Wspomaganie rozwoju emocjonalnego dziecka w wieku przedszkolnym - doświadczenia, praktyka

Wiek przedszkolny w porównaniu z wcześniejszymi okresami rozwojowymi dziecka cechuje różnorodność uczuć.
Dziecko w wieku trzech lat nie potrafi jeszcze nazwać wszystkich emocji, potrafi jedynie pokazać lub powiedzieć, że nie ma humoru, jest złe, smutne lub cieszy się. W tym wieku dziecko nie potrafi jeszcze stłumić i opanować swoich emocji i uczuć.Wiele czynności ma charakter ekspresyjny, służący wyrażaniu przeżyć emocjonalnych silnych, gwałtownych i krótkotrwałych, których dziecko nie potrafi ukryć. Radość, gniew czy strach dziecko uzewnętrznia w żywych gestach i mimice twarzy, w okrzykach i ruchach całego ciała, a także w słowach i ich odpowiedniej intonacji. W wieku trzech lat emocje szybko się wytwarzają, ale też szybko gasną, a raczej przeradzają się w inne, nawet krańcowo odmienne. Dziecko niemal w jednej chwili potrafi przejść od śmiechu do łez i odwrotnie. Trzylatek u progu edukacji przedszkolnej jest bardzo wrażliwy na niewerbalny przekaz uczuć. Emocje i impulsy rządzą jego zachowaniem. Dąży do samodzielności. Jego prawidłowy rozwój zależy od tego w jakim stopniu czuje się kochany i akceptowany. Przeżycia lękowe, przekora i wybuchy złości są dość częste w tym wieku. U dziecka w tym wieku silnie manifestuje się potrzeba rozładowania emocji. Słuzy temu mruganie powiekami, obgryzanie paznokci, dłubanie w nosie, tiki twarzy i innych części ciała, masturbacja czy ssanie palca. Dzieci mają również zachwiane poczucie bezpieczeństwa, jego brak wyrażają częstym płaczemi i pytaniami „Kochasz mnie?”lub pretensją: „Nie kochasz mnie już!”.
Wiedza dorosłego o rozwoju dziecka trzyletniego pozwala na okazywanie przede wszystkim cierpliwościi zrozumienia.
Dzieci czteroletnie natomiast są w rozwoju emocjonalnym są nie do opanowania Głośny, niemądry śmiech występuje na przemian z napadami złości. W pracy z dzieckiem czteroletnim potrzebna jest stanowczość.
Wiek pieciu lat to okres równowagi, natomiast w zachowania emocjonalne pięcioipółlatka przypominają dwulatka. To ponownie okres gwałtownych emocji i przechodzenia w skrajnosci. W jednej chwili kocha najbliższych w drugiej nienawidzi.
Sześciolatek jest już w stanie rozpoznać uczucia innych i nie rozumiejąc nawet przyczyny, dostosować się do nich. W ostatniej fazie okresu przedszkolnego, około połowy szóstego roku życia, dzieci dojrzewają emocjonalnie. Uczą się opanowywać emocje Życie uczuciowe dziecka pod koniec edukacji przedszkolnej jest bardzo bogate. Opanowane i mniej impulsywne od młodszych dzieci, ma szansę w sprzyjającym środowisku wychowawczym rozwijać uczucia wyższe, społeczne i estetyczne.

W wieku przedszkolnym dominuje przede wszystkim motywacja o charakterze egocentrycznym ponieważ dziecko postrzega i ocenia świat najczęściej przez pryzmat kontaktów społecznych .Dziecko wchodzi w coraz bardziej skomplikowane sytuacje społeczne, w których musi podporządkować swoje chęci i pragnienia oczekiwaniom i wymaganiom otoczenia. Wywołuje to niejednokrotnie bunt lub opór wyrażony w mniej lub bardziej gwałtowny sposób, który ulega złagodzeniu, gdy dziecko zrozumie celowość i racjonalność wymagań.W ogólnym rozwoju dziecka dziedzina uczuciowa wymaga najwięcej uwagi ze strony rodziców i wychowawców, a jednocześnie jest sferą, którą najtrudniej wspomagać przez planowe i programowe działania.
Wspomaganie rozwoju emocjonalnego dziecka w wieku przedszkolnym w ogromnej większości należy do rodziców, najbliższego otoczenia i rozbudzania w dziecku poczucia bezpieczeństwa. Nauczyciele pracujący z dziećmi w przedszkolu powinni być swiadomi własnej emocjonalnosci. Poszukiwać rozwiazań mających na celu doskonalenia u małych dzieci zdolność radzenia sobie z problemami i trudnościami, nazywaniu uczuć towarzyszących sytuacjom życia codziennego i rozwijania asertywności oraz gotowości do pomagania innym.

Cechy dobrego nauczyciela:
1. Świadomość siebie i swojego systemu wartości.
2. Świadomość własnej emocjonalności.
3. Dostarczanie wzorców zachowań.
4. Zainteresowanie ludźmi i ich sprawami, jasne zasady etyczne, poczucie odpowiedzialności.
5. Zdolność krytycznego spojrzenia na siebie samego.
6. Pozytywny stosunek i okazywanie szacunku.

