniem ich. Teraz pracując w przedszkolu integracyjnym czuję się pewniejszy tego co robię, pewny słuszności swoich działań, aczkolwiek pozostaję ostrożny jeśli chodzi o dzieci z problemami . Staram się nie wchodzić „z butami” w ich życie ale prowokuję żeby one weszły w moje - mój świat muzyki i zabawy.
Podejmując studia muzykoterapii pragnąłem zgłębić problematykę głównie dzieci niepełnosprawnych , z którymi mam do czynienia w przedszkolu integracyjnym m.in. z dziećmi z porażeniem mózgowym, zesp. Downa, zesp. ADHD, autyzmem wczesnodziecięcym z dziećmi niewidomymi. Jednocześnie zdaję sobie sprawę, że wiek przedszkolny to okres wzmożonej aktywności poznawczej, wyrażającej się silną potrzebą intelektualnych wrażeń, dużym napięciem emocjonalnym, potrzebą działania jako narzędziem służącym poznawaniu otaczającej rzeczywistości. Zadaniem przedszkola powinno być stwarzanie sytuacji, w których dziecko znalazłoby źródło zaspokojenia potrzeb, rozbudzanie zainteresowań, motywacji, aktywności, stwarzanie sytuacji wyzwalających napięcie psychoruchowe dziecka i działanie w kierunku jego redukcji.
Jednym z zasadniczych elementów ułatwiających to zadanie są metody, które wyzwalają twórczą aktywność dziecka. Aby wyzwolić w dzieciach działalność twórczą, należy skupić uwagę na różnorodność metod i form, jakie stosujemy w przedszkolu, dzięki temu praca z dziećmi stanie się ciekawsza i twórcza.
W swojej pracy wykorzystuję poznane na warsztatach czy też studiach techniki oraz metody pracy z dziećmi. Wzbogacam nimi własne scenariusze zajęć, bądź modyfikuję je według własnych potrzeb. Wykorzystuję m.in. „Mobilną Rekreację Muzyczną” Dr M. Kieryłły, stosuję elementy metody Dennisona, metodę ruchu rozwijającego-Weroniki Sherborne, „Efekt Mozarta” wg Dona Campbella, elementy choreoterapii, gimnastyki twórczej (ekspresyjnej) R. Labana oraz metodę opowieści ruchowej J.C.Thulina, zapoznałem się także z metodyką pracy z niewidomymi- Pawła Cylulko. Często w swojej pracy stosuję Metodę Dobrego Startu- oprac. przez M. Bogdanowicz, łącząc ze sobą trzy elementy wzrokowy słuchowy i motoryczny np.: przy nauce i śpiewaniu piosenek.
„Pobyt dzieci w przedszkolu jest najwłaściwszym momentem rozpoczęcia przemyślanej, planowej i systematycznej edukacji muzycznej. Jest to czas , w którym powinny powstawać i utrwalać się pierwsze upodobania, zainteresowania muzyczne, a także rozwijać umiejętności emocjonalnego przeżywania muzyki. Muzyka wywołuje radość dziecka, spontaniczne zachowania. Obok znaczących funkcji tj. poznawczo-kształcących, wychowawczych, kompensacyjnych, estetycznych, funkcja terapeutyczna wychowania muzycznego w przedszkolu wpływa na zdrowie dziecka, jego samopoczucie, zachowanie, leczy nerwice i defekty rozwojowe.”
Sądzę, że zajęcia muzykoterapeutyczne spełniają pozytywną rolę, bowiem można wykorzystać je nie tylko jako metodę leczniczą, ale także jako oddziaływanie psychohigieniczne, psychoprofilaktyczne
i psycho-edukacyjne. Cel zajęć muzykoterapeutycznych stanowi praca nad problemami nie tylko poszczególnych osób, ale i grupy, związanymi z jej dynamiczną strukturą i stopniem spójności. Wymaga to od terapeuty umiejętności elastycznego dostosowania się i wyboru odpowiedniej problematyki zajęć w zależności od potrzeb uczestników.
Muzyka to również zjawisko fizyczne, uporządkowany zbiór drgań akustycznych, które w człowieku wzbudzają pewne procesy fizjologiczne i reakcje psychiczne. Muzyka dzięki ścisłemu połączeniu anatomicznemu pomiędzy narządem słuchu, wzgórzem, układem limbicznym mózgu, steruje funkcjami wegetatywnymi, jednak w największym stopniu wpływa na psychikę człowieka. Bierny lub czynny kontakt z muzyką wywołuje bogate doznania emocjonalne, którym towarzyszą przemiany biochemiczne i reakcje wegetatywne. Kontakt z muzyką umożliwia zaspokojenie potrzeb estetycznych, a poprzez zwiększenie wrażliwości emocjonalnej ułatwia zmiany postaw i zachowania.
W trakcie zajęć muzyka pełni wiele funkcji:
- motywuje do działania,
- stymuluje aktywność i kreatywność,
- stanowi medium komunikacji nawet wówczas, gdy nie jest w pełni akceptowana,
- stanowi wzmocnienie pozytywne, swoistą „nagrodą” warunkującą większe zaangażowanie w zajęciach, pozwala to na zintensyfikowanie efektywności niektórych technik treningowych.

