Nauka czytania

Czytanie to proces bardzo złożony. W literaturze pedagogicznej można odnaleźć wiele definicji tego procesu, a wśród badaczy czytania nie ma zgodności, co, do jednoznacznego pojmowania tego zagadnienia . Halina Mystkowa proces czytania przedstawia, jako proces sensoryczno-motoryczny, intelektualny i emocjonalny. Oraz jako środek komunikacji między czytelnikiem, który posiada swój obraz wewnętrzny otaczającej go rzeczywistości, a autorem tekst. Proces ten polega na rozpoznawaniu, identyfikowaniu i odróżnianiu wzrokiem znaków i obrazów graficznych, powiązaniu ich z wyobrażaniem słuchowym oraz ze znaczeniem treści, której te znaki są nośnikiem . Natomiast Anna Brzezińska proces ten przedstawia za pomocą dwóch podejść- psychologicznego i lingwistycznego. Daniił Borysowicz Elkonin, jako jeden z reprezentantów podejścia lingwistycznego, określa czytanie, jako tworzenie dźwiękowej formy słowa na podstawie graficznego przedstawienia. Rozumienie tego słowa określa się za podstawę kryterium prawidłowego czytania, nie jest jednak istotną częścią procesu czytania. Natomiast Miles Albert Tinker i Constance McCullough stworzyli koncepcję charakterystyczną dla podejścia psychologicznego, gdzie proces czytania przedstawiają, jako rozpoznawanie drukowanych lub pisanych symboli, które mają służyć, jako bodźce do przyswojenia znaczeń wbudowanych w proces doświadczenia jednostki z jednoczesnym skonstruowaniem nowych znaczeń poprzez manipulowanie pojęciami, które jednostka już zna .
Wyżej wymienione definicje potwierdzają, że jest to proces bardzo złożony. Aby wychowanek mógł prawidłowo przyswoić sobie tą umiejętność, należy nauczać tego procesu w dwóch etapach. Gdzie pierwszy etap to wyrabianie gotowości do czytania, a drugi wprowadzanie elementarnej nauki czytania. Etapy te różnią się pomiędzy sobą treścią działalności dzieci, jednak wzajemnie się warunkują i stanowią integralną całość .
Wyrabianie gotowości do czytania można podzielić na trzy zasadnicze grupy: rozwijanie spostrzegawczości wzrokowej, doskonalenie mowy, ze szczególnym naciskiem na poprawne wymawianie wszystkich głosek oraz rozwijanie słuchu, jako podstawowego warunku możliwości dokonywania pełnej analizy i syntezy wyrazów o prostej budowie fonetycznej. Wszystkie te zadania nauczyciel nie powinien realizować tylko przy zorganizowanych, specjalnie zabawach, ale przy wszystkich nadarzających się okazjach, również łącząc je z zabawami i zajęciami z innych działów podstawy programowej .
Aby przeprowadzić odpowiednie zajęcia, mające na celu rozwijanie spostrzegawczość wzrokowej, nauczyciel powinien zaczynać, od zajęć najłatwiejszych i stopniowo przechodzić do zadań najtrudniejszych. Zadania te mogą mieć różny charakter, te, które wymagają coraz większego skupienia uwagi i celowego działania czy od konkretów do obrazka i na końcu do symboli, którym między innymi jest litera .
Jest to bardzo istotny etap w procesie czytania, ponieważ u dzieci, których ta umiejętność jest słabo rozwinięta, mają trudności z dostrzeganiem różnić w wyglądzie liter, przez co odczytywane wyrazy tracą sens. Dotyczy to zwłaszcza liter, których wygląd jest bardzo do siebie zbliżony, są to takie litery jak: t i l; d, b, p; n i u. Dziecko mi, że układa wyraz na przykład sauki uważa, że utworzyło wyraz sanki .
