Funkcjonowanie emocjonalno - społeczne dziecka z Zespołem Aspergera (ZA) w młodszym wieku szkolnym w zespole klasowym - Studium przypadku

Funkcjonowanie
emocjonalno - społeczne
dziecka
z Zespołem Aspergera (ZA)
w młodszym wieku szkolnym
w zespole klasowym - Studium przypadku

Karolina Sobota

Kielce 2016 r.

Spis treści

Wstęp
1. Identyfikacja problemu
2. Geneza i dynamika zjawiska
3. Znaczenie problemu
4. Prognoza
5. Propozycje rozwiązań - oddziaływań dydaktyczno – wychowawczych
6. Wdrażanie oddziaływań

Podsumowanie
Bibliografia

Wstęp

Praca nauczyciela jest nie lada wyzwaniem. Patrząc z perspektywy ponad 10 lat pracy zawodowej, narzekamy na wiele rzeczy: brak czasu, „papierologię” i niskie wynagrodzenia – co jest oczywiste - jedyne na co nie możemy pokręcić nosem to „brak nudy” w codziennej pracy z dziećmi jak i rodzicami.
Każdy dzień jest wyzwaniem i każda jednostka w postaci ucznia trzyma nas w ciągłym skupieniu i pracujących na 200 %.
Z każdym rokiem zmienia się grupa dzieci tak jak zmienia się szybko otaczająca rzeczywistość.
Każde dziecko jest jedyne w swoim rodzaju, ma swoja własną osobowość, odmienne uzdolnienia i możliwości funkcjonowania. Również osoby z dysfunkcjami posiadają różnorodne cechy osobowościowe, mocne i słabe strony, mniejsze lub większe możliwości do pełnego rozwoju, poprawnego funkcjonowania w społeczeństwie, osiągania sukcesów lub porażek.
W swojej codziennej pracy coraz częściej spotykam się z wieloma różnorodnymi zaburzeniami funkcjonowania i zachowania wśród uczniów.
Z perspektywy lat mogę stwierdzić, że liczba dzieci przejawiających trudności w nauce wynikające z przyczyn tkwiących środowisku rodzinnym utrzymuje się na stałym poziomie, jednak diametralnie wzrasta liczba dzieci przejawiających zaburzenia z różnych sferach swojego funkcjonowania i niezależnie od przyczyn takiej sytuacji, to nauczyciele muszą radzić sobie w swojej pracy z takimi dysfunkcjami występującymi wśród uczniów.
Chciałabym napisać o jednym z takich zaburzeń, których geneza nie została jeszcze do końca poznana, a występowanie takiego zaburzenia stale wzrasta – mianowicie o Zespole Aspergera.

Słuszne jest stwierdzenie autorki poradnika dla nauczycieli dotyczące faktu, iż trzeba pamiętać o tym, że każde dziecko ze zdiagnozowanym ZA jest inne. Nie ma takich samych dzieci i z takim samym natężeniem objawów. Niektóre symptomy mogą występować falami, to znaczy w momencie większego stresu, zmęczenia i napięcia, żeby po pewnym czasie wyciszyć się lub w ogóle minąć. Występują regresy i progresy w rozwoju .
Każde dziecko z tym syndromem zachowuje się inaczej – w zależności od dnia, pory roku, humoru, zainteresowań lub podejścia do niego.
Posiadanie dziecka z Zespołem Aspergera w swojej klasie może okazać się największą okazją w karierze, by zmienić życie jakiegoś ucznia na lepsze.

W niniejszej pracy imię chłopca, którego przypadek prezentuję - zostało zmienione, zgodnie z ustawą dotyczącą ochrony danych osobowych.