„W trakcie muzykoterapii dochodzi do otwarcia nowej skali przeżyć pacjenta. Ujawnia on reakcje szczerze, otwarte, nie zniekształcone uprzedzeniami, tak częstymi w psychoterapii werbalnej.
Ze względu na swój abstrakcyjny charakter muzyka omija kontrolę intelektualną i może być odbierana w sposób czysto emocjonalny. Pozwala to na efektywne wykorzystanie jej w sytuacjach, w których intelekt nie jest w pełni dostosowany do przekazywania informacji werbalnych” .
W niniejszej pracy podejmę próbę przedstawienia terapeutycznych walorów form aktywności muzycznej dzieci podczas realizacji zajęć umuzykalniających w przedszkolu.

Rozdział I
Wpływ muzykoterapii na zmiany zachowań dzieci
z zaburzeniami rozwoju psychoruchowego

Muzykoterapia jest metodą bardzo korzystną dla dzieci i młodzieży ze względu na uniwersalność muzyki jako środka leczniczego, który nie powinien powodować skutków ubocznych.
Jak wynika z badań i z moich obserwacji z każdym rokiem coraz więcej dzieci wymaga szczególnej opieki ze strony przedszkola, szkoły i innych placówek opiekuńczo-wychowawczych. „Są to osoby obciążone lekkimi wadami organicznymi, często powstałymi jeszcze w prenatalnym okresie życia. Manifestują się nadpobudliwością psychomotoryczną i znacznym upośledzeniem skupienia uwagi. Nierzadko takie dzieci są sfrustrowane brakiem pozytywnych relacji rodzinnych, a za tym brakiem zaspokojenia potrzeb psychospołecznych. Może to doprowadzić do wzmożenia poziomu agresji.”
Grupy integracyjne, z którymi pracuję składają się z dzieci zdrowych oraz 4-5 dzieci z różnymi zaburzeniami rozwoju. Przez zaburzenie rozwoju rozumiem odchylenie od normy, takie jak: lekkie i umiarkowane upośledzenie umysłowe, zaburzenia motoryki, zespół ADHD, dziecięce porażenie mózgowe, autyzm wczesnodziecięcy. Zaburzenia manifestują się zmniejszoną wydolnością psychoruchową, niemożnością podporządkowania się wymaganiom oraz niewłaściwymi formami zachowania.
W grupach integracyjnych otoczenie zdrowych w naturalny sposób oddziałuje stymulująco na dzieci niepełnosprawne dostarczając wielu bodźców i stwarzając niepełnosprawnym możliwość poznania zachowań i sposobów postępowania dzieci zdrowych.
Doświadczenia społeczne zdobywane podczas wspólnych zabaw pobudzają do rozwoju, stymulują potrzeby społeczne, emocjonalne, ułatwiają kształcenie wszystkich funkcji poznawczych.
Podczas zabaw dzieci wyrażają swoje potrzeby, zainteresowania, siłę woli i zamiary, szukają porozumienia z innymi dziećmi i dorosłymi, wyostrzają zdolności zmysłowe, rozwijają sprawność motoryczną i mowę. U dzieci zdrowych przebywanie w grupach integracyjnych powoduje wzbogacenie kształtującej się struktury osobowości- rozwija wrażliwość, wyobraźnię i uwagę w kontakcie z drugim człowiekiem.
Różnorodność zaburzeń u dzieci w przedszkolach integracyjnych wymaga poszukiwania indywidualnych sposobów nawiązania tego kontaktu w oparciu o obserwację dziecka. U niektórych dzieci wystarczy systematyczna improwizacja na instrumentach perkusyjnych z muzykoterapeutą. Są jednak takie dzieci, którym spontaniczna gra sprawia trudność. Pomocne mogą być wtedy akompaniamenty grane przez dziecko na instrumentach perkusyjnych do wykonywanej przez muzykoterapeutę piosenki. Dziecko w ten sposób „wkomponowuje” się w słyszaną muzykę. Rytmiczny akompaniament pianina ułatwia mu grę i koordynację ruchów (np. w dziecięcym porażeniu mózgowym).
Powodzenie w nawiązywaniu kontaktu może być osiągnięte poprzez wprowadzenie opowiadań, bajek lub poprzez wykorzystanie ulubionej zabawki. Bajka może być punktem wyjścia do rozmowy z dzieckiem na temat jego przeżyć i rodziny. Dodatkowo atmosferę bezpieczeństwa można wzmocnić stosując relaks. Dzięki różnorodności podejmowanych działań informacji na temat indywidualnych problemów dziecka dostarcza m.in. muzykoterapia grupowa.
Język dziecka przedszkolnego opiera się na konkretach, na bajkach, przedmiotach, postaciach. Proponowane dzieciom ćwiczenia i zabawy, zarówno podczas spotkań indywidualnych jak i grupowych muszą być ilustracją konkretnej rzeczywistości oraz konkretnych działań.
Dzieci bawią się w kogoś lub coś. Proponowane zabawy bez względu na ich cel terapeutyczny muszą zawierać zrozumiałą dla dziecka treść. Np. ćwiczenie wg ruchu rozwijającego W. Sherborne polegające na ciągnięciu leżącego na plecach kolegi za ręce lub nogi, jest łatwiejsze i przynosi więcej radości, jeżeli przedstawi się je dzieciom jako ciągnięcie „choinki z lasu” do domu na święta czy też według mojego pomysłu „worka z kartoflami” do piwnicy, (jako element humoru). Można też zalecać ostrożność, aby choinka się nie zniszczyła i nie zgubiła igiełek. Wzrasta atrakcyjność obu ról, gdy każde dziecko chce przyciągnąć choinkę czy też worek i być choinką lub workiem.
Bardzo cenne są też wszelkiego rodzaju rekwizyty wykorzystywane podczas muzykoterapii. Zwiększają one zainteresowanie i aktywność dzieci ułatwiając osiągnięcie wyznaczonych celów terapeutycznych .
One same mogą także stanowić przedmioty celowych działań dzieci, dzięki którym kształtuje się koordynację ruchową, szybkie reakcje itd. Określenie tematu całego spotkania, który staje się myślą przewodnią, także przybliża dzieciom wykonywane ćwiczenia, np. Dżungla, Kosmos, Wiosna.
Ze względu na różnorodność zaburzeń u dzieci muzykoterapeuta musi pójść na pewien kompromis w planowaniu muzykoterapii grupowej i w określeniu jej celów. Muzykoterapia powinna służyć wszystkim dzieciom, także tym zdrowym.
Biorąc pod uwagę możliwości wysiłku fizycznego i cechy uwagi dziecka uznałem, że podczas ćwiczeń i zabaw muzykoterapeutycznych, powinna istnieć naprzemienność ruchu i ćwiczeń przebiegających w spokoju, nie angażujących ruchowo.
