Zaburzenia emocjonalne u dzieci i młodzieży

ZABURZENIA EMOCJONALNE

Zaburzenia emocjonalne mają zwykle początek w dzieciństwie. Stały niepokój i lęk uniemożliwiają dziecku przystosowanie się do warunków i wymagań otoczenia i są przyczyną zaburzeń zachowania.
Termin „ zaburzenia emocjonalne” pojawił się w latach trzydziestych XX wieku. Ze względu na to, że termin ten jest zbyt wieloznaczny i obszerny nie ma jego precyzyjnej definicji. Zaburzenia emocjonalne występują przede wszystkim w nerwicach.
Pojęcie „nerwica” zostało wprowadzone przez szkockiego neuropatologa William Cullen w 1976r. Rozumiano przez nie wszelkie choroby układu nerwowego bez określonego podłoża anatomopatologicznego, a nawet rozszerzono je na wszystkie choroby o nieznanej etiologii, obejmujące zaburzenia czynnościowe, a nie mające podłoża organicznego. Pojęcie zmian czynnościowych uściślono, że nie tylko brak podłoża organicznego, ale stwierdzono istnienie urazu psychicznego /K.Molska 2003/.
Można zatem uznać, że główną przyczyną powstawania nerwicy mogą być urazy psychiczne. Będą to różnego rodzaju traumatyczne przeżycia, które wywołują zaburzenia normalnego funkcjonowania .
Przy określaniu zaburzeń emocjonalnych u dzieci bierze się pod uwagę następujące kryteria: trwałość występujących objawów, intensywność objawów i częstotliwość symptomów.
Opracowane kryteria diagnostyczne pozwalają na rozpoznawanie określonych zaburzeń emocjonalnych, należy jednak pamiętać , że należy je stosować w połączeniu z analizą wieku dziecka, jego indywidualnych właściwości, jak też środowiska w jakim się wychowuje.
Schorzenia nerwicowe polegają przede wszystkim na chorobliwie lękowej reakcji na stres.

Lęk
Lęk to bardzo silny stan napięcia, charakteryzujący się uczuciem zagrożenia i bezradności, towarzyszą jemu specyficzne objawy somatyczne . Lęki pojawiają się w sytuacjach trudnych przeżyć dla dziecka i są wyzwalane przeważnie sytuacją rodzinną. Dzieci takie są mało odporne na stres, są nadwrażliwe, unikają kontaktów społecznych, posiadają małą zdolność adaptacji w nowych warunkach. Dzieci lękliwe cechuje niepewność siebie, niskie poczucie wartości, wrażliwość na ocenę innych, nieufność do wszystkiego co je otacza. Lękliwość i pojawiający się stale niepokój decydują o sposobie ich zachowania. Lęk może ujawnić się w sposób bezpośredni lub w sposób zastępczy pod postacią symptomów nerwicowych np: bóle brzucha, wymioty, bóle głowy.

Moczenie mimowolne nieorganiczne
Jest to moczenie wtórne, które pojawia się po rocznej przerwie lub dłuższej przerwie u dzieci, które miały już opanowany trening czystości. Jedna z psychologicznych przyczyn mimowolnego moczenia są nieprawidłowości tkwiące w środowisku rodzinnym, z chwilą pojawienia się w najbliższym dla dziecka otoczeniu zbyt trudnych dla niego sytuacji, tak jak pojawienie się nowego dziecka w rodzinie, groźba utraty miłości rodziców lub też osłabienie związku emocjonalnego między rodzicami a dzieckiem.
Wpływ na pojawienie się moczenia ma także charakter rodziny, w której dziecko się wychowuje. Dzieci moczące się najczęściej wywodzą się z rodzin z problemem alkoholowym, rodzin rozbitych, niepełnych. Mimowolnemu moczeniu często towarzyszy nadpobudliwość emocjonalna, zmienność nastrojów, płaczliwość. Dzieci te charakteryzuje ponadto lękliwość, drażliwość i złe stosunki z grupą.