Nauczyciel wychowania przedszkolnego powinien pracować z dzieckiem oraz jego rodzicami w nastepujacych obszarach:
1. Praca z dzieckiem nad opanowaniem akceptowalnych społecznie form wyrażania złości,ekspresją emocji, oraz kontrolą emocjonalną.
2. Współpraca z rodziną w zakresie norm i zasad zachowania, którym podlega
dziecko, pomoc w poradzeniu sobie z problemami rodzinnymi które mogą być powodem silnych napięć u dziecka.
3. Praca poprzez grupę rówieśniczą – wspólne ustalanie zasad i norm zachowania orazkonsekwencji za ich nieprzestrzeganie, świadome i celowe kształtowanie klimatu współpracy i zaufania w grupie rówieśniczej poprzez proponowanie gier i zabaw integracyjnych.

Przykłady działań edukacyjnych pomocnych wspomaganiu rozwoju emocjonalnego dzieci, stosowane w mojej pracy z dziećmi w przedszkolu:
1. Elementy dramy - wyrażanie uczuć gestem, mimiką ruchem ciała.
2. Zabawy integracyjne.
3. Odgrywanie ról — scenki rodzajowe.
4. Wypowiadanie swojego imienia w różnych nastrojach.
Wyrażanie nastrojów za pomocą różnorodnych środków wyrazu (plastyka, muzyka).
5. Werbalizacja własnych uczuć.
6. „Pudło złości” — pudlo z gazetami. które można do woli zgniatać.
7. „Kącik wyciszenia”- kącik, w którym można wyładować nadmiar energii i wyciszyć emocje.
8. Bajkoterapia.
9. Muzykoterapia.
10. Historyjki obrazkowe
11. Opowiadania.

W pracy z dziećmi starszymi wykorzystuję międzynarodowy program promocji zdrowia psychicznego dla dzieci w wieku 5-8 lat. „Przyjaciele Zippiego”, którego celem jest promocja zdrowia psychicznego i dobrego samopoczucia małych dzieci. Rozwój ich umiejętności komunikacyjnych i społecznych, ułatwiających dobre funkcjonowanie w grupie, nawiązywanie przyjaźni, radzenie sobie z problemami i trudnościami. Realizacja poszczególnych zagadnień programu doskonali umiejętności społeczne, asertywność oraz sprawia, że dzieci są gotowe i zdolne do pomagania innym w trudnych sytuacjach. W trakcie zajęć pojawia się wiele okazji do zabawy, ćwiczeń i rozmów o sprawach bliskich i ważnych na tym etapie życia, o przyjaźni, o zmianach jakie zachodzą w nas i wokół nas, o sukcesach i porażkach oraz sposobach radzenia sobie z trudnościami.
Program składa się z sześciu części:
1. Uczucia- dzieci omawiają uczucia smutku, szczęścia, złości, zazdrości i zdenerwowania. Ćwiczą mówienie tego, jak czują się w różnych sytuacjach i poznają sposoby poprawiania własnego samopoczucia.
2. Komunikacja- dzieci uczą się wysłuchiwać innych. Uczą się jak prosić o pomoc i mówić to, co chce się powiedzieć, nawet w niesprzyjających okolicznościach.
3. Nawiązywanie i zrywanie więzi- dzieci uczą się o przyjaźni – jak nawiązywać i utrzymywać przyjaźnie, jak radzić sobie z samotnością i odrzuceniem. Ćwiczą również jak mówić przepraszam.
4. Rozwiązywanie konfliktów- dzieci uczą się rozwiazywania konfliktów. Ta część w szczególności, dotyczy problemu prześladowania i tego, co dzieci mogą zrobić, jeśli ktoś prześladuje je lub kogoś innego.
5. Przeżywanie zmiany i straty- ta cześć uczy radzenia sobie ze zmianami i stratą, nawet śmiercia kogoś bliskiego. Mimo, że dorośli często uważają, że śmierć jest bardzo trudnym tematem do rozmowy, to jednak małe dzieci bardzo rzadko tak uważają. Jedno spotkanie poświęcone jest odwiedzeniu miejsca pamięci lub cmentarza.
6. Dajemy sobie radę- ostatnia część stanowi podsumowanie wszystkiego, czego dzieci nauczyły się: znajdowania różnych sposobów radzenia sobie, pomagania innym oraz adaptowania się do nowych sytuacji.

Wspomaganie rozwoju emocjonalnego dziecka powinno odbywać sie na każdym szczeblu jego rozwoju, od narodzin, a ćwiczenia i zabawy dostosowane odpowiednio do wieku dziecka powinny mieć charakter uniwersalny, a nie koncentrować sie tylko na pomocy dzieciom doświadczającym konkretnych problemów lub trudności. Wczesne wspomaganie każdego typu rozwoju dziecka, w tym także emocjonalnego moze zapobieć problemom emocjonalnym i nauczyć dziecko w jaki sposób radzić sobie z własnymi emocjami, w jaki sposób mówić o uczuciach, radzić sobie z negatywnymi emocjami i nie tłumić ich w sobie, co pomaga w życiu dorosłym i kontaktach z drugim człowiekiem.

Bibliografia:
1. Brich A., Malim T., Psychologia rozwojowa w zarysie. Od niemowlectwa do dorosłości, Warszawa 1997
2. Ilg F.,Rozwój psychiczny dziecka od 0 do 10 lat. Poradnik dla rodziców, Gdańsk 2004
3. Lee C., Wzrastanie i rozwój dziecka, Warszawa 1997
4. Program Przyjaciele Zippiego
5. Reber A. S., Reber E. S., Słownik psychologii, Warszawa 2005
6. Rzadkiewicz M., Mamo, tato idę do przedszkola, Warszawa 2006
7. Sillamy N., Słownik psychologii, 1989
8. Żebrowska M., Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, Warszawa1986