Depresja jako problem terapii u osób niepełnosprawnych

Depresja jako problem terapii u osób niepełnosprawnych

Liczba osób niepełnosprawnych stale wzrasta w Polsce i na świecie. Około 15 % ogółu ludności to ludzie niepełnosprawni.
W literaturze psychologiczno - pedagogicznej wiele miejsca poświęca się metodom i procesom rehabilitacji osób niepełnosprawnych, opracowań na temat struktury osobowości oraz metod i sposobów uprawiania higieny psychicznej jest bardzo niewiele.
Międzynarodowa Organizacja Pracy przez osobę niepełnosprawną rozumie osobę dla której perspektywy otrzymania pracy i utrzymania się z niej zostały poważnie ograniczone na skutek zmniejszenia sprawności fizycznej lub umysłowej.
Inna definicja (A. Hulek ) określa osobę niepełnosprawną jako osobę trwale poszkodowaną na zdrowiu , u której istnieje naruszenie sprawności i funkcji w stopniu wyraźnie utrudniającym ( w porównaniu z osobami zdrowymi ) pobieranie nauki w normalnej szkole, wykonywanie czynności życia codziennego, pracę zarobkową, udział w życiu społecznym czy też w zajęciach w czasie wolnym od pracy.
W literaturze psychologiczno – pedagogicznej jest niewiele pozycji na temat struktury osobowości oraz metod i sposobów uprawiania higieny psychicznej osób niepełnosprawnych.
Z badań psychologicznych młodzieży niepełnosprawnej wynika, że spora grupa tej młodzieży cierpi na zmniejszenie poczucia bezpieczeństwa, przeżywa bliżej nieokreślone lęki . Prawie wszystkie osoby mają negatywny obraz siebie, przeżywają poczucie niższości, czują się mniej wartościowe niż ich rówieśnicy. Wielu z nich przeżywa konflikty psychiczne, wewnętrzne opory.

Klasyfikacja DSM wymienia wiele kryteriów, które pacjent musi spełnić, aby został zakwalifikowany jako chory na depresję.
Większość z nas doznaje zmian nastroju – radości czy smutku wynikających z życia codziennego. Jednak doznania te nie są długotrwałe i nie zaburzają naszego życia. Inaczej jest, gdy zaburzenia emocji, jeżeli nie są leczone trwają długo i zakłócają życie osoby.
Prawidłowe wahania nastroju znikają stosunkowo łatwo , podczas gdy patologiczne zmiany nastroju zmieniają się tylko pod wpływem leczenia farmakologicznego lub intensywnej terapii behawioralnej.

Objawami wskazującymi na depresję między innymi są : obniżony nastrój, brak odczuwania przyjemności, zanik zainteresowań ,pobudzenie lub utrata energii, zmniejszenie sprawności myślenia.
Na podstawie przeprowadzonych badań ( 1964) u niewidomych chłopców i dziewczynek stwierdzono : niestałość emocjonalna, wysokie napięcie nerwowe, wrażliwość , obniżone samopoczucie. Charakteryzując rozwój emocjonalny, potrzeby psychiczne jak też przystosowanie stwierdzono, że dzieci niedowidzące cechuje zubożenie sfery takiej jak potrzeby estetyczne i potrzeba stowarzyszania się.
Charakterystyczny dla dzieci tych jest między innymi brak aktywności, inicjatywy, nieśmiałość, skłonność do izolacji , unikanie kontaktów społecznych ( dotyczy to kontaktów społecznych i przystosowania społecznego ).
Ponadto symptomami dla niewidzących są wysoki poziom lęku i agresywności.
Z przeprowadzonych badań eksperymentalnych można wnioskować, że młodzież tą charakteryzuje negatywny obraz siebie, zaniżona samoocena, zmniejszenie poczucia bezpieczeństwa, lękliwość , napięcie emocjonalne, wzmożona drażliwość.
Z badań przeprowadzonych w grupach dzieci głuchych , stwierdzono , że zaburzenia w sferze emocjonalnej mogą wynikać z nieprawidłowych postaw rodzicielskich.
Zdarza się ,że niektórzy rodzice chcąc by dziecko nauczyło się mowy dźwiękowe wywierają zbyt silną presję na dziecko, Z kolei ono nie mogąc sprostać tym wymaganiom zniechęca się , rezygnuje z prób nawiązania kontaktu, co w konsekwencji może doprowadzić do negatywizmu, mutyzmu czy nawet postawy autystycznej. Z kolei przy nadmiernie opiekuńczej postawie rodziców dziecko takie staje się mało samodzielne, nie chce i nie potrafi stawiać czoła trudnościom , jest uzależnione od innych. Na podstawie analizy wyników badań nad osobowością dzieci i młodzieży głuchej można wnioskować, że charakterystycznym jest dla tej grupy : gorszy rozwój intelektualny, niższy poziom uspołecznienia, negatywny obraz siebie, silniejsza dyspozycja do reagowania lękiem jak też innymi negatywnymi emocjami. Zaobserwowano również częste występowanie takich zachowań jak : wycofanie się z kontaktów społecznych, zaniżoną samoocenę, osłabienie kontroli reakcji emocjonalnych.