1. Identyfikacja problemu

Zespół Aspergera ( ZA ) – jest jednym z całościowych zaburzeń rozwoju, którego objawy występują w kilku zasadniczych sferach: kontaktów społecznych, komunikacji, zachowań i zainteresowań, połączone z pojawianiem się nadwrażliwości sensorycznej na różnego rodzaju bodźce. Mimo pozornie błahych objawów ZA jest poważnym zaburzeniem rozwoju.
Jest to zaburzenie rozwoju o podłożu neurologicznym, kwalifikowane do spektrum autyzmu. Dysfunkcja ta powoduje znaczne utrudnienia w komunikacji i kontaktach międzyludzkich, ogranicza logiczne myślenie i działanie, zaburza koordynację ruchową, rodzi problemy emocjonalne oraz anomalie wymowy. Osoby dotknięte tym zespołem zaburzeń nie są zdolne do nawiązywania poprawnych relacji i więzi w otoczeniu społecznym.
Dobry poziom intelektualny sprawia, że dzieci z Zespołem Aspergera chodzą do normalnych placówek oświatowo - wychowawczych, a rozpoznanie zaburzenia, najczęściej w związku z narastającymi kłopotami wychowawczymi – następuje zbyt późno lub jest ono nieprawidłowe. Jak ważna jest prawidłowa diagnoza oraz wiek dziecka, gdy jest ona stawiana, przekonałam się osobiście na przykładzie mojego ucznia, u którego ostatecznie stwierdzono właśnie zespół Aspergera.
Paweł rozpoczął naukę w klasie pierwszej 1 września 2013 roku. Od pierwszych dni pobytu w szkole w zachowaniu ucznia można było dostrzec cechy nadpobudliwości psychoruchowej. Chłopiec nie mógł usiedzieć na swoim miejscu; cały czas wykonywał ruchy nogami, wychodził z ławki, „pełzał” po podłodze lub chodził na czworaka między ławkami, manipulował różnymi przyborami szkolnymi, jego ciało było w ciągłym ruchu, często bez powodu miewał napady krzyku w dziwnym języku. Często zdarzały się przypadki zdejmowanie przed cała klasą bielizny oraz dotykanie sfer intymnych na oczach dzieci z klasy.
Chcąc być niewidocznym wchodził pod stolik, przegryzał bułkę lub pił. Czasami wstawał i podchodził do innych dzieci, reagował na różne bodźce zewnętrzne. Cechowała go również nadmierna gadatliwość. Często w czasie zajęć „podgadywał” pod nosem, mruczał, śpiewał, nucił lub wydawał inne dźwięki. Z zainteresowaniem słuchał tekstów czytanych lub opowieści, ale cały czas je komentował lub dopowiadał swoja wersję wydarzeń.
Paweł chętnie bawił się z rówieśnikami, ale tylko wówczas, jeśli zabawa przebiegała „po jego myśli”. W innych sytuacjach porzucał zabawę lub reagował agresją, rzucał zabawkami, niszczył innym elementy zabawy itp. Nie potrafił przyjąć żadnych krytycznych uwag pod własnym adresem. Na uwagi rówieśników reagował agresją słowną (przezwiska, obelgi) lub nawet atakiem fizycznym. Na zwróconą uwagę przez nauczyciela wysyłał szereg argumentów słownych uzasadniających swoje zachowanie. W takich momentach nic do niego nie docierało, musiał mieć ostatnie słowo. Często, gdy czuł się skrzywdzony reagował płaczem, krzykiem, piskiem, wybiegał z klasy trzaskając drzwiami lub zamachiwał się krzesłem do uderzenia.
Nie znosił porażki i nie potrafił się z nią pogodzić. Czasami nie podejmował działań, w których nie czuł się mocny (np. rywalizacja sportowa).
Konsekwencją takiej postawy Pawła było coraz częstsze izolowanie go przez rówieśników w swoich poczynaniach (zabawach, pracy grupowej itp.).Swoje emocje tak pozytywne jak i negatywne wyrażał w sposób przykry dla otoczenia.
Paweł starał się nawiązywać kontakty z rówieśnikami i dorosłymi, ale robił to nieudolnie. Zaobserwowano brak znajomości konwenansów społecznych, nie rozumiał tego, co „wypada”, a co nie. Nie wyczuwał odpowiedniej odległości od rozmówcy, często naruszał jego przestrzeń osobistą (stał zbyt blisko, dotykał rozmówcę). Był bezpośredni i prawdomówny, nie uwzględniał uczuć innych, gdy np. bez oporów wygłaszał niestosowne komentarze, nie biorąc pod uwagę, że może tym sprawić innym przykrość.
Chłopiec miał trudności z przestrzeganiem umów. Zwłaszcza w trakcie zabaw sportowych lub muzycznych często łamał zasady (np. biegał z laskami gimnastycznymi, rzucał różnymi przyborami, rozstawiał materace) nie zwracał uwagi na inne ćwiczące dzieci, sam się dobrze bawił. Podczas zajęć nie potrafił rozpoznać, kiedy powinien się odezwać, przerywał rozmowę, mówił w trakcie wypowiedzi innych, często jego wypowiedzi nie dotyczyły tematu rozmowy. Podejmował współpracę głównie w małych grupach, najlepiej w sytuacjach „jeden na jeden”. Gdy coś mu się nie udawało wpadał w gniew demonstrując go w postaci agresji ukierunkowanej na „upatrzoną przez siebie osobę”.
Bardzo lubił samodzielnie układać budowle z drewnianych klocków, konstruował z nich piękne zwierzęta. Miał trudności z przygotowaniem niezbędnych do zajęć materiałów. Najczęściej prosił o kartkę, potem wyciszał się i tworzył schematyczne rysunki przedstawiające postacie z gier komputerowych lub kreskówek. Wokół jego miejsca pracy panował bałagan.
Sporadycznie wykonywał wskazane przez nauczyciela zadania na zajęciach, nawet te dostosowane do jego możliwości rozwojowych. Podczas przerw najczęściej biegał po korytarzu wymachując plastikowymi kręglami (zwracał uwagę jego sztywny sposób poruszania się). Nie potrafił panować nad własnymi emocjami. Często reagował bardzo impulsywnie. Nawet z błahego powodu złościł się i przejawiał agresywne postawy lub popadał w płaczliwość i histerię.
Źle znosił hałas towarzyszący większym imprezom szkolnym, zatykał uszy, chciał opuścić to pomieszczenie. Nie lubił nosić niektórych ubrań, często zdejmował buty (wąchał obuwie lub skarpetki, podsuwał je również innym dzieciom tłumacząc, że taki zapach sprawia mu przyjemność).
Wypowiadał się bardzo chętnie. Mówił krótkimi zdaniami i wyrazami, stosując ubogie słownictwo. Popełniał dość często błędy językowe. Jednak wypowiedzi Pawła nie dotyczyły omawianego tekstu, były wymyślane przez chłopca na podstawie ulubionych gier komputerowych. Konstrukcja wypowiedzi była chaotyczna, nielogiczna i niespójna pod względem gramatycznym i stylistycznym.
Z pierwszymi niepokojącymi symptomami zaobserwowanymi ok. 3, 5 lat, z diagnozą ZA postawioną między 8 a 9 rokiem życia. Co potwierdzają badania PTZA z 2014 r. iż od momentu zaobserwowania pierwszych niepokojących symptomów do chwili zdiagnozowania zespołu Aspergera przeciętnie mijają ponad 4 lata.
Po przeprowadzonych obserwacjach i konsultacji z pedagogiem szkolnym, zasugerowałam rodzicom Pawła specjalistyczne badania u psychiatry dziecięcego i przygotowałam niezbędną opinię. Diagnoza ostateczna to Zespół Aspergera.