Czas trwania poszczególnych zabaw czy ćwiczeń na moich zajęciach wynosi około 3-5 minut. W przedszkolnych grupach integracyjnych sprawdza się układ ćwiczeń i zabaw wzorowany na mobilnym modelu muzykoterapii M. Kieryła.
Często wprowadzam ćwiczenia na zasadzie przemienności, nie dopuszczając do nadmiernego obciążania dzieci intensywnym ruchem, mianowicie wprowadzam relaks, który byłby trudny do przeprowadzenia samodzielnie ze względu na dużą potrzebę ruchu występującą u dzieci przedszkolnych. Ćwiczenia i zabawy, które wykorzystuję są zaczerpnięte ze znanych metod terapeutycznych wspomagających rozwój dziecka, do których należą m.in.: gimnastyka twórcza R. Labana, metoda ruchu rozwijającego W. Sherborne, rytmika E.J.-Dalcroze’a, S.C.Orffa i stosowane metody muzykoterapii. Obejmują one zabawę i ruch ciała przy muzyce, taniec, śpiew, grę na instrumentach, słuchanie muzyki i relaks lub inne ćwiczenia wyciszające.
U dzieci po muzykoterapii występuje mniejszy poziom agresji i mniejsze izolowanie się od otoczenia. Muzykoterapia wywołuje pozytywne uczucia i emocje, zmniejsza lęk powodując chęć zbliżenia do innych dzieci i osób dorosłych.
Muzykoterapia wpływa pozytywnie na rozwój społeczny dzieci będących w fazie przechodzenia od dziecięcego egocentryzmu do współdziałania z grupą i osobami dorosłymi opiekującymi się grupą. Zachowania pozytywne wskazują na atmosferę większej otwartości w grupie, na większą ilość wspólnych zabaw. Istotny wzrost liczby zachowań pozytywnych w grupie dzieci zdrowych wydaje się ważny, gdyż dzieci zdrowe oddziałują stymulująco na dzieci zaburzone.
W mojej pracy mam również do czynienia z dziećmi niewidomymi i słabowidzącymi. Dla niewidomych i słabowidzących dzieci muzyka dzięki dźwiękowej strukturze stanowi najbardziej przystępną ze wszystkich sztuk pięknych. Nie stwarza dla nich przeszkód i ograniczeń w percepowaniu, tworzeniu oraz odtwarzaniu.
Oddziaływując bezpośrednio na uczucia, wpływa na reakcje fizjologiczne i psychomotoryczne, nie angażując przy tym zarówno uszkodzonego analizatora wzrokowego, jak i analizatorów zastępczych (np. dotyku, węchu). To szczególne i wyjątkowe działanie muzyki skłania wielu specjalistów do stosowania muzykoterapii w rehabilitacji i wychowaniu niepełnosprawnych wzrokowo dzieci.
„Defekt wzroku powoduje zaburzenia sfery poznawczej dziecka. To z kolei ogranicza poznawanie przez nie rzeczywistości, utrudnia wykonywanie czynności samoobsługowych, orientację i poruszanie się w przestrzeni, naukę, zdobywanie zawodu, komunikowanie się z innymi osobami itp.
Wszystkie te nieprawidłowości dotyczące rozwoju osobowości dzieci, a wynikające bezpośrednio lub pośrednio z defektu wzroku wymagają działań rehabilitacyjno-terapeutycznych, do których można zaliczyć muzykoterapię.” Jako osobie prowadzącej zajęcia muzyczne uważam za konieczne nieustanne zgłębianie problematyki oddziaływania muzykoterapii na dzieci z defektem wzroku.
„Według licznych autorów poziom rozwoju motorycznego niepełnosprawnych wzrokowo dzieci jest niższy niż ich dobrze widzących rówieśników. Opóźnienie to spowodowane jest : utrudnieniami w orientacji przestrzennej i lokomocji, brakiem poczucia bezpieczeństwa, niemożnością spontanicznego naśladownictwa, nierzadko koniecznością ograniczenia ruchów oraz zaniedbaniami wychowawczymi.
Specyfika zaburzeń rozwoju ruchowego niewidomych i słabowidzących dzieci przejawia się w nieprawidłowościach aparatu ruchu (zwłaszcza w zniekształceniach kręgosłupa), opóźnieniu manipulacji i lokomocji, nawykach ruchowych- zwanych blindyzmami”.
Dzieci z defektem wzroku wolniej opanowują nowe sprawności ruchowe. Mają przez to niejednokrotnie poważne trudności w wykonywaniu czynności samoobsługowych ( ubieranie się, zabiegi toaletowe itp.); gospodarczych ( spożywanie posiłków, sprzątanie mieszkania, pranie itp.) i lokomocyjnych ( chodzenie, bieganie, ślizganie się itp.) „Ogólnie trzeba powiedzieć, że dziecko niewidome ma olbrzymie trudności praktycznie we wszystkich rodzajach zabaw. Brak wzroku ogranicza je i eliminuje z bardzo wielu zabaw, które dla dziecka widzącego nie przedstawiają żadnej trudności” .
Ponadto należy wspomnieć, iż zaburzenie wzrokowej orientacji w przestrzeni eliminuje dziecko z zabaw zespołowych, tak potrzebnych w jego uspołecznianiu.
„Muzykoterapia niewidomych i słabowidzących dzieci- zwana tyflomuzykoterapią (TMT)- jest jedną z form fizjoterapii i psychoterapii. Wykorzystuje ona materiał muzyczny ( piosenki, pieśni, utwory instrumentalne, wokalno-instrumentalne, wokalne itp.) i inne zjawiska akustyczne ( odgłosy natury, cywilizacji, zabawek itp.) w celu poprawy zaburzonych funkcji organizmu ( poznawczych, orientacyjnych, lokomocyjnych, komunikacyjnych itp.) oraz przystosowania go do życia bez udziału wzroku lub przy jego znacznym osłabieniu.”
Zadaniem i celem TMT w stosunku do dzieci jest uzyskanie maksymalnej samodzielności bez względu na stan wzroku. Cel ten uzyskuje się poprzez zadania cząstkowe takie jak:
1. stymulowanie do aktywności poznawczej,
2. doskonalenie lokomocji i manipulacji,
3. korygowanie wadliwej postawy ciała oraz eliminowanie blindyzmów,
4. ćwiczenie słuchu, dotyku i kinestetyki,
5. pomoc w adaptowaniu się do warunków życia w danym środowisku,
6. redukowanie poziomu lęku i niepokoju,
7. zwiększanie adaptacji i swego kalectwa,
8. pogłębianie samooceny oraz budzenie wiary we własne siły i możliwości,
9. wyrabianie zaradności i samodzielności życiowej,
10. uczenie właściwego przeżywania radości,
11. uczenie współdziałania w grupie,
12. doskonalenie zmysłu estetycznego,
13. rozwijanie zainteresowań i zdolności muzycznych,
14. edukacja środowiska społecznego.