Z badań przeprowadzonych na grupie młodzieży niepełnosprawnej z dysfunkcją narządu ruchu można wnioskować , że ma ona, bardziej zaniżony obraz siebie niż młodzież zdrowa, gdyż włącza do obrazu siebie ubytki i kalectwa niedoskonałego ciała, dlatego też obraz ciała rzutuje na obraz samego siebie ; - zaniżoną samoocenę i poczucie mniejszej wartości ze skłonnościami do kompensacji i nadkompensacji .
Jeżeli chodzi o emocje to dominuje w tej grupie obniżony nastrój, do najczęściej występujących emocji zalicza się lęk i niepokój.
W grupach badanej młodzieży niepełnosprawnej z dysfunkcją ruchu stwierdzono u jednych nadpobudliwość emocjonalną u innych zahamowanie emocjonalne.

Z badań eksperymentalnych, którymi objęto dzieci i młodzież jąkającą się można wnioskować, że charakterystycznym dla tej grupy jest między innymi: zaniżona samoocena oraz poczucie mniejszej wartości, negatywny obraz siebie , zmniejszone poczucie bezpieczeństwa jak też trudności przystosowawcze do grup społecznych, w których żyją ( osłabiona zdolność komunikowania się, brak wiary we własne siły, rozdrażnienie, szukanie samotności jak również przeżywanie w skrytości swoich problemów oraz przygnębienie ).

Inaczej przedstawia się sytuacja u zdrowej osoby, którą w wyniku np. wypadku dotknęło kalectwo. Sytuacja taka dezorganizuje całkowicie zachowanie takiej osoby.
Najczęstszym zespołem , towarzyszącym przy poważnych urazach jest astenia pourazowa, męczliwość, obniżenie tępa procesów psychicznych, zaburzenia snu i czuwania, reakcje i stany depresyjne.
Najbardziej charakterystycznymi reakcjami w tym okresie są : reakcje negatywizmu, obniżenie nastroju i napędu psychoruchowego, zawężenie zainteresowań do własnej osoby ( choroby i leczenia ) , niechęć do jakiegokolwiek wysiłku fizycznego. Osoba taka jest zagubiona, żyje w stałym poczuciu zagrożenia i lęku . W tym momencie oddziaływanie psychoterapeuty winno zapobiegać wytworzeniu się zaburzeń reaktywnych, które mogą doprowadzić do zakłóceń w integracji osobowości . Efektem tych oddziaływań powinno być to, że osoba poszkodowana będzie mogła nadal sprawnie intelektualnie kierować procesami emocjonalnymi. W miarę postępów w leczeniu , gdy stan somatyczny osoby poszkodowanej zaczyna się stabilizować, osoba poszkodowana włącza się aktywnie w rehabilitację. W okresie tym pojawiają się przeważnie dwa typy reakcji : dominuje nastrój podwyższony z silną motywacją i dużą aktywnością w zajęciach rehabilitacyjnych osobie tej towarzyszy wiara w całkowity lub częściowy powrót do normalnego funkcjonowania ,; drugi typ to obniżony nastrój trwale lub naprzemiennie z reakcjami negatywizmu . W okresie tym pomoc psychoterapeuty jest niezbędna , po to by osoba ta mogła wspólnie z psychoterapeutą szukać rozwiązania swoich problemów Psycholog czy też psychoterapeuta powinien pomóc w wypracowaniu nowego obrazu siebie, jak też wypracować cele na skalę możliwości ich realizacji przez osobę leczoną. Z chwilą dodarcia do świadomości o trwałym kalectwie pojawia się niechęć do zabiegów rehabilitacyjnych, zachowania agresywne , obniżenie nastroju. Osoba taka doświadcza lęku o swoją przyszłość i poczucia beznadziejności. W takim momencie psycholog ( psychoterapeuta ) może pomóc stosując terapię podtrzymującą , nawiązując do silnych stron osobowości, jak też dążyć do zmobilizowania osoby niepełnosprawnej do zaakceptowania nowej sytuacji.
Następny okres to sytuacja, w której osoba chora albo wchodzi w proces akceptacji kalectwa albo w stan zaburzeń zachowania powodujący trwałe zmiany w jego osobowości.
Zaburzenia emocjonalne między innymi wyrażają się w wyraźnie obniżonym nastroju, depresji, apatii, reakcjach nerwicowych.
Istnieje kilka odmian adaptacji : przyjęcie postawy biernej ze skłonnością do uzależnienia od innych osób ( może to być rodzina ) lub też poprzez postawę agresywną , chwiejność emocjonalną egocentryzm.
Jednak większość osób niepełnosprawnych zaczyna szukać rozwiązania swoich problemów- starają się być samodzielni i czynnie zaczynają uczestniczyć w procesie rehabilitacji.
Chwila opuszczenia szpitala i powrotu do dawnego środowiska, rozpoczęcia życia już w roli osoby niepełnosprawnej, często uzależnionej od otoczenia, to bardzo ważny i trudny etap w funkcjonowaniu tej osoby .W tym okresie pomoc psychologa winna doprowadzić do wtórnego zintegrowania osobowości w oparciu o jej dotychczasowe wartości i ułatwić osobie tworzenie nowego stylu życia.
Rola psychologa i jego interwencja w rehabilitację osób niepełnosprawnych rozpoczyna się od momentu zaistnienia kalectwa i trwa wraz z nim. Podstawowym zadaniem rehabilitacji psychologicznej osób niepełnosprawnych będzie :
- kształtowanie prawidłowego pojęcia o sobie i innych
- właściwa samoocena
- wyrabiane realistycznych oczekiwań i aspiracji
- nauczenie odpowiedniego reagowania na przeszkody oraz umiejętnego zachowania się w sytuacjach trudnych
- pomoc w odnalezieniu sensu życia.

