Trudności szkolne a nadpobudliwość psychoruchowa

1. DEFINICJA I CZĘSTOŚĆ WYSTĘPOWANIA ADHD

ADHD czyli zespół nadpobudliwości psychoruchowej, jest to grupa zaburzeń charakteryzujących się, brakiem wytrwałości w realizacji zadań wymagających zaangażowania poznawczego, tendencją do przechodzenia od jednej aktywności do drugiej bez ukończenia żadnej z nich oraz zdezorganizowaną, słabo kontrolowaną nadmierną aktywnością. Dla ADHD charakterystyczne jest występowanie trzech grup objawów:
- nadruchliwości,
- impulsywności,
- zaburzeń uwagi.
Zwykle objawy są wyraźnie widoczne już między 5 a 7 rokiem życia, ale bywa, że rodzice zwracają na nie uwagę dopiero, gdy dziecko rozpocznie naukę w szkole. Nadruchliwość to nadmierna, w porównaniu z dziećmi na tym samym poziomie rozwoju, aktywność ruchowa. Dzieci z ADHD mają bardzo dużą potrzebę ruchu, nie potrafią przez dłuższą chwilę pozostać w miejscu.
Impulsywność to niemożność powstrzymania się przed działaniem i „odczekania” do momentu, kiedy wykonanie czynności będzie łatwiejsze lub akceptowane przez otoczenie. Zaburzenia uwagi to trudności w skupieniu się i tendencja do rozpraszania się nawet pod wpływem delikatnych bodźców.

2. PRZYCZYNY NADPOBUDLIWOŚCI

Czynniki powodujące nadpobudliwość można zestawić w dwie zasadnicze grupy:
• uszkodzenia układu nerwowego, które mogą powstać, gdy
a. dziecko znajduje się w łonie matki np.: na skutek alkoholizmu, chorób, niewłaściwego odżywiania się matki, urazów mechanicznych
b. w czasie porodu, w wyniku niedotlenienia, zamartwicy, czy wylewów śródczaszkowych
c. na skutek zapalenia opon mózgowych, czy mózgu, ciężkiego przebiegu chorób zakaźnych
• niewłaściwe oddziaływania społeczno – wychowawcze:
a. nerwowa, napięta atmosfera w domu ( zatargi, awantury), wadliwy proces wychowawczy (wychowanie niekonsekwentne, nierówny stosunek uczuciowy, brak równowagi w karaniu i nagradzaniu, niejednolite działania rodziców, wychowanie

3. JAK ROZPOZNAĆ DZIECI NADPOBUDLIWE?

Typowe objawy:
- z trudem pozostają dłużej w jednym miejscu,
- wiercą się,
- podczas lekcji często wstają, chodzą po klasie
- ogryzają paznokcie,szarpią włosy,
- nieraz wchodzą pod ławkę,
- nie mogą oglądać telewizji w spokoju,
- są wybuchowe, płaczliwe, zmienne w nastrojach,
- często są kłótliwe, skłonne do bijatyk, niezdyscyplinowane,
- łatwo się zniechęcają i tracą zapał do pracy, czy zabawy,
- mają kłopoty z rówieśnikami,
- szybko męczą się,
- mają trudności w skupieniu się na zadaniu, czy wykonywanej czynności.
Obok tych podstawowych objawów mogą mieć miejsce również pewne objawy towarzyszące, takie jak: zaburzenia snu, lęki nocne i dzienne, moczenie się, tiki, jąkanie się.
Dzieciom tym brakuje sukcesów szkolnych. Mówi się o nich zdolny, ale leniwy. Przeważnie jest to stwierdzenie błędne. Zazwyczaj są one inteligentne ale nie potrafią jednak wykorzystać swoich umiejętności. Nie rozumiane zaczynają się zniechęcać do nauki, wywołując pasmo niepowodzeń.