Technikom muzykoterapeutycznym i psychoterapeutycznym stosowanym podczas zajęć winny towarzyszyć wybrane formy aktywności muzycznej proponowane przez pedagogikę muzyczną E.Jaques-Dalcroze’a i C.Orffa.
Zabawa dla każdego dziecka (pełnosprawnego i niepełnosprawnego) jest naturalną potrzebą, może ona stanowić środek terapeutyczny korzystniejszy od ćwiczeń rehabilitacyjnych. Z tego względu formy aktywności dziecka takie jak: ćwiczenia mowy, słuchu, dotyku, relaksacyjno-wizualizacyjne ( z podkładem muzycznym), śpiew, improwizacje wokalne, instrumentalne i muzyczno-ruchowe, muzykowanie elementami dźwiękonaśladowczymi i na instrumentach, słuchanie muzyki, zabawy muzyczno ruchowe, pantomima, psychodrama, tańce, interpretacje plastyczne i słowne muzyki- powinny być prowadzone najczęściej w formie zabaw.
W swojej pracy spotykam się także z dziećmi z zaburzeniami na tle emocjonalnym. W tym wypadku w dużej mierze wykorzystuję bardzo skuteczną technikę pracy z dziećmi jaką jest muzykoterapia aktywna.
Polega ona na tworzeniu przez uczestników zajęć produkcji dźwiękowych, najczęściej przy pomocy prostych instrumentów perkusyjnych pochodzących z zestawu Orffa, instrumentów klawiszowych, a także za pomocą własnego ciała. Do muzykoterapii aktywnej zaliczyć można także terapię głosem, „wokalterapię”, którą ja akurat stosuję rzadziej.
Muzykoterapia aktywna pozwala na odreagowanie emocji, wyzwala ich nieskrępowany przepływ, umożliwia spontaniczne reakcje i ekspresje uczuć, których wyrażanie w sposób werbalny wiąże się z trudnościami.
W trakcie zajęć muzykoterapii aktywnej często wykonuje się zadania, których celem jest poprawa komunikacji w grupie.
Członkowie grupy zajmujący w hierarchii niskie pozycje mają wówczas szanse poprawić swoją pozycję poprzez nawiązanie kontaktu z liderami grupy i wspólne z nimi działanie.
Zadania z instrumentami muzycznymi pozwalają na doskonalenie sprawności psychomotorycznej i koordynacji ruchów.
Używanie instrumentu oznacza także osiągnięcie sukcesu, którym jest jego opanowanie. Dla większości dzieci zastosowanie instrumentów jest ogromną atrakcją, toteż używając ich można zmobilizować dzieci do zachowania dyscypliny, której same chętnie się poddają.
Zarówno w trakcie muzykoterapii receptywnej (np.: elementy psychorysunku) jak i aktywnej możliwa jest korekta niepożądanych zachowań i wyrabianie prawidłowych nawyków.
Podane wyżej techniki pracy terapeutycznej okazują się skuteczne, trzeba jednak w taki sposób planować przebieg zajęć, aby możliwe do zrealizowania okazały się cele długofalowe.
W kontakcie z dziećmi z zaburzeniami emocjonalnymi należy dbać o stworzenie klimatu zaufania i bezpieczeństwa, szanować prawo do intymności. Ważne jest także utrzymywanie kontaktu z rodzicami takich dzieci i uzyskanie ich akceptacji dla stosowanych metod terapeutycznych, czasem pożądane bywa włączenie ich w proces terapii.
Uważam, że należy propagować idee muzykoterapii we wszystkich placówkach oświatowo-wychowawczych, gdzie nasilają się problemy z jednostkami cierpiącymi z powodu zaburzeń sfery emocjonalnej i nie tylko emocjonalnej. Konieczna jest także promocja zdrowego trybu życia jak i konieczne jest stosowanie działań psychoprofilaktycznych wyłącznie przez wykwalifikowanych specjalistów.