2. Geneza i dynamika zjawiska

Według klasyfikacji International Statistical Classification of Disease and Health-related Problems, 10th revision (ICD-10) Zespół Aspergera podobnie jak, autyzm, autyzm atypowy, zespół Retta jest zaliczany do grupy zaburzenia hiperkinetyczne z towarzyszącym upośledzeniem umysłowym i ruchami stereotypowymi oraz inne dziecięce zaburzenia dezintegracyjne, należy do grupy całościowych zaburzeń rozwoju .
Dzieci z Zespołem Aspergera wykazują szereg symptomów i zachowań, ale przede wszystkim charakteryzują się problemami w zakresie umiejętności społecznych i komunikacyjnych. Dzieci te charakteryzują się normalnym lub ponadprzeciętnym ilorazem inteligencji. Zespół Aspergera jest czasami opisywany jako syndrom „małego profesora”, ponieważ niejednokrotnie dzieci nim dotknięte to chodzące encyklopedie na tematy ich interesujące. I w tym właśnie tkwi jeden z największych problemów tych dzieci. Wiele z nich wygląda tak normalnie i są na tyle rozwinięte w pewnych aspektach, że ludziom trudno zrozumieć, dlaczego niektóre z nich nie potrafią odczytać wyrazu twarzy nauczyciela, inne mają problemy z utrzymaniem kontaktu wzrokowego, a jeszcze inne dosłownie odczytują wyrażenia, nie zauważając ukrytych znaczeń .
Dziecko z ZA postrzegane jest przez pryzmat zjawiska „ukrytej niepełnosprawności” – a więc dziecko nie ma widocznych oznak Zespołu Aspergera, nie wygląda na dziecko z jakimikolwiek zaburzeniami, a dla osoby trzeciej jest niewychowane, rozwydrzone, rozpuszczone, niewłaściwe zachowania odbierane są przez otoczenie jako efekt błędów wychowawczych, bezstresowego wychowania itp. Zjawisko to bywa często połączone z „poradami”, aby zacząć stosować wobec dziecka kary cielesne . Dzieci z ZA są bardzo labilne emocjonalnie i uczuciowo, wykazują skłonności lękowe i depresyjne .
W zerówce, a może dopiero w pierwszej klasie szkoły podstawowej coś się naprawdę gwałtownie zmienia. Mniej zabawy, więcej obowiązków. Funkcjonowanie dziecka w grupie staje się trudne .
Przeciętnie pierwsze niepokojące objawy są obserwowane w wieku 4,9 lat (wyniki typowe między 2,4-7,4 rokiem życia), zaś diagnoza zespołu Aspergera następuje średnio w wieku 8,45 (wyniki typowe między 5,16-11,74 rokiem życia dziecka). Średni czas, który upływa pomiędzy obserwacją pierwszych niepokojących symptomów a stwierdzeniem Zespołu Aspergera, wynosi 4,16 (w latach).
Warto zwrócić uwagę, że wiek, w którym najczęściej są zauważane pierwsze niepokojące symptomy, to okres przedszkola oraz zerówki. Wyniki te doskonale korelują z odpowiedziami dotyczącymi najczęściej obserwowanych symptomów. Były to niechęć do zabawy w grupie z innymi dziećmi oraz trudności w nawiązywaniu kontaktów społecznych – zatem te objawy, które stosunkowo najłatwiej zauważyć i które stają się szczególnie dobrze widoczne w momencie wejścia dziecka do większej grupy (grupy przedszkolnej).
Wiek, w którym najczęściej diagnozuje się u dzieci zespół Aspergera, jest ściśle związany z przygotowaniem dziecka do szkoły i z samą nauką w szkole.
Nie może dziwić, że najczęściej diagnoza ZA ma miejsce w okresie przed podjęciem nauki w szkole podstawowej – jest ona efektem wykonania diagnozy przedszkolnej, a także – w uzasadnionych przypadkach – wystąpienia do poradni psychologiczno-pedagogicznej o opinię w sprawie odroczenia spełniania obowiązku szkolnego przez dziecko.
Kolejnymi charakterystycznymi punktami, w których często następuje zdiagnozowanie ZA, są: pierwsza klasa (kiedy następuje zderzenie dziecka z nową, szkolną rzeczywistością i kiedy ujawniają się jego deficyty utrudniające funkcjonowanie w dużej grupie), a także przełom kolejnych etapów edukacyjnych, a więc przejście z klasy III do IV oraz koniec szkoły podstawowej i początek gimnazjum (kiedy następuje wyraźna zmiana sposobu nauczania oraz zwiększenie wymagań wobec ucznia).

Zespół Aspergera jest najłagodniejszą formą całościowych zaburzeń rozwoju. Choroba ta diagnozowana jest coraz częściej, a wiele dzieci z zespołem Aspergera jest uczniami ogólnodostępnych szkół. W związku z trudnościami w dostosowaniu się do obowiązków szkolnych oraz trudnościami w funkcjonowaniu w grupie rówieśniczej, dziecko z Zespołem Aspergera może nie być akceptowane przez rówieśników.

Dziecko z Zespołem Aspergera cechuje:

• rozwój poznawczy w granicach normy,
• w zasadzie prawidłowy rozwój mowy,
• zamiłowanie do zachowania rutyny i rytuałów,
• ograniczone zainteresowania i aktywność,
• często występująca niezgrabność ruchowa,
• zaburzony rozwój umiejętności społecznych.

We wcześniejszych okresach, kiedy od dziecka nie oczekuje się znacznych umiejętności w sferze społecznej, problemy te mogą być niedostrzegane. Zazwyczaj rozpoznanie następuje po ukończeniu przez dziecko 5 roku życia, a często ― dopiero w okresie od 8 — 12 roku życia. U osób z ponadprzeciętną inteligencją objawy mogą zostać dostrzeżone dopiero w okresie dorastania, kiedy ujawniają się bardziej dyskretne problemy w funkcjonowaniu społecznym .
Zachowania dzieci z Zespołem Aspergera interpretowane są często jako przejaw złego wychowania, dlatego zdarza się, że u dziecka w pierwszej kolejności może być rozpoznane ADHD (zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi) lub zaburzenia zachowania. Jednak — w przeciwieństwie do dzieci z zaburzeniami zachowania, które znają, ale łamią zasady współżycia społecznego — u dzieci z Zespołem Aspergera w sferze rozumienia sytuacji społecznych, rozumienia motywów działania i uczuć innych osób występują znaczne deficyty, wynikające z odmiennego funkcjonowania mózgu .