Poznawczo – behawioralna terapia depresji.
Skuteczna terapia poznawcza polega na rozwoju u pacjenta określonych umiejętności. Na podstawie przeprowadzonych badań stwierdzono, że u pacjentów z depresją rzadziej następuje nawrót choroby, jeżeli posiadali ono umiejętności rozpoznawania, weryfikacji i zmiany swoich automatycznych myśli.
Na początku terapii pacjenci wypełniają inwentarz objawów depresyjnych by scharakteryzować swoją depresję. Inwentarz jest niezbędny dla psychoterapeuty, ponieważ pozwala oszacować nasilenie depresji.
Pacjenci wypełniają inwentarz regularnie i zaznaczają wyniki na karcie oceny. Karta stanowi widoczny dowód poprawy samopoczucia lub jej braku. Dzięki temu psychoterapeuta wie czy terapia jest skuteczna czy nie. Następny etap to zrozumienie problemów i planowanie czynności ( na miarę możliwości pacjenta ) oraz odnotowywanie niewielkich osiągnięć. W tym czasie pacjent odkrywa, że nastrój poprawia się wówczas, gdy jest bardziej aktywny, gdy zrobi coś przyjemnego lub coś osiągnie.
Plany czynności opracowywane są wspólnie z terapeutą i są niezbędne do aktywacji osoby pogrążonej w depresji, która ma ochotę nic nie robić.
Następnym etapem jest opanowanie umiejętności szukania dowodów, które podważają prawdziwość depresyjnego negatywnego myślenia. Kluczem do terapii depresji jest umiejętność rozpoznawania depresyjnych gorących myśli oraz szukanie dowodów potwierdzających oraz podważających jej prawdziwość. W tym momencie , gdy pacjent opanuje już tą umiejętność i nauczy się formułować myśli alternatywne lub równoważne nabędzie on podstawowych umiejętności do wyjścia z depresji.
Eksperymenty i plany działania opracowywane w czasie terapii wykorzystuje się do weryfikacji przekonań pacjenta.
Większość pacjentów w depresji po opanowaniu opisanych umiejętności, posiada wiedzę niezbędną do radzenia sobie z depresja i zmniejszenia prawdopodobieństwa wystąpienia następnego silnego obniżenia nastroju.

Do pracy z dziećmi i młodzieżą niepełnosprawną można ponadto wykorzystać treningi relaksacyjne oraz różnego typu zabawy na odprężenie. Stosowanie treningów relaksacyjnych jest bardzo korzystne, ponieważ łagodzi napięcie wewnętrzne, dostarczają przyjemnych przeżyć, poprawiają funkcjonowanie organizmu i aparatu psychicznego. Wyciszenie się, rozładowanie napięć, spokój i odprężenie są niezbędne dla umysłowego i fizycznego zdrowia, odkrywania i rozwijania własnej energii.

Bibliografia

J. Bielecki OMI , Elementy higieny psychicznej w pracy z młodzieżą niepełnosprawną. .ATK Warszawa 1994r.
....G.Nell Martin , Neuropsychologia PWL 1998
L. Grzesiuk ( pod redakcją ),Psychoterapia PWN 2002
C.Padesky, D. Greenberger, Umysł ponad nastrojem , UJ Kraków 2004
Allan E. Kazdin, John R. Weisz Psychoterapia Dzieci I młdziezy . UJ Kraków 2006