Jąkanie
Uznaje się, że mechanizm powstawania tego zaburzenia w dużej mierze związany jest ze społecznym funkcjonowaniem dziecka. Według G.E. Suchariewa jąkanie może się pojawić w sposób nagły pod wpływem długo trwających sytuacji traumatyzujących. Jąkanie może zostać wyzwolone jako reakcja na przeżyty lub przeżywany stres psychologiczny. Stres psychologiczny może powstać wskutek silnego przestraszenia, urodzenia się młodszego rodzeństwa, rozłąki z rodzicami lub opiekunami., może także być spowodowany zmianą sytuacji społecznej dziecka – np. pójście po raz pierwszy do przedszkola przy silnej więzi emocjonalnej z matką.
Istnieją dwie główne teorie na temat powstawania jąkania.
Pierwsza z nich wychodzi od objawu z przyczyn charakterze neurologicznym. Dziecko zaczyna bać się sytuacji mówienia. Staje się to źródłem nieprzystosowania społecznego. Dziecko zaczyna unikać różnych sytuacji społecznych, źle funkcjonuje w przedszkolu , a później w szkole. Pojawia się logofobia – przeżywanie silnego stresu przed mówieniem.
Drugi pogląd dotyczący powstawania jąkania podkreśla inne elementy całego procesu, jakimi są zagrażające konflikty emocjonalne. Konflikt może dotyczyć sprzecznych emocji : pozytywne – negatywne, emocje a wymagania, norma a wymagania, norma a emocje, dwie normy / norma rodzinna a norma środowiskowa/. Konflikt zagrażający występuje, gdy przynajmniej jeden z elementów jest nie do przyjęcia dla dziecka. Efektem wyparcia konfliktu jest lęk. Jednym ze sposobów pozbycia się leku jest wykorzystanie objawu.
Powstanie symptomu jąkania ma charakter zarówno biologiczny jak i społeczny. Aby powstało jąkanie, oprócz konfliktów muszą wystąpić trzy grupy czynników:
- dyspozycyjne – dziedziczna lub wrodzona nieprawidłowość rozwoju, której często towarzyszy opóźniony rozwój mowy i problemy typu dyslektycznego
- wyzwalające- wszystkie stany związane z przeżyciem silnych lub długotrwałych emocji, z reguły dotyczy to emocji negatywnych, ale w pewnych sytuacjach jąkanie może pojawić się jako efekt przeżycia emocji pozytywnych / powrót jednego z rodziców po dłuższej nieobecności/
- wzmacniające dla utrwalenia jąkania / redukcja leku przez objaw/ .
Jąkanie jest rezultatem napięć emocjonalnych i powoduje dalsze pogłębianie się zaburzeń życia emocjonalnego.

Mutyzm wybiórczy
Cechą tego zaburzenia są rozpoczynające się w okresie rozwoju zaburzenia funkcjonowania społecznego, którym towarzyszą poważne zakłócenia lub ograniczenia środowiskowe.
Najczęściej rozwija się we wczesnym dzieciństwie i polega na tym , że dziecko nie odzywa się w pewnych sytuacjach / nie występuje zaburzenie rozumienia mowy/ a rozmawia w określonych sytuacjach. Najczęstszym wzorcem jest pełna komunikacja werbalna z rodzicami i rodzeństwem z całkowitym jej brakiem wobec nauczycieli i rówieśników w szkole.
Rozwój jego zależeć może od współdziałania czynników biologicznych, środowiskowych i indywidualnych predyspozycji dziecka.
Do czynników biologicznych zalicza się organiczne uszkodzenie mózgu, najczęściej okołoporodowe, opóźniony, dysharmonijny rozwój psychoruchowy, zaburzenia rozwoju mowy a także współistnienie podatności na zranienie z urazem psychicznym.
Do grupy urazów psychicznych, które mogą zapoczątkować odmowę mówienia wymienia się nowe otoczenie / może to być początek nauki w szkole, odrzucenie przez rodziców, narodziny młodszego rodzeństwa, maltretowanie, niechęć do mówienia w trudnych sytuacjach, zakaz ujawniania sekretów rodzinnych, udział w wypadku losowym lub śmierć kogoś bliskiego.
Cechy osobowości dzieci autystycznych to między innymi: lęk społeczny, wycofanie się, drażliwość i upór, nieśmiałość, kontrolowanie i manipulowanie otoczeniem, stawianie biernego oporu.
Charakterystyczny jest także wzorzec rodziny dziecka z mutyzmem. Rodziny te charakteryzują się lękliwością, rezerwą. Bez względu na pochodzenie społeczno-ekonomiczne rodziny dzieci z mutyzmem selektywnym przeważnie są izolowane społecznie, dysharmoniczne, zamknięte, z ograniczoną liczbą kontaktów interpersonalnych.