4. JAK ROZMAWIAĆ Z DZIECKIEM NADPOBUDLIWYM?

1. Należy upewnić się, czy dziecko słucha. Jeśli to możliwe zatrzymać je w biegu. Poprosić o powtórzenie wypowiedzianych przez nas słów.
2. Nie atakować dziecka. Reakcją na atak jest obrona. Instrukcja skierowana do dziecka musi być precyzyjna i krótka, na ile potrzebna jest dziecku nadpobudliwemu.
3. Używać jak najmniej słów. Dziecko nadpobudliwe nie słyszy około 50 % tego, co się do niego mówi i zapamiętuje około 50 % tego, co usłyszało. Nie przewiduje konsekwencji zjawisk – nie uważa związku między niewłaściwym zachowaniem i gniewem nauczyciela.

5. SPECYFICZNE TRUDNOŚCI SZKOLNE

Dzieci z ADHD cierpią nie tylko z powodu zaburzeń procesów uwagi czy nadruchliwości, ale również częściej niż inne dzieci mają kłopoty z powodu:
- zaburzeń pamięci
- zaburzeń językowych
- dyslekcji, dysgrafii, dyskalkulii, dysortografii
- niezgrabności ruchowej.

Dzieci z ADHD nie różnią się ilorazem inteligencji od innych dzieci. Podobnie jak inne dzieci mogą się uczyć, zapamiętywać, zdobywać wiedzę, jeśli zdołamy pomóc im w regulowaniu procesów uwagi i będziemy pomagać im w nauce. Wtedy one mają taką samą możliwość przetwarzania informacji i wykorzystywania ich w różnych aspektach życia.

JAK POSTĘPOWAĆ Z DZIECKIEM ZE SPECYFICZNYMI TRUDNOŚCIAMI SZKOLNYMI?