Sfera kontaktów społecznych

W młodszym wieku dziecko może nie być zainteresowane nawiązywaniem kontaktów koleżeńskich lub przyjaźni, może unikać kontaktów z innymi dziećmi lub będąc zainteresowanym kontaktami z rówieśnikami przejawia to w sposób nieudolny. Z czasem w zachowaniu dziecka wyraźnie zaznacza się brak znajomości konwenansów społecznych, nieprawidłowe interpretowanie sygnałów społecznych, rozumienie tego, co „wypada”, a co nie, brak wyczucia odpowiedniego dystansu (odległości) od rozmówcy (staje zbyt blisko, lub zbyt daleko, bokiem, lub nawet tyłem do drugiej osoby, może dotykać rozmówcę, naruszając jego przestrzeń osobistą).
W rozmowie dziecko z zespołem Aspergera opowiadając o interesującym je temacie stereotypowo wraca do niego, nie uwzględniając potrzeb osoby, z którą rozmawia. Dzieci z tym zespołem nie uczą się zasad funkcjonowania społecznego spontanicznie, poprzez obserwację, ale muszą być ich nauczone.
Trudność w kontaktach społecznych pogłębia fakt, że nie potrafią one uogólniać zasad na sytuacje podobne. Problemem może być również ich nadmierna bezpośredniość, prawdomówność, nieuwzględnianie uczuć innych, gdy np. bez oporów wygłaszają niestosowne komentarze (np. ktoś ma zeza lub jest gruby), nie biorąc pod uwagę, że mogą tym sprawiać innym przykrość Są zawsze prawdomówne i drobiazgowo sztywno przestrzegają przepisów i regulaminów. W przypadku, gdy dorośli nie przestrzegają ich lub zmieniają w sposób nieadekwatny do przyjętych reguł, potrafią powiedzieć o tym nauczycielowi lub dyrektorowi szkoły, co z kolei może przysparzać im wielu kłopotów w relacjach społecznych .

Lorna Wing wyodrębniła następujące cechy kliniczne Zespołu Aspergera:

- Brak empatii
- Naiwne, niewłaściwe, jednostronne interakcje
- Niewielka zdolność zaprzyjaźniania się lub całkowity jej brak
- Pedantyczny sposób mówienia z dużą ilością powtórzeń
- Słaba umiejętność komunikacji niewerbalnej
- Intensywne wgłębianie się w niektóre zagadnienia
- Niezdarne, źle skoordynowane ruchy i przyjmowanie niezwykłej postawy .

Gabriela Jagielska wymienia następujący repertuar cech dzieci z ZA:

• rozwój poznawczy w granicach normy,
• zamiłowanie do zachowania rutyny i rytuałów,
• zaburzony rozwój umiejętności społecznych,
• nieumiejętność nawiązywania kontaktów z rówieśnikami, dzieci te są samotnikami; trudności w komunikowaniu się z otoczeniem, nawiązywaniem i podtrzymywaniem rozmowy; specyficzny sposób wypowiadania się,
• brak poczucia humoru, żarty biorą za prawdę; nadmierna powaga,
• brak empatii,
• niedbałość stroju,
• nieprzestrzeganie ogólnie przyjętych norm społecznych; chęć do podporządkowania innych ustalonym przez siebie prawom,
• niechęć do kontaktów fizycznych; niechętne uczestnictwo w zajęciach wychowania fizycznego i grach zespołowych,
• niezgrabność ruchowa,
• nadwrażliwość na dźwięki i zapachy,
• chwiejność emocjonalna,
• specyficzne zainteresowania (niekiedy nabierają charakteru obsesji),
• wybitne uzdolnienia z wybranych przedmiotów .
Natomiast Joanna Święcicka wyodrębnia następujące cechy charakterystyczne dla dzieci z ZA:

• upośledzenie interakcji społecznych,
• kłopoty z komunikacją i porozumiewaniem się,
• bardzo szczegółowe zainteresowania i natręctwa,
• powtarzalność pewnych rytuałów,
• schematyczność zachowań, brak elastyczności .