Zaburzenia odżywiania i jedzenia
Niezależnie od typu zaburzeń odżywiania u podstaw problemu leżą zaburzenia relacji między matką a dzieckiem lub rodzicami a dzieckiem. U dzieci dołączają się nieprawidłowości anatomiczne lub funkcjonalne. U rodziców często występują zaburzenia psychiczne / lęk, depresja ,uzależnienia/, poważne problemy psychosocjalne, co doprowadza do braku lub nadmiernej stymulacji dziecka. Badania wykazują, że najczęstszym powodem odmowy jedzenia przez dzieci jest chęć zwrócenia uwagi na siebie i nieumiejętność określenia swoich problemów. Zaburzenie typu anoreksja opisywana jest jako jeden z objawów ogólnego negatywizmu dziecka lub jako wyrażenie niechęci lub wrogości wobec rodziców. Jest to także sposób zwrócenia na siebie uwagi i zapewnienia opieki.

Tiki
Jest to grupa zaburzeń charakteryzująca się występowaniem różnego rodzaju tików o różnym nasileniu i ciężkości i w różnym stopniu utrudniających i dezorganizujących funkcjonowanie dotkniętymi nimi dziecka. Występowanie tików może prowadzić do zaniżonej samooceny dziecka, braku akceptacji społecznej, trudności w funkcjonowaniu w szkole i w rodzinie.
W etiologii tików brane są pod uwagę czynniki genetyczne, zmiany strukturalne mózgu, zaburzenia neuroprzekaźnictwa, urazy okołoporodowe oraz czynniki psychologiczne. Tiki zaostrzają się pod wpływem stresu. Mówi się o istnieniu błędnego koła, w którym niekorzystna reakcja rodziców i innych osób z otoczenia dziecka z tendencją do karania go za występowanie objawów, prowadzi do powstrzymywania się od tików. Na dłuższą metę wywołuje to stan znacznego napięcia co powoduje nasilenie objawów. Badania wykazują , że początek zaburzenia lub jego zaostrzenie były sprowokowane traumatycznymi zdarzeniami w życiu dziecka. Można wiec przyjąć, że czynniki środowiskowe mogą w sposób znaczący pośredniczyć w powstawaniu tików u dzieci z podatnością genetyczna.