Podstawą pracy z dzieckiem jest wiedza na temat nadpobudliwości psychoruchowej oraz cierpliwa, spokojna, pełna zrozumienia i życzliwości postawa rodziców i nauczycieli.
Kiedy tylko rodzice zauważą kłopoty dziecka w nauce , powinni zgłosić się do psychologa, pedagoga szkolnego, poradni psychologiczno – pedagogicznej. Odpowiednio wcześnie wdrożona pomoc, dostosowana do kłopotów dziecka jest niezbędna, by mogło ono odnosić sukcesy szkolne.
Są różne metody reedukacji ( ćwiczeń usprawniających zaburzone funkcje poznawcze) i stymulacji rozwoju dziecka.
Podstawową zasadą stosowanych metod jest nauczenie dziecka wykorzystywania wszystkich możliwości, jakie posiada oraz stymulowanie rozwoju słabszych funkcji. Pracuje się z nim nie tylko po to, aby poprawić sprawność analizy wzrokowej i słuchowej, ale przede wszystkim nauczyć go stosowania różnych sposobów ( "chwytów" ), które pomogą mu zdobyć wiedzę. Większość ze stosowanych metod oddziałuje na różne zmysły: wzrok, słuch, dotyk i ruch. Najlepiej dziecko zapamiętuje te informacje, które były czymś nowym, ciekawym. Poza tym w pamięci dziecka najlepiej przetwarzane są te informacje, które zostają tam wprowadzone nie tylko przez jeden zmysł, ale przez kilka zmysłów jednocześnie. Wtedy w mózgu dziecka powstaje więcej ścieżek, dzięki którym może znaleźć potrzebne wiadomości. Łatwiej wydobyć z pamięci słowo czy znak skojarzony z obrazem, wrażeniem dotykowym, zapachem, dźwiękiem. Nauczanie dziecka nadpobudliwego jest trudniejsze niż innych dzieci. Ze względu na zaburzenia uwagi i pamięci wymaga ono często specjalnych metod dydaktycznych. Podstawowe z nich to wyróżnianie najważniejszych zagadnień i informacji: podkreślanie ich na tablicy na kolorowo, zaznaczanie podczas wypowiedzi sygnałem: uwaga, to ważne.
Pomagają wszelkie schematy, diagramy, tabele, o ile nie są zbyt szczegółowe. Gdziekolwiek to jest możliwe, nauczyciel winien prezentować materiał w sposób angażujący zmysły dziecka, używając doświadczeń, graficznych, audiowizualnych mediów . Wielokrotne powtarzanie ćwiczeń poprawia działanie poszczególnych funkcji i sprawia, że dziecko lepiej radzi sobie z kłopotami szkolnymi. Dziecko nadpobudliwe często wymaga nie tylko takiej dodatkowej pomocy, ale również specjalnej modyfikacji poszczególnych ćwiczeń - w standardowej wersji przekraczają one możliwości skupienia uwagi, jakimi dysponuje. Dlatego też w pracy z nadpobudliwym, dyslektycznym dzieckiem konieczne jest zaplanowanie częstszych przerw, dobranie odpowiednio ciekawego materiału. Dostosowanie tych zajęć, chociaż czasem wymaga wysiłku, pomaga osiągać małe i stałe sukcesy. Nauczyciel winien rozważać zastosowanie narzędzi, które rekompensują słabe strony ucznia. Ważną sprawą jest nauczenie takiego dziecka korzystania z różnych ułatwień technicznych – dyktafonu, komputera. Wskazane jest, aby nauczyciel umożliwił takiemu dziecku różne formy odpowiedzi, które pozwolą mu w pełni zaprezentować jego możliwości. Na przykład nauczyciel może akceptować użycie komputera ze sprawdzianem pisowni lub użycie kalkulatora w przypadku występowania silnej dysgrafii, dysortografii i dyskalkulii.
W warunkach szarej rzeczywistości, gdy współpraca rodziców ze szkołą, szczególnie w przypadkach rodzin patologicznych, układa się różnie, nauczyciel musi zapanować nad klasą i realizować nauczanie jak najskuteczniej, jak potrafi. Dzieciom nadpobudliwym łatwiej osiągać cel, gdy pracują etapami. Przy wykonywaniu konkretnych zadań można uczniowi napisać listę następujących po sobie czynności i następnie sprawdzić ukończenie każdego etapu. Wydając polecenia nauczyciel musi pamiętać o tym, że mają one być jak najkrótsze. Dobrze jest posadzić takiego ucznia obok nauczyciela, dalej od możliwych źródeł rozpraszania uwagi i najlepiej obok ucznia, który jest pozytywny w sensie organizacji pracy i zachowania. Wykorzystując metodę pracy w grupach, nauczyciel winien łączyć dzieci o różnych umiejętnościach i temperamentach. Może to korzystnie wpłynąć na skorygowanie negatywnych zachowań przez rówieśników i stworzyć szansę, że dziecku dostanie się przydzielone zadanie zgodne z jego umiejętnością. Przy powtarzaniu nauczyciel powinien pamiętać, aby używać tej samej konstrukcji i treści, aby nie wprowadzać dodatkowego zamieszania.
Trzeba również pamiętać, że dziecko jest mistrzem dyskusji. Nie wolno mu się dawać wciągnąć, trzeba ją zdecydowanie ucinać. Specjalne znaczenie mają pochwały i kary, które tworzą system motywowania. Takiemu uczniowi trzeba zaznaczyć pracę domową i do tego celu założyć specjalny zeszyt.
Z dzieckiem nadpobudliwym należy postępować konsekwentnie, stawiać jasne granice, co dziecku wolno , a czego nie wolno.
Bardzo ważna jest systematyczna kontrola pracy dziecka, w tym wykonania etapów cząstkowych, sprawdzenie zeszytów, zapisów dotyczących prac domowych. Idealna sytuacja, która może pomóc dziecku odnieść sukcesy szkolne, występuje wówczas, gdy rodzice w domu kontrolują zeszyt z uwagami nauczyciela, pomagają dziecku w odrabianiu prac domowych i wzajemnie wymieniają informacje ze szkołą, jak należy mu pomóc.
Dziecku należy wyznaczać niezbyt odległe cele działania i określić sposób ich realizacji. Stawianie odległych celów powoduje zapominanie, porzucanie rozpoczętego zadania i podejmowanie coraz to nowych zabaw. Dlatego im bliższy jest postawiony cel lub termin, tym większa pewność, że polecenie zostanie wykonane i praca zakończona. Należy systematycznie przyzwyczajać i wdrażać dziecko do finalizowania każdego rozpoczętego zadania, a także kontrolować rozpoczęte zadania i pomagać w ich realizacji.
W zabawach, w których dziecko bierze udział, powinny być jasno określone zasady oraz czas ukończenia. Nie wolno pozwalać na chaotyczny, niekontrolowany i bezładny ruch. Na dziecko nauczyciel powinien oddziaływać powoli, bez pośpiechu, głosem nieco stłumionym, jakby w zwolnionym tempie, ale nie krzykiem. Po zajęciach ruchowych wymagających dużej aktywności należy takim dzieciom zastosować ćwiczenia wyciszające, np. wycinanie, wydzieranie, lepienie z plasteliny, kolorowanie.
Nauczyciel winien szukać mocnych stron ucznia nadpobudliwego i wzmacniać go za pomocą pochwał. Każde małe osiągnięcie nagradzać ciepłym słowem, uśmiechem, naklejką lub punktami w celu uzyskania pozytywnej oceny końcowej. W systemie kar nie stosować ograniczenia zabawy i ćwiczeń ruchowych.
Niezależnie od problemów pracy w klasie, przede wszystkim trzeba dbać o pełną życzliwości, stabilną atmosferę, akceptującą ucznia w środowisku szkolnym. W ciężkich chwilach należy sobie przypominać słowa wspaniałego doktora Wolańczyka "los włożył tym dzieciom do plecaka stos kamieni". Jeśli dorośli nie pomogą tym dzieciom, mogą się one załamać pod tym ciężarem.
Dziecko nadpobudliwe, gdyby tylko mogło wybierać, nie chciałoby być nadpobudliwe. Każdy bowiem pragnie być chwalonym, lubianym. Nauczyciele i rodzice mogą pomóc dziecku w zaakceptowaniu siebie oraz pomóc w osiąganiu sukcesów życiowych.