Uważa się, że chorzy na ZA mają zupełnie inne priorytety, niż osoby zdrowe. Mają odmienne zainteresowania, potrzeby emocjonalne i społeczne, że nie potrafią rozpoznawać emocji, łączyć ich uczuciowo z przeżyciami. Interesujące ani interpretować zachowań i emocji innych. Z uwagi na ten fakt, osoby cierpiące na ten zespół zaburzeń mają trudności w nawiązywaniu relacji interpersonalnych. Można powiedzieć, że osoby z Zespół Aspergera nie wykazują empatii w relacjach z innymi ludźmi. Są skupieni na sobie, co przez otoczenie jest identyfikowane jako egocentryzm. Są zainteresowani tylko jedną, często bardzo wąską dziedziną wiedzy, którą traktują obsesyjnie, zaniedbując inne.
Podczas rozmów z mamą Pawła uzyskałam informacje dotyczące funkcjonowania chłopca poza szkołą i systemu wychowania w rodzinie. Rodzice Pawła nie mieszkają razem, dzielą się opieką nad chłopcem. Paweł późno zaczął mówić, popełniał bardzo wiele błędów związanych z zaburzeniami wymowy (substytucje, deformacje, przestawienia, powtórzenia w obrębie głosek, zgłosek i całych wyrazów), nie korzystał w tym okresie z pomocy logopedy. Dopiero w pierwszej klasie został objęty terapią logopedycznę, z której mama chłopca zrezygnowała w pierwszym semestrze klasy drugiej.
Bardzo interesował go świat przyrody, geografii, posługiwanie się mapą fizyczną. Ten rodzaj zainteresowania dziecka rodzice przypisywali wysokiej inteligencji i cieszyli się z jego ciekawych zainteresowań. Dopiero diagnoza i dokładne prześledzenie objawów choroby wykazały, że tego typu zachowania są typowe dla dzieci z ZA. W domu Pawła stosuje się ustalone zasady, które jednak nie zawsze są konsekwentnie przestrzegane, dlatego Paweł bardzo dobrze wykształcił u siebie umiejętności „manipulatorskie”, wykorzystywane do osiągania obranego celu (np.: płacz na zawołanie, czasami niczym nie spowodowana histeria, nadmierne przymilanie, ciągłe powtarzanie jednej prośby, itp.). Stąd też zapewne niedostrzeganie przez rodziców niepokojących objawów choroby.
W okresie przedszkolnym rodzice również otrzymywali od nauczycieli niepokojące sygnały dotyczących zachowania Pawła. Pani wychowawczyni sugerowała, że Paweł jest dzieckiem absorbującym uwagę, lubi być w centrum zainteresowania i wykazuje nadpobudliwość ruchową, ale nie były to sytuacje wzbudzające nadmierny niepokój. Kilkakrotnie mama była na konsultacjach psychologicznych, które nie dały konkretnej odpowiedzi, interpretacja zachowań chłopca skłaniała się w kierunku ADHD. W zaświadczeniu lekarskim dotyczącym funkcjonowania chłopca w grupie widnieje informacja dotycząca konieczności organizacji dla zajęć dydaktycznych dla Pawła bez kontaktu z grupa rówieśniczą, jedynie w przypadku zaleceń lekarskich chłopiec może integrować się w większej grupie, (gdy jego zachowania nie będą zagrażały bezpieczeństwu pozostałych dzieciom).
Ze względu na nieprzystosowanie do funkcjonowania społecznego w grupie i klasie, Paweł został odroczony od spełniania nauki w klasie pierwszej i rocznego przygotowania w klasie „0” w oddziale szkolnym. Chłopiec pozostał w „zerówce” przedszkolnej.
Problemy rozpoczęły się w pierwszej klasie szkoły podstawowej. Paweł nie potrafił znaleźć się w sytuacji, która wymagała od niego wtłoczenia się w pewien rytm uwarunkowany szkolną dyscypliną. Nie rozumiał, że podczas lekcji nie można cały czas głośno mówić, że jego pani nie poświęca mu już tyle czasu ile by chciał. Nie akceptował ingerencji dzieci „na jego terenie”, bardzo złościł się, gdy ktoś usiadł na jego krzesełku lub je gdzieś przesunął, albo ruszał jego rzeczy. Nie interesowały go zabawy ruchowe, sportowe, tak lubiane przez dzieci. Nie umiał pogodzić się z porażką lub krytyką własnej osoby. Każda zmiana planu zajęć wywoływała u niego ataki złości. Zaczął skarżyć się na wszechobecny w szkole hałas.
Chłopiec jest teraz uczniem klasy trzeciej. Ma problem z zaakceptowaniem nawet minimalnych zmian. Kiedy nie chce czegoś słyszeć lub dźwięki są głośne, zatyka uszy dłońmi. Trudność sprawia mu poświęcenie uwagi temu, co dzieje się w klasie, skoncentrowanie się na zadaniu. Ma słabe osiągnięcia w zadaniach wymagających zdolności motorycznych, problemy z pisaniem, popełnia liczne błędy ortograficzne, pisze bardzo wolno i niechętnie, gdy ma zły dzień jeden wyraz potrafi pisać nawet 20 minut i dłużej.
Bardzo często odmawia wykonywania zadań i poleceń, chce, aby nauczyciel czytał za niego. Niechętnie wykonuje prace plastyczne i techniczne. Nie lubi kontaktu fizycznego. Mówi w kierunku ludzi zamiast do nich, nie rozumie dowcipów. Stosuje monotonny lub wyniosły, nienaturalny ton głosu. Niewłaściwie wykorzystuje kontakt wzrokowy, wykazuje się jednak dużą zdolnością inicjowania i podtrzymywania konwersacji, tylko w tym przypadku, gdy tematyka go zaciekawi.
Podczas przerw wciąż jest w ruchu, biega, kręci się wokół własnej osi. Ma tendencje do izolowania się. Zachowuje się tak, jakby nie słyszał, co się do niego mówi. Bawi się tylko z wybranymi dziećmi, czasami dążąc do wyłączności na zabawę z daną osobę.
Dużo lepiej funkcjonuje w nauczaniu indywidualnym, korekcyjno – kompensacyjnych i rewalidacyjnych, w pracy „jeden na jeden”. Jest w stanie dłużej skupić uwagę na wykonywanym zadaniu, jeżeli podobam mu się jego treść. W innym przypadku rezygnuje z jego wykonania, lub odmawia jego wykonywania.

3. Znaczenie problemu

Dzieci, u których zdiagnozowano Zespół Aspergera stanowią szczególne wyzwanie w środowisku edukacyjnym. Zwykle widziane jako ekscentryczne i dziwne przez kolegów z grupy oraz dorosłych. Nieudolne zdolności społeczne, niezdarność i obsesyjne zainteresowanie niejasnymi, mało znanymi tematami przyczyniają się do tego, że stają się „kozłami ofiarnymi”. Dzieci z ZA nie posiadają umiejętności rozumienia istoty związków międzyludzkich i reguł rządzących konwenansami społecznymi. Brak elastyczności i niemożność radzenia sobie ze zmianami powoduje, że te osoby łatwo się stresują, często są agresywne a jednocześnie emocjonalnie wrażliwe.
Jednocześnie dzieci z ZA cechuje przeciętna do ponadprzeciętnej inteligencja i bardzo dobra pamięć, co powoduje, że trafiają one do normalnych placówek oświatowo – wychowawczych, a rozpoznanie zaburzenia – najczęściej – w związku z narastającymi problemami wychowawczymi następuje albo jest ono nieprawidłowe. Oczywiście nie wszystkie dzieci z ZA są takie same. Każde z dzieci ma własną, unikalną osobowość – „typowe” objawy Zespołu Aspergera również objawiają się na specyficzny sposób dla każdej z osób. Nie istnieje zatem dokładna instrukcja postępowania w pracy dla każdego dziecka z ZA, podobnie jak żadna z metod nauczania i wychowania nie jest odpowiednia dla wszystkich osób nie mających ZA .
Dzieci te mogą mieć problemy z rozumieniem prostych poleceń, wypowiedzi, pytań, a brak tego rozumienia manifestują często niepożądanymi zachowaniami, od bierności po agresję. Duże trudności sprawiają dzieciom z Zespołem Aspergera czynności uwarunkowane umiejętnościami naśladowania i sprawnościami sekwencyjnymi. Związane jest to z zaburzeniami funkcjonowania lewej półkuli mózgu oraz dysfunkcją neuronów zwierciadlanych (typowymi zaburzeniami mózgowymi dla autyzmu). Oznacza to zatem spore trudności w samoobsłudze, współdziałaniu w grupie, zabawach tematycznych oraz rozpoznawaniem i interpretowaniem emocji własnych i innych osób .