Depresja młodzieńcza
Depresja młodzieńcza przejawia się w zespole zaburzeń nastroju, emocji , czynności poznawczych oraz zachowań. Zaburzenia nastroju mają charakter najczęściej obniżenia nastroju o różnym stopniu nasilenia i różnym kolorycie emocjonalnym. U osób młodszych lub wolniej dorastających mogą wyrażać się zmiennością nastroju z odcieniem dysforii. Drugi istotny obszar objawowy depresji to podwyższony poziom leku. Charakterystyczne jest występowanie lęku przed przyszłością, wyrażającego się poczuciem niezdolności osiągnięcia niezadowalającego statusu w dorosłości. Trzecim obszarem objawowym w depresji są zaburzenia w sferze poznawczej. Na pierwszy plan wysuwają się zazwyczaj trudności w funkcjonowaniu. Trudności w uczeniu się ,niepowodzenia szkolne trudności z koncentracją uwagi, wytrwałości w nauce, poczucie nieoryginalności są często pierwszymi objawami depresji młodzieńczej. Charakterystyczne jest tu poczucie małej wartości, przekonanie o nieskuteczności własnych działań i nieuchronności niepowodzenia. Kolejny istotny obszar objawowy stanowią zaburzenia aktywności. W depresji młodzieńczej najwyraźniej występują trudności z rozpoczęciem działania oraz łatwe męczenie się. Charakterystyczne są także zaburzenia rytmów dobowych, trudności w rannym wstawaniu, późne kładzenie się spać, lepsze funkcjonowanie w godzinach popołudniowych. Często także występują zaniedbania w staraniu się o wygląd zewnętrzny i higienę osobistą. Najbardziej rzucającymi się w oczy są zaburzenia w zachowaniu. Sprawiają najwięcej trudności rodzicom , opiekunom i wychowawcom. Są różnorodne i obejmują zarówno zachowania wyrażające się niepodejmowaniem czynności, których się od nich oczekuje / chodzenie do szkoły, nauka, wypełnianie obowiązków szkolnych i domowych/ jak i zachowania łamiące normy i zakazy/ używanie środków psychoaktywnych – dla polepszenia nastroju, alkoholu itp./
Wewnętrzne uczucie dyskomfortu i brak nadziei na osiągnięcia w przyszłości ułatwiają podejmowanie ryzykownych aktywności. Ten typ zaburzeń zachowania w literaturze określa się jako zachowania autodestrukcyjne zaburzenia zachowania, obejmując tą nazwą także zachowania samobójcze.
Badania wykazały, że usiłowania samobójstwa pojawiają się we wczesnej fazie dorastania. Są częstsze u dziewcząt niż u chłopców. Szczegółowe badania wykazują, że częstość występowania myśli samobójczych i ruminacji na temat własnej śmierci znacznie przewyższa u adolescentów częstość występowania zachowań samobójczych.
Kolejny ważny obszar objawowy depresji młodzieńczej to dolegliwości somatyczne polegające na skupianiu się na funkcjonowaniu ciała, zgłaszaniu różnorodnych objawów nie mających potwierdzenia w badaniach lekarskich, spadku sprawności i ogólnie złym samopoczuciu.

Zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne
Zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne rzadko występują u małych dzieci, chociaż często pojawia się między 4 a 10 rokiem życia. Przeważnie są to zachowania związane z liczeniem, posługiwaniem się pewnymi przedmiotami z zachowaniami mającymi charakter rytuałów np. szczególny sposób układania się do snu, chodzenia tak aby nie wejść na linię dzielącą płyty chodnika. Trudno te zachowania nazwać kompulsyjnymi, ponieważ dziecko nie walczy z nimi. Początek obsesyjnych zaburzeń gwałtownych i stopniowych występuje przeważnie w okresie późnego dzieciństwa. Podstawowe objawy tego zaburzenia to obsesje, kompulsje oraz kompulsyjne spowolnienie.
Teoria uczenia zakłada, że obsesje i kompulsje są próbą obniżenia poziomu lęku a sposób ulega utrwaleniu . Zwrócono również uwagę na specyficzne cechy wczesnodzecięcego przywiązania dzieci / typ lękowo-unikający/, u których jako dorosłych występuje to zaburzenie. Określone zachowania, które polegają na dużej kontroli jak też emocje rodziców ujawniane podczas procesu wychowania dziecka sprawiają, że dąży ono do wyzbycia się pewnych własnych emocji, fantazji czy impulsów. Zgodnie z opisem schematów poznawczych osób z tym zaburzeniem, cechuje je dążenie do bycia osobą kompetentną, osiągającą sukces/ wtedy tylko czuje się osobą wartościową i może uniknąć dezaprobaty własnej i otoczenia/. Błędy i niepowodzenia w osiąganiu zamierzonych celów prowadzą do kary i potępienia. Objawy takie jak rytuały i obsesje zapobiegają niekorzystnym wydarzeniom.