JAK WSPIERAĆ DZIECKO W KŁOPOTACH?

1. Nie mówić dziecku tego, czego sami nie znosimy. Starać się o to, aby unikać zwrotów, które i nas w dzieciństwie denerwowały np. "Jesteś niedbały...", "Źle to zrobiłeś…" Zwroty te zastępować innymi np. "Przypomnij sobie, że kiedyś też ci się nie udawało na początku, a potem było dosyć dobrze", "Wiem, że bardzo się starasz, spróbuj jeszcze raz".
2. Chwila spędzona z kimś kto rozumie dziecko nawet wtedy, kiedy nic się nie udaje, pozwala odzyskać wiarę w siebie. Czasami dziecko ma zły dzień, potrzebuje wtedy troski i ciepła dorosłych. Można wtedy zrobić dziecku coś co bardzo lubi – sprawić przyjemność.
3. Dostrzegać sukcesy, a nie porażki. Jeśli to możliwe, należy zmienić porażkę w zwycięstwo.
Dziecku z trudnościami szkolnymi trudno usłyszeć słowa uznania. Chwalmy każdy wysiłek włożony w pracę dziecka. Spróbujmy znaleźć jakiś najmniejszy staranny element pracy. Jeśli dziecko mówi zmartwione o nieudanej klasówce – doceńmy to, że wiedziało jak się zabrać do zadania... Podsuńmy pomysł, jak nie zrobić błędu z powodu nieuwagi.
Na kłopoty dziecka nie ma prostego lekarstwa, ale odpowiednie postępowanie i reedukacja mogą pomóc. Najważniejsze jest to, aby szybko je rozpoznać i szybko wdrożyć systematyczną reedukację.