Dzieci z ZA często są postrzegane jako niegrzeczne, źle wychowane. Tymczasem nie jest to brak wychowania, a niemożność przyswojenia sobie pewnych norm i zasad społecznych wynikająca z nieumiejętności odczytywania sposobu postępowania innych ludzi, nierozumienia zachodzących pomiędzy ludźmi interakcji, czy wreszcie nieumiejętności odczytywania symboli i mowy pozawerbalnej tak istotnej przy nawiązywaniu kontaktów międzyludzkich. Te bariery są nie do przełamania dla takiego dziecka, co z kolei jest przyczyną wysokiego poziomu lęku i często występującej u tych dzieci depresji.
Sytuacja oraz postawa Pawła stanowiły poważny problem zarówno dla niego samego jak i otoczenia. Paweł niemal codziennie wdawał się w konflikty z otoczeniem, często nie potrafił skoncentrować się na nauce, miał kłopot z rozumieniem poleceń nauczyciela, chciał funkcjonować wg własnych zasad i nie rozumiał, dlaczego nie zawsze tak może być. Na wszelkie uwagi dzieci, reagował krzykiem, agresją słowną lub fizyczną, chowaniem się pod ławką lub opuszczeniem sali lekcyjnej. Takie zachowania wywierały negatywny wpływ na pozostałych uczniów, dezorganizowały zajęcia i uniemożliwiały efektywne nauczanie całej klasy.

4. Prognoza

• Negatywna

Brak przemyślanej interwencji i pozostawienie ucznia samemu sobie może doprowadzić do nasilenia i utrwalenia zaburzeń, pogłębienia izolowania przez zespół klasowy, depresję dziecięcą, rozwój psychozy np. schizofrenii, może wywołać niechęć do uczęszczania do szkoły. Gdyby zaniechać szeregu oddziaływań wychowawczych wobec Pawła, to chłopiec z pewnością będzie miał mniejsze szanse w dorosłym życiu na normalne funkcjonowanie w społeczeństwie, na zyskanie zrozumienia dla swoich poczynań. Nie nauczy się kontroli swoich emocji, właściwych zachowań, nie będzie umiał współpracować w grupie. Co za tym idzie nie znajdzie przyjaciół, będzie czuł się głęboko samotny, odizolowany od społeczności.

• Pozytywna

Otoczenie Pawła wsparciem emocjonalnym, zrozumieniem, atmosferą bezpieczeństwa i akceptacji oraz zajęcia terapeutyczne, stała opieka psychiatry dziecięcego (w razie potrzeby leczenie farmakologiczne) oraz Poradni Psychologiczno – Pedagogicznej, jak również pomoc w nauce, mogą w znacznym stopniu pomóc lepiej funkcjonować w społeczeństwie, ograniczyć napady lęku, buntu, agresji, ukończyć naukę i zdobyć zawód.

5. Propozycje rozwiązań - oddziaływań dydaktyczno – wychowawczych

Zgodnie z treścią orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego i nauczania indywidualnego dla Pawła realizacja obowiązkowych zajęć edukacyjnych od dnia 14 września 2015 r. odbywa się w indywidualnym i bezpośrednim kontakcie z uczniem, na terenie szkoły. Zgodnie z zaleceniami lekarskimi uczeń został włączony do realizacji wybranych przedmiotów ze swoja klasą, tj.: edukacja plastyczna i muzyczna, religia, j. angielski, wychowanie fizyczne, wyjścia, wycieczki i klasowe i szkolne imprezy okolicznościowe.

• Dostosowanie form i metod pracy do potrzeb i możliwości ucznia uwarunkowane jego stanem zdrowia: (wprowadzanie do cyklu dnia Pawła elementów powtarzalności i przewidywalności, przestrzeganie, w miarę możliwości, stałego rytmu dnia, ograniczenie bodźców rozpraszających, wyciszanie napięcia emocjonalnego, unikanie sytuacji stresogennych, krytyki, presji czasowej, nagłych zmian);
• Dostosowanie warunków w sali lekcyjnej do potrzeb Pawła przydzielenie mu miejsca w pierwszej ławce, w pobliżu biurka nauczyciela;
• Ustalenie i umieszczenie w widocznym miejscu reguł, zasad i norm dotyczących współżycia społecznego;
• Ujednolicenie wymagań i konsekwencja wspólnych oddziaływań dydaktyczno - wychowawczo – terapeutycznych;
• Dbałość o uatrakcyjnienie każdych zajęć: przygotowanie jasnej, przejrzystej struktury lekcji, staranne planowanie czasu, uwzględnianie potrzeby zmiany rodzaju aktywności uczniów podczas zajęć, wprowadzanie różnych aktywizujących metod i form pracy, systematyczne stosowanie krótkich form relaksacyjnych w czasie lekcji umożliwienie ciekawego spędzania przerwy międzylekcyjnej w klasie wg zainteresowań uczniów, bazowanie na „mocnych stronach” ucznia, jak również na jego ulubionych bajkach i grach, kierowanie krótkich, jednoznacznych komunikatów, unikanie niejednoznacznych wypowiedzi);
• Pozwolenie na zachowanie związane z pobudliwością ruchową, jeśli nie zakłócają one toku lekcji, jeżeli zakłóca to część zajęć zorganizowanych dla ucznia w formie nauczania indywidualnego;
• Nagroda za wysiłek i pracę, a nie za jej efekty;
• Stosowanie powtórzeń najważniejszych elementów lekcji;
• Stosowanie wzmocnień pozytywnych jak pochwała, nagroda, akceptacja;
• Używanie języka zrozumiałego dla uczniów, prostych przykładów wyjaśniających zagadnienia i odwoływanie się do pojęć bliskich dzieciom, nie używanie metafor, powiedzeń, alegorii;
• Ćwiczenie sposobów wyrażania emocji;
• Rozwijanie umiejętności rozpoznawania i nazywania odczuwanych stanów emocjonalnych
• Uczenie panowania nad emocjami;
• Ćwiczenie zdolności do empatii, współprzeżywania;
• W razie napadu lęku i paniki – natychmiastowe udzielanie wsparcia, pomocy;
• Ćwiczenia izometryczne i relaksacyjne;
• Wprowadzanie na zajęciach indywidualnych elementu rywalizacji z nauczycielem, co stanowi bodziec motywujący dla chłopca;
• Stwarzanie sytuacji, w których chłopiec będzie mógł wykazać się swoja pomysłowością, bogatą wyobraźnią (np. recytacja, naśladowanie głosów postaci z bajek, piosenkarzy, występy sceniczne – kabarety, scenki dramowe);
• Kontynuowanie zajęć rewalidacyjnych z przydzielonym terapeutą celem rozwijania kompetencji społecznych (trening umiejętności społecznych, modelowanie zachowań w relacjach społecznych, rówieśniczych, rozpoznawanie różnych sytuacji społecznych, nauka adekwatnych zachowań i sposobów reagowania, rozwijanie umiejętności rozpoznawania i nazywania uczuć swoich i innych, omawianie motywów postępowania innych ludzi i jego samego) oraz korekcyjno – kompensacyjnych, celem doskonalenia funkcji percepcyjnych;
• Zajęcia logopedyczne – celem bogacenia słownictwa ogólnego dziecka, formułowania logicznych wypowiedzi, eliminowanie neologizmów, perseweracji, przestawień w wyrazach oraz doskonalenia słuchu fonemowego;
• Wsparcie w sferze kontaktów i umiejętności społecznych: (promuj pomoc koleżeńską i zachowania prospołeczne innych uczniów poprzez zachętę i nagradzanie; pomoc dziecku w rozważnym doborze kolegów, co może wpłynąć na poprawę jego umiejętności społecznych i ośmielić je w nawiązywaniu przyjaźni oraz zredukuje stygmatyzację dziecka;
• Zachęcanie i wspieranie w procesie włączania się ucznia do grupowych zajęć, gier i zabaw, uczenie dziecka stosownych zwrotów inicjujących i podtrzymujących rozmowę, wspieranie socjalizacji dziecka poprzez zachęcanie go do udziału w kółkach zainteresowań, zachęcanie ucznia, by szukał pomocy, gdy czuje się zmieszany, nie wie, jak się zachować, poprzez wskazanie mu konkretnej osoby, do której może się wówczas zwrócić; obserwacja i pomoc w przypadku trudności w kontaktach społecznych poprzez omówienie sytuacji, wskazywanie zachowań, które byłyby w niej właściwe, znajdowanie rozwiązania i wskazywanie, jak w przyszłości uniknąć podobnych kłopotów; rozwijanie w dziecku umiejętność odczytywania emocji za pomocą odpowiednich rysunków, zdjęć, nagrań CD obrazujących wyraz twarzy i gesty, historyjek obrazkowych, w których trzeba uzupełnić wyraz twarzy lub zapisać, co dana osoba myśli (uzupełnianie „dymków”); w sytuacji niepożądanego zachowania, nie zadawanie pytań w rodzaju: „Dlaczego to zrobiłeś?”; raczej opisywanie, co nie podobało się w zachowaniu dziecka, nazywanie jego emocje oraz jasne precyzowanie oczekiwań względem jego zachowania się w takiej sytuacji; w sytuacji zwiększonego napięcia emocjonalnego, zapewnienie wyłączenie dziecka ze stresującego wydarzenia czy sytuacji poprzez znalezienie osób i miejsc dających mu poczucie bezpieczeństwa; analizowanie przyczyny zwiększonego napięcia emocjonalnego ;
• Ścisła współpraca z rodzicami,