Rozdział II

Konspekty i scenariusze zajęć z dziećmi.
w wieku przedszkolnym.

Poniższe konspekty (zbiory ćwiczeń) uporządkowałem następująco:

- ćwiczenia indywidualne,
- ćwiczenia w parach,
- ćwiczenia grupowe.

Obok najróżniejszych ćwiczeń stymulacyjnych, w poszczególnych kategoriach największy nacisk został położony na następujące aspekty:

- ćwiczenia indywidualne-ćwiczenia percepcji
- ćwiczenia w parach-ćwiczenia typu „wiodący i naśladujący”
- ćwiczenia grupowe- zabawy ruchowe i zabawy w role.

Przy planowaniu zajęć tego typu określam zawsze jeden temat główny ,a następnie do niego wyszukuję ćwiczenia pasujące treścią. Czas trwania każdego zadania jest różny, dlatego też powinno się przy ćwiczeniach indywidualnych pomyśleć o tym, że dzieci kończą je nierównocześnie.
Należy się zastanowić przy wszystkich ćwiczeniach w parach, co mogą w tym czasie robić inne dzieci, gdy rolę odgrywa tylko jedna para.

Ćwiczenia indywidualne


Scenariusz nr1

Cele: percepcja słuchowa, koncentracja, zapoznanie z instrumentem
Temat: Co to za instrument i jak on brzmi?
- Uderzenie w trójkąt. Każde dziecko powinno mieć tak długo zamknięte oczy, jak długo słyszy dźwięk.
Warianty: Różne długobrzmiące instrumenty, np. talerze, dzwonki, cymbałki.
Można wymyślić różne reakcje ruchowe np.
„Kiedy dźwięk przebrzmi, cicho wstać” lub skrzyżować ręce” itd.

Dobrze jeśli pozwolimy dziecku uderzyć w każdy instrument. Można także namalować dźwięki (np. sugerując pomoc w wyobrażeniu sobie: „Jaki dźwięk jest wydobyty przez ciebie z instrumentu”)
Na koniec ćwiczenia można przeprowadzić z dziećmi rozmowę na temat instrumentów , które wystąpiły w ćwiczeniach np. zadać pytanie „Czy i gdzie dzieci widziały już taki instrument? Opowiadamy o miejscach takich jak np. filharmonia, teatr itp. Następnie opowiadamy o znaczeniu ciszy w filharmonii, teatrze wyjaśniamy dzieciom, że trzeba wyczekać aż dźwięk wybrzmi do końca za nim zaczniemy klaskać.