Uczniowie zahamowani psychoruchowo
Uczniowi ci są lękowi z dużymi trudnościami w kontaktach społecznych. Obserwuje się u nich także obniżoną aktywność. Według M. Chłopkiewicz można podzielić ich na:
- uczniów zmotywowanych-napiętych, których charakterystyczną cechą jest duża skrupulatność i przesadna dokładność w wykonywaniu zadań. Są małomówni, grzeczni i posłuszni, chociaż w domu mogą być dziećmi ruchliwymi, ożywionymi.
-uczniów z obniżoną samooceną – zrezygnowanych, biernych zarówno w szkole jak i w domu .Krytycznie oceniają siebie samych a osiągane sukcesy przypisują przypadkowi. Uczniowie ci są wrażliwi na ocenę innych, dezaprobatę i mają duży lęk przed odrzuceniem. Są płaczliwi, często wolą prosić o pomoc przy wykonywaniu zadań niż szukać samemu rozwiązania.
- uczniów nadwrażliwych- astenicznych , którzy cechują się dużą powściągliwością, nie umiejących ujawniać swoich przeżyć. Są to przeważnie samotnicy, gdyż nadmierna wrażliwość emocjonalna powoduje unikanie bodźców i izolowanie się od ludzi.

Uczniowie obojętni uczuciowo / deprywacja emocjonalna/
Uczniowie tacy nie potrafią nawiązać kontaktów emocjonalnych z rówieśnikami i dorosłymi, wykazujący się brakiem empatii, mimika ich twarzy jest mało ekspresyjna. Często unikają kontaktu wzrokowego , potrafią być złośliwi i wrodzy w stosunku do otoczenia.

Dzieci nadpobudliwe
Są to uczniowie „trudni” nastręczający zarówno nauczycielom jak i rodzicom wiele problemów. Ich reakcje emocjonalne są niewspółmierne do działającego bodźca. Spowodowane to jest przewagą procesów pobudzenia nad hamowaniem .Nie potrafią się skoncentrować na wykonywanym działaniu, szybko się męczą wykonywaną czynnością. W rozwoju dzieci nadpobudliwych duże znaczenie ma system wychowawczy. Brak konsekwencji, sprzeczne komunikaty od rodziców, nadmierna pobłażliwość lub stosowanie nadmiernych kar przyczyniają się do wystąpienia tego zaburzenia. Praca z takim dzieckiem powinna opierać się przede wszystkim na podawaniu krótkich, jasnych komunikatów, zaplanowaniu i zorganizowaniu schematu dnia . Każde pozytywne zachowania i osiągnięcia dziecka powinno być dostrzeżone i wzmacniane.

Dzieci agresywne
Zachowania agresywne występują najczęściej w postaci agresji fizycznej i werbalnej. Rozpatruje się je jako reakcje na frustrację, sposób zaspokajania potrzeb, zachowania instrumentalne. W literaturze można także spotkać termin agresji patologicznej, której przyczyny dopatruje się w patologicznych zmianach w mózgu.
Praca terapeutyczna z takimi dziećmi powinna być skoncentrowana na wzmacnianiu zachowań prospołecznych i rozwijaniu umiejętności radzenia sobie w trudnych sytuacjach, wzmacnianiu poczucia wartości i poczucia bezpieczeństwa.

Zaburzenia emocjonalne wieku rozwojowego są zaburzeniami poważnymi a ich objawów nie należy lekceważyć. W przypadku stwierdzenia, że zaburzenie w znacznym stopniu utrudnia funkcjonowanie dziecka powinna być z nim prowadzona terapia pedagogiczna i psychologiczna a w przypadku silnego natężenia zaburzeń wskazana jest konsultacja psychiatryczna i pomoc farmakologiczna łącznie z prowadzeniem terapii. Równolegle z prowadzoną terapią indywidualną powinna być prowadzona także terapia rodzinna.

Bibliografia
1.Praca pod redakcją naukową. Iwaniec D.J.Szmagalskiego. Zaburzenia rozwojowe dzieci krzywdzonych emocjonalnie. Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2002
2.Kaplan M.J.,Sadoch B.J. Psychiatria kliniczna, Wydawnictwo Medyczne Urban &Partner. Wrocław 2004