ORGANIZOWANIE PRACY I NAUKI DZIECKA NADPOBUDLIWEGO PSYCHORUCHOWO

Zadania dziecka powinny być nastawione na cel, tzn.
- niehamowanie nadmiernej aktywności dziecka, lecz stałe, dyskretne ukierunkowywanie jego działalności na właściwy cel,
- dyskretna pomoc w organizowaniu działania dziecka tak, aby zawsze osiągnęło zamierzony cel, zakończyło czynność. Każde zadanie, czynność domowa, powinny być dokończone, sprawdzone
- uczy to samokontroli i wprowadza niezbędny dla dziecka porządek. Kontrola nad pracą dziecka nie powinna polegać na poszukiwaniu innych zajęć, gdy ono jest zniechęcone.
Ze względu na problemy z koncentracją uwagi dziecko powinno uczyć się w krótkich odcinkach czasu ( 15 – 30 minut), zaś przerwy należy przeznaczać na wypoczynek czy relaks.
Dziecko powinno odrabiać lekcje, kiedy w domu jest najmniejszy ruch. Na stole, czy biurku powinno znajdować się zawsze tylko to, co służy aktualnie do jego pracy. W miejscu odrabiania lekcji dziecko nie powinno mieć bałaganu. Rozpoczynanie odrabiania pracy domowej powinno się odbywać o stałej porze dnia.
Najlepiej jest wtedy, gdy pracę domową kontrolują rodzice w obecności dziecka, wówczas wyrabia się u dziecka nawyk kontrolowania własnej pracy.
Czynność, którą ma wykonać lub informacje, które ma przyswoić, należy powtarzać wielokrotnie, inaczej dziecko nadpobudliwe jej nie zapamięta. Warunkiem uczenia jest powtarzanie.

PODSUMOWANIE

Dziecko nadpobudliwe psychoruchowo wychowywane od najwcześniejszego dzieciństwa w spokojnej, serdecznej atmosferze, w systemie konsekwentnych wymagań i stałej kontroli, przy pełnej pomocy rodziców i nauczycieli, ma wszelkie szanse prawidłowego funkcjonowania w społeczeństwie, aczkolwiek nadal pozostanie skłonne do przejściowych zaburzeń równowagi procesów nerwowych.
Zarówno nauczyciel jak i rodzic swoje podejście do dziecka nadpobudliwego powinien mądrze wyważyć. Nie trwać w ciągłym przekonaniu, że dzieci nadpobudliwe są gorsze, bardzo niegrzeczne, takie, których najlepiej pozbyć się ze szkoły czy nawet z domu.
Jeśli dorośli trwaliby w takim przekonaniu, wtedy dziecko nie odniosłoby nigdy żadnych sukcesów, straciłoby wiarę we własne siły, zaczynałoby się zachowywać zgodnie z przypisaną mu rolą i doszłoby w końcu do tego, że nie miałoby żadnej motywacji, aby cokolwiek zrobić.
Reakcją na przejawy nadpobudliwości powinna być spokojna, rzeczowa pomoc, a nie gniew i kary.
Dorośli powinni pamiętać, że nadpobudliwość i wiążące się z nią problemy, nie są przejawem złej woli dziecka, lecz wynikają z niezależnych od niego przyczyn.

LITERATURA:

1. Kaja B., Zarys terapii dziecka, Bydgoszcz 1998, WSP
2. Nartowska H., Dzieci nadpobudliwe psychoruchowo. Zaburzenia w zachowaniu i trudności w szkole, Warszawa 1972, PZWS
3. Nartowska H., Wychowanie dziecka nadpobudliwego, Warszawa 1972, "Nasza Księgarnia"
4. Sarfontein G., Twoje nadpobudliwe dziecko, Warszawa 1999, Prószyński i S - ka
5. Spionek H., Zaburzenia psychoruchowego rozwoju dziecka, Warszawa 1970
6. Tyszkowa M., Problemy psychicznej odporności dzieci i młodzieży Warszawa 1972, "Nasza Księgarnia"
7. Wolańczyk T., Kołakowski A., Skotnicka M., Nadpobudliwość psychoruchowa u dzieci, Lublin 1999, "BiFolium"
8. Encyklopedia , Rodzice i dzieci, 2002 rok
9. Puls medycyny, 9 stycznia 2002 rok, nr 1