Pomoce: trójkąt, talerze, dzwonki, cymbałki, nagrania audio z wykorzystaniem użytych w ćwiczeniach instrumentów i ewentualnie materiały do malowania,


Scenariusz 2
Cele: percepcja słuchowa,
osiągnięcie transferu: słuch-ruch, zaufanie do siebie
Temat: Słuchać i działać:
Przygotowanie: Opowiadanie o zawodach i wykonywanie czynności charakterystycznych dla prezentowanych zawodów.
- Odgrywanie odgłosów słyszanych na kasecie czy płycie CD: (np., piłowanie, pisanie na maszynie, telefonowanie, uderzanie młotkiem, ścieranie, zamiatanie, włączanie, tarcie, mieszanie, itd.). Każde dziecko powinno wysłuchać jakiś odgłos tak długo dopóki nie rozpozna o jaką czynność chodzi, a następnie wykonać odpowiednie do niego ruchy.
Warianty: Przygotować pasujące rekwizyty, np.: miotła, maszyna do pisania, miska do mieszania itd. i rozpoznane odgłosy rzeczywiście naśladować.

Uwagi: Naśladowanie ruchów powinno odbywać się w miejscu sali widocznym dla wszystkich obserwujących. Starszym dzieciom można zaproponować kombinacje odgłosów.

Pomoce: Kasety, płyty CD z nagraniami odgłosów, rekwizyty do wykonywania odgłosów.


Scenariusz 3

Cele: percepcja słuchowa, uwrażliwienie
doświadczenie własnego ciała, koncentracja

Temat: Słuchanie samego siebie.

Sposób wykonania:
Dzieci zatykają uszy, głęboko oddychają i uważają na odgłosy oddechu. Potem wydają inne odgłosy np.: czesania się, kasłania, szczękania zębami, mlaskania. Tych odgłosów ciała dzieci mogą słuchać także z zakrytymi uszami. Następnie podają różnice.
Można przeprowadzić z dziećmi rozmowę w formie pytań np.: jak oddycha sportowiec- sprinter po biegu?, jak kaszle chory człowiek, gdzie słyszymy podobne odgłosy?

Warianty: Dzieci słuchają instrumentów o podobnych dźwiękach. Podobne odgłosy wysłuchują z płyty i rozpoznają.

Uwagi: Ćwiczenia te najlepiej przeprowadzać na początku zajęć i starać się nie przeciążać uwagi dzieci. W przypadku błaznowania kontynuować bezpośrednio z propozycją: warianty.

Pomoce: Płyta, kaseta z nagranymi odgłosami ciała, instrumenty.


Scenariusz 4

Cele:
percepcja słuchowa, spokój i koncentracja,
umiejętność wczuwania się , fantazja,
zdolność transferu: słuch-ruch

Temat: Zwierzęta w muzyce- wybrane przykłady muzyki
- „Lot trzmiela”,R. Korsakow: owady
- „Karnawał zwierząt”,C.Saint-Saens: różne zwierzęta
- „Symfonia dziecięca”,1 część, J.Haydn: Kukułka
- A. Mangelsdort (jazzpousaune): słoń

Dzieci po wysłuchaniu utworów przedstawiających zwierzęta opowiadają o nich pokazują ruchy tych zwierząt, odgłosy. Można wprowadzić krótkie opowiadanie –historyjkę( z udziałem zwierząt) , którą następnie dzieci mają zilustrować np.: „karawana zrezygnowanych słoni w poszukiwaniu wody na pustyni”.

Przebieg proponowanej zabawy:
Dzieci idą w kole jedno za drugim pochylone do przodu opuszczone i złączone dłonie imitują trąby. Trąby kołyszą się w rytmie słuchanej muzyki. W momencie kiedy słonie odnajdują wodę przykucają na dwóch nogach by zaczerpnąć trąbą wody. Następnie wstają, podnoszą trąby do góry(złączone ręce) i ochlapują swe ciało wodą po czym idą raźno do przodu.
Pomoce: Nagrania z utworami przedstawiającymi zwierzęta.

Ćwiczenia w parach


Scenariusz 5

Cele: percepcja słuchowa
koncentracja- spokój
zaufanie-odpowiedzialność
orientacja w pomieszczeniu

Temat: Zabawa w przewodnika
- Jedno dziecko ma zawiązane oczy inne dziecko ma trójkąt i powinno z jego pomocą przeprowadzić to „niewidome” przez pomieszczenie tak, by nigdzie się nie uderzyło. Dziecko z trójkątem czyli prowadzące musi iść tyłem przed dzieckiem „niewidomym” i cały czas grać na trójkącie. „Niewidome dziecko kierując się dźwiękiem próbuje iść we właściwym kierunku.

Warianty: „Niewidome dziecko” można prowadzić do wcześniej wybranego i zaznaczonego kąta sali. Przed odsłonięciem oczu można zapytać „niewidome dziecko” czy to jest właściwy kąt. Trudniejsza wersja to taka, w której podajemy trasę, którą dziecko „niewidome” powinno być prowadzone. W celu utrudnienia zadania można wykorzystać również instrumenty krócej brzmiące np.: pudełko akustyczne itp.