Działania zostały wdrożone wspólnie z innymi nauczycielami uczącymi i w porozumieniu z rodzicami chłopca oraz w oparciu o wskazówki specjalistów z MPPP.

6. Wdrażanie oddziaływań

Pracując z dzieckiem zdiagnozowanym wiemy, jak możemy mu pomóc, działając w sposób świadomy, możemy wykorzystywać różne sposoby pracy, które pozwolą na taki rozwój, który zapewni najlepszy start w dorosłe życie. Po otrzymaniu od rodziców Pawła informacji na temat wyników badania i zapoznaniu się z diagnozą, natychmiast rozpoczęłam poszukiwanie informacji na temat Zespołu Aspergera.
Przeczytałam szereg publikacji, a także uczestniczyłam w szkoleniach dotyczących tej tematyki. Dzięki temu łatwiej mi było zrozumieć czy nawet przewidzieć zachowania Pawła i w odpowiedni sposób zareagować. Wspólnie z klasą ustaliliśmy i szczegółowo omówili zasady współdziałania w szkole w różnych sytuacjach, które zostały umieszczone w widocznym miejscu.
Zastosowanie jasnych i czytelnych reguł postępowania, wykorzystanie ciekawych metod i form pracy na lekcji, wpłynęło na to, że Paweł pracował, zdobywał wiadomości i umiejętności jak każdy inny uczeń. Każdą sytuację konfliktową staraliśmy się wspólnie analizować, aby zarówno Paweł jak i inni uczniowie uczyli się właściwych zachowań. Organizowałam wiele zajęć dla grupy ( na temat tolerancji, współodczuwania, pomocy, współpracy i inne) wykorzystując materiały: min. z publikacji wydawnictwa Jedność z cykli: „Stop przemocy” i „Wielkie problemy małych ludzi”, „Domek uczuć”, bajek Bratka z Programu Ortograffiti oraz inne bajki i wierszyki terapeutyczne dla dzieci, odgrywanie ról, zabaw, np.: „Jestem tobą .....”.
Podczas zajęć stosowałam elementy Metody Ruchu Rozwijającego Weroniki Sherborne, celem kształtowania u Pawła świadomości własnego ciała, przestrzeni, umiejętności odnalezienia się w niej. Zadania ruchowe pozwalały również nawiązywać kontakt z innymi osobami poprzez zbudowanie zaufania i odpowiednich więzi, co wpływało korzystnie na rozwój motoryczny, chęć dążenia do dalszej eksploracji otoczenia, samodzielności, aktywności twórczej, uświadomieniu dziecku własnej siły podczas współdziałania, bez elementów agresji. Przekładało się to na poznanie i kontrolowanie swojej siły a w przyszłości na panowanie nad emocjami, prowadziło do współdziałania w grupie, poprawę relacji jeden na jeden, pozwalało Pawłowi na spontaniczne wy¬razić własnego „Ja”.
Nawiązałam ścisłą współpracę z nauczycielem prowadzącym z Pawłem zajęcia rewalidacyjne i korekcyjno - kompensacyjne, który cyklicznie prowadził z nim. Utrzymuję stały kontakt z matką, która na bieżąco informuje mnie o badaniach dziecka i o przebiegu terapii, a także dzielimy się obserwacjami zachowania Pawła.