Uwagi: Wszystkie osoby powinny milczeć podczas wykonywania tego ćwiczenia.
Pomoce:
Różne instrumenty


Scenariusz 6

Cele:
percepcja słuchowa i koncentracja

Temat: Echo

Wykonanie:
Dwoje dzieci siedzi do siebie plecami. Przed każdym z nich leżą te same instrumenty. Dziecko A gra przez chwilę na wybranym przez siebie instrumencie, po czym dziecko B musi spośród leżących przed sobą instrumentów wybrać ten , który usłyszało przed chwilą. Zadanie można utrudnić wykorzystując dwa instrumenty jednocześnie. Ćwiczenie to można także urozmaicić wykorzystując rozmaite odgłosy własnym ciałem, przedmiotami itp.

Uwagi: Resztę dzieci trzeba umieścić tak, aby widziały oboje dzieci, biorące udział w zabawie.

Pomoce: instrumenty po dwa z każdego rodzaju, różne przedmioty

Ćwiczenia grupowe


Scenariusz 7

Cele:
Przystosowanie się, podporządkowanie, pomysłowość ruchów,
utrzymywanie tempa

Temat: Metronom

Przygotowanie:
Wyjaśnienie dzieciom, do czego służy metronom. W jakim celu muzycy go wykorzystują. Na przykładzie metronomu pokazujemy tempo wolne , szybkie. Dla lepszej obserwacji przez dzieci, możemy na końcówce wahadła umieścić papierowe kolorowe kółko .

Wykonanie:
Dzieci obserwują wahadło (kółeczko) i starają się jego ruchy pokazywać z taką samą szybkością palcem wskazującym. Prowadzący nastawia różne tempa.

Warianty:
Można stosować do tego ćwiczenia także inne ruchy ( np.: kiwanie głową, machanie ręką, zginanie nogi itd.) Cykanie metronomu można cicho wyklaskiwać chodząc po okręgu lub wygrywać na instrumentach.

Pomoce:
Metronom, kolorowe papierowe kółko, ewentualnie instrumenty


Scenariusz 8

Cele:
radość ruchu, fantazje ruchowe, formy aktywności ruchowej

Temat: Drzewa

Przygotowanie:
Dzieciom pokazuje się zdjęcia, fotografie różnych drzew i zwraca się uwagę na ich różne kształty (płacząca wierzba, świerk, palma, dąb itp.)

Wykonanie:
Przy muzycznym akompaniamencie dzieci poruszają się swobodnie po sali. Gdy muzyka zamilknie, każdy powinien zrobić się taki mały jak nasionko. Potem prowadzący gra na pianinie (bądź innym melodycznym instrumencie) coraz to wyższe dźwięki , przy których dzieci „rosną”. Na koniec pozycja dziecka powinna być porównywalna z jakimś konkretnym rodzajem drzewa.
Warianty:
Rodzaje drzew mogą być określane słownie lub umówionym sygnałem dźwiękowym. Można wprowadzić ruch drzew pod wpływem zmian pogody wspomagając się akompaniamentem pianina.

Uwagi:
Dla dzieci małych (3-4- latków) nie są ważne rodzaje drzew, tylko sam ruch „wzrastania” .
Pomoce:
Fotografie, zdjęcia drzew, pianino bądź inny instrument.


Scenariusz 9

Cele:
- zmniejszenie napięcia psychofizycznego
- obniżenie lęku i agresywności,
- osiągnięcie swobodnej ekspresji ruchowej,
- rozwijanie świadomości własnego ciała i panowania nad nim,
- rozwijanie umiejętności określenia emocji i nastrojów,
- rozwijanie koncentracji uwagi,
- rozwijanie percepcji dotykowej.
Metody i techniki:
- muzykoterapia grupowa obejmująca zabawy ruchowe przy muzyce, zabawy z piosenką, improwizację ruchową i rytmiczną, odczytywanie i wyrażanie emocji i nastrojów przy muzyce, relaks.
Wykorzystane pomoce:
- pianino
Przebieg spotkania:
Według modelu Mobilnej Rekreacji Muzycznej ( MRM) Dr M. Kieryło
Odreagowanie:
1. „Kółko graniaste”:
Dzieci trzymają się za ręce i krążą w kole przy akompaniamencie piosenki. Przy słowach „a my wszyscy bęc” przewracają się, a kółko się rozsypuje.
2. „Figurki”:
Dzieci poruszają się swobodnie po sali przy akompaniamencie pianina. Na przerwę w muzyce przedstawiają się za pomocą ułożenia własnego ciała w jakąś figurkę, np. zwierzątko, a w starszych w literkę. Prowadzący zajęcia odgaduje, z pomocą całej grupy, co przedstawiło każde dziecko.
3. „Wąż”:
Dzieci ustawione są jeden za drugim. Pierwsze dziecko wymyśla sposób poruszania się. Pozostałe dzieci poruszają się w taki sam sposób przemieszczając się „gęsiego” za pierwszym dzieckiem. Prowadzący obserwuje i dobiera akompaniament do ruchu dziecka prowadzącego.
Zrytmizowanie:
4. Zabawa z piosenką – dowolna piosenka w rytmie parzystym .
Dzieci trzymają się za ręce i idą w kole przy akompaniamencie piosenki, którą wykonuje prowadzący zajęcia. Po zakończeniu piosenki chętne dziecko wykonuje różne proste czynności, które są następnie naśladowane przez pozostałe dzieci. Przy powtórzeniu zabawy dzieci włączają się do wspólnego śpiewania z prowadzącym.
Uwrażliwienie:
5. „Rozpoznawanie emocji i nastrojów”
Prowadzący mówi tekst piosenki na sposób teatralny, wyrażając za pomocą modulacji głosu, mimiki i gestów:
- radość
- smutek
- gniew
- zmęczenie
Dzieci rozpoznają i określają wyrażane emocje i nastroje. Następnie powtarzają lub próbują same wymyślić i wyrazić jakiś nastrój lub emocje.
6. Poprzednie ćwiczenie zostaje wyrażone poprzez ruch całego ciała, któremu towarzyszy odpowiednio improwizowana muzyka: wesoła do podskakiwania; smutna; energiczna i głośna towarzysząca tupaniu dzieci. Przy wyrażaniu zmęczenia następuje płynne przejście do następnego etapu i ćwiczenia.

Relaks:
7. „Zabawa w zmęczenie”:
Dzieci kładą się na dywanie( matach) i udają zmęczone pieski wykonując kilka głębokich oddechów pilnując rękoma, aby do brzucha- „balonika”- „wchodziło i wychodziło” powietrze. Następnie prowadzący improwizuje spokojną muzykę, przy której dzieci swobodnie oddychają i odpoczywają.

Aktywizacja:

8. „Rytmiczny głuchy telefon”:
Dzieci siedzą rzędem jedno za drugim. Ostatnie dziecko wymyśla prosty rytm i wystukuje na plecach najbliższego kolegi z przodu. Ten przekazuje rytm, który odczuł swojemu sąsiadowi z przodu itd. Pierwsze dziecko z rzędu klaszcze głośno rytm, który został mu przekazany. Jeżeli zgadza się z pierwotnym, wówczas ostatnie dziecko przechodzi na początek i zabawa rozpoczyna się od nowa.

Podsumowanie

W przedstawionych przeze mnie scenariuszach zajęć nie przedstawiłem stałych punktów spotkań z dziećmi tj.: przywitanie, pożegnanie , marsz lub „pociąg” przy wejściu i wyjściu dzieci z sali, rozgrzewka, przygotowanie aparatu oddechowego przed śpiewem piosenek (wdech –wydech). Zamiar mój był taki aby przedstawić konkretną i główną tematykę zajęć, która ulega zmianie przy kolejnych spotkaniach z dziećmi .
Muszę stwierdzić, że udział dzieci zaburzonych w przedstawionych wyżej zajęciach był znaczny poza nielicznymi wyjątkami (dzieci niewidome, które reagowały głównie na dźwięk, a mniej na słowo). Bardzo jestem natomiast zadowolony z udziału dzieci z zespołem Downa i dzieci z zespołem ADHD, co z kolei przyczyniło się do lepszej relacji między nami.
Dzieci z zaburzeniami uczestniczyły w spotkaniach chętnie, wykazując zadowolenie starając się na miarę swoich możliwości wykonywać poszczególne ćwiczenia. Dzieci z porażonymi kończynami z wielkim zaangażowaniem uczestniczyły w zabawach ruchowych raczkując lub chodząc z pomocą osób dorosłych.
Dzieci z dysfunkcją narządu wzroku nie mogły uczestniczyć w pełni w przeprowadzonych ćwiczeniach z racji braku orientacji wzrokowej co z kolei w pływa na trudności w kontaktach interpersonalnych w grupie rówieśniczej. Moje doświadczenia z pracy z dziećmi i studia muzykoterapii utwierdzają mnie w przekonaniu, iż jako człowiek świadomy przedstawionych wyżej problemów staję się współodpowiedzialny za rozwój psychospołeczny dzieci. W dalszym ciągu pragnę wzbogacać codzienną praktykę przedszkolną i szkolną o elementy oddziaływania poprzez muzykoterapię.

Bibliografia

1. Lewandowska K. :Muzykoterapia dziecięca. Gdańsk 1996
2. Kierył M.: Mobilna Rekreacja Muzyczna. Warszawa 1995
3. Cylulko P.: Wpływ zajęć muzykoterapeutycznych na sprawność ruchową i poziom neurotyzmu niewidomych i słabowidzących dzieci.-Zeszyty Naukowe Akademii Muzycznej we
Wrocławiu 2000r.
4. Colonna-Kasjan D.: Zastosowanie muzykoterapii w procesie edukacji i wychowania dzieci z zaburzeniami na tle emocjonalnym na podstawie własnych badań i doświadczeń. -Zeszyty Naukowe Akademii Muzycznej we Wrocławiu 2000r.
5. Kataryńczuk-Mania L. Elementy muzykoterapii w realizacji zajęć umuzykalniających w przedszkolu.- Zeszyty Naukowe Akademii Muzycznej we Wrocławiu 2000r.