Podsumowanie

Realizacja w/w rozwiązań i działań w pracy z uczniem z Zespołem Aspergera nie zlikwidowała w pełni istniejących problemów, ale pomogła Pawłowi w znacznym stopniu lepiej i sprawniej dopasować się do społeczności szkolnej, uzyskiwać pozytywne oceny, nawiązywać przyjacielskie kontakty koleżeńskie, zredukować lęki, napięcia oraz nabyć podstawowe umiejętności społeczne.
Dzięki prowadzonym przez szkołę działaniom dydaktyczno – wychowawczo – terapeutycznym oraz pracy mamy z Pawłem w domu, chłopiec coraz rzadziej przejawia zachowania agresywne w stosunku do rówieśników i do dorosłych, potrafi nazwać i opisać swoje emocje, rozumie czy są pozytywne czy negatywne, podejmuje próby zmiany swoich emocji, potrafi trafnie ocenić postępowanie innych oraz swoje własne i wskazać właściwe sposoby rozwiązanie zaistniałego problemy czy konfliktu.
Czasami Pawłowi uda się przejawić postawę empatyczną i postawić się w sytuacji drugiej osoby, choć ma z tym jeszcze duży problem.
Zachowania związane z czynnościami seksualnymi (masturbacyjnymi), kładzenie się na inne dzieci, „bekaniem, puszczaniem wiatrów, pobudzaniem się nietypowymi zapachami” w dużej mierze zostały wyeliminowane, co przyczyniło się do większej akceptacji ze strony rówieśników i powiększenia grona kolegów i koleżanek
Chłopiec zdaje sobie sprawę ze swej odmienności, stara się zapanować nad negatywnym zachowaniem, sprawia wrażenie jakby bardziej kontrolował swoje emocje i zachowanie, jakby nieco się wyciszył. Coraz rzadziej reaguje krzykiem na nowe sytuacje. Częściej bierze udział w lekcji, zgłasza się do odpowiedzi i czeka na wskazanie swojej osoby do wypowiedzi. Nawiązuje kontakt z większą grupą uczniów. Częściej już udaje mu się współpracować z dziećmi podczas pracy w grupach. Nie reaguje jak dawniej agresją na dotyk, choć nie zawsze go akceptuje.
Podczas przerw częściej spędza czas z rówieśnikami. Coraz rzadziej się obraża. Cieszę się, że udało mi się pokierować klasą tak, że w pełni zaakceptowała Pawła, pomimo jego problemów emocjonalnych i społecznych. W kontaktach z innymi zwraca się w formie osobowej lub mówi po imieniu, stosuje zwroty grzecznościowe.
Chłopca czeka jednak jeszcze wiele pracy, żeby poprawnie funkcjonować w środowisku. Mam nadzieję, że odnajdzie się w klasie IV, a kolejni nauczyciele znajdą z nim „wspólny język”, który pozwoli mu na dalsze właściwe kreowanie pozytywnych zachowań i uspołecznianie chłopca.
Trzymam za niego kciuki i życzę mu wytrwałości w pracy nad sobą samym, nad pokonywaniem własnych słabości spowodowanych „chorobą”. Wiem, że rusza w ciekawą drogę, pełną wyzwań i niespodzianek, determinacji w poznawaniu tajników „aspergerowego świata”- nowy, fascynujący, choć często niezrozumiały dla „zwykłego” człowieka, a my jesteśmy jego przewodnikami po obranym szlaku.

Bibliografia

1. Attwood T., „Zespół Aapergera”, Zysk i S-ka, 2006, w prezentacji Doroty Ignaciuk „Dziecko z Zespołem Aspergera w edukacji przedszkolnej”;

2. Całek G., „Kwapińska K., „ Dziecko z Zespołem Aspergera i jego rodzina. Raport 2014 Polskiego Towarzystwa Zespołu Aspergera”, Warszawa 2014 r., wyd. Art. Druk na www.asperger.org.pl/dziecko-z-zespolem-aspergera;

3. Całek G., Kwapińska K., „Mam dziecko z Zespołem Aspergera. Poradnik dla rodziców”, Polskiego Towarzystwa Zespołu Aspergera, Warszawa 2014 r., wyd. Art. Druk na www.asperger.org.pl/-o -zespole-aspergera;

4. Całek G., Kwapińska K., „Sytuacja dzieci z Zespołem Aspergera w Polsce. Raport 2014 Polskiego Towarzystwa Zespołu Aspergera”, Warszawa, 2014 r., wyd. Art. Druk na www.asperger.org.pl/dziecko-z-zespolem-aspergera;

5. Ignaciuk D., „Dziecko z Zespołem Aspergera w edukacji przedszkolnej”; Prezentacja multimedialna; Jagielska G., „One są wśród nas - Dziecko z Autyzmem i Zespołem Aspergera w szkole i przedszkolu. Informacje dla pedagogów i opiekunów”, ORE, Warszawa 2010 r.;

7. Jakuszkowiak-Wojten K., Swinarska-Naumiuk M., Burkiewicz A., Pankiewicz P., „Zespół Aspergera - opis przypadku”, Klinika Chorób Psychicznych i Zaburzeń Nerwicowych, Katedra Chorób Psychicznych Akademii Medycznej w Gdańsku, (Instytut Psychiatrii i Neurologii), w: Psychiatria, tom 4, nr 1, 2007 r.;

8. Korendo M., „Jak rozpoznać Zespół Aspergera”, w „Bliżej Przedszkola”, 2010 r., źródło: www.konferencje-logopedyczne.pl;

9. Święcicka J., „Nieproste życie z Aspergerem” w „Psychologia w szkole” nr 1, 2010r., wyd. GWP Gdańsk;

10. Święcicka J., „Uczeń z Zespołem Aspergera. Praktyczne wskazówki dla nauczyciela”, Kraków 2010 r., wyd. Oficyna Wydawnicza Impuls;
11. www.asperger.org.pl/dziecko-z-zespolem-aspergera
12. www.asperger.org.pl/dziecko-z-zespolem-aspergera
13. www.niegrzecznedzieci.org.pl/asperger/specjalnie-dla-nauczycieli-i-terapeutow/pierwsze-doswiadczenia-w-nauczaniu-dziecka-z-zespolem-aspergera/