Zabawy, które można wykonywać z dziećmi to między innymi wspólne oglądanie obrazków, dostrzeganie różnic w różnych przedmiotach czy ubiorze różnych ludzi. Inną formą zabawy może być rozwiązywanie zagadek. Dzieci zamiast odpowiadać ustnie, będą musiały odnaleźć odpowiedni obrazek. Początkowo obrazki te powinny być z różnych kategorii na przykład owoce, kwiaty, zwierzęta. Stopniowo powinno się utrudniać zagadki i pokazywać obrazki tylko z jednej kategorii, gdzie różnice są bardzo niewielkie, a dziecko musi się uważnie wsłuchać w podawane treści. Im lepiej dziecko dostrzega drobne szczegóły na ilustracjach i obrazkach, tym łatwiej będzie zauważać drobne różnice w wyglądzie poszczególnych liter i zapamiętywanie ich znaczenia .
Każde dziecko przed rozpoczęciem nauki czytania, powinno poprawnie i dokładnie wymawiać wszystkie głoski wypowiadane pojedynczo oraz w wyrazach i zdaniach. Niestety z powodu braków rozwojowych, warunków środowiskowych lub wychowawczych mogą niekiedy występować znaczne różnice. Na samym początku nauczycielka powinna się skupić na dokładnym sprawdzeniu wymowy wszystkich dzieci, nie tylko pod czas rozmów z dziećmi, ale przede wszystkim pod czas specjalnie zorganizowanych w tym celu badań wymowy. Należy wówczas sprawdzać jak dziecko wymawia poszczególne głoski w izolacji, a także w wyrazach, gdzie dana głoska znajduje się na początku, w środku oraz na końcu. Ma to na celu sprawdzenie czy dziecko ma problem z daną głoską, czy problem jest połączenie tej głoski z inną głoską, która znajduje się obok. W przypadku, gdy dziecko nie wymawia w ogóle pewnej głoski, nie powinno się wielokrotnie powtarzać a nawet naśladować nauczyciela, gdyż w ten sposób może utrwalać niewłaściwą wymowę. Dziecko sześcioletnie zdaje sobie sprawę, że jego mowa nie jest poprawna, jednak zabawy pod okiem nauczycielki, mogą nie przynieść efektów, ponieważ dziecko angażuje się emocjonalnie może mu utrudnić proces tej nauki. Mając rozpoznanie, w jakości umiejętności wymowy poszczególnych dzieci, można zaplanować i systematycznie prowadzić pracę w tym zakresie, tak, aby w momencie przystąpienia, do nauki czytania jak najwięcej dzieci poprawnie wymawiało wszystkie głoski. Praca nad wymową powinna przebiegać dwukierunkowo: ze wszystkimi dziećmi oraz indywidualnie lub w małych zespołach, a w każdym przypadku powinna mieć inny charakter. Pod czas pracy grupowej nacisk powinno się kłaść na doskonalenie wymowy tych głosek, co, do których nauczyciel ma pewność, że wszystkie dzieci poprawnie je wymawiają. Przykładem zabawy mogą być zagadki pod tytułem Głosy lasu. Po ustaleniu, jakie głosy dzieci mogą wymawiać na przykład szum lasu, kukanie kukułki dzieci dzielone są na grupy, jednak dzieci, które na przykład nie wymawiają sz, powinny znaleźć się w jednej grupie. Gdy dzieci w grupach ustalają, który dźwięk wybiorą dzieci do naśladowania te z problemami powinny zostać namówione, aby nie używać tej głoski. Natomiast praca w małych grupach a nawet indywidualna skupia się na usuwaniu błędów wymowy. Ważne jest, aby zauważać postępy dziecka i wprowadzać coraz trudniejsze ćwiczenia .
Kolejna istotna grupa zadań, która jest bardzo ważna w procesie czytania to rozwijanie umiejętności słuchania w ogóle, a w szczególności procesy analizy i syntezy słuchowej. Prawidłowy słuch dziecka jest podstawowym warunkiem, który decyduje o efektach pracy, wszelkie zaburzenia w słyszeniu utrudniają dziecku dostrzeganie dźwięków a tym bardziej różnic, które występują między nimi. Pełna analiza i synteza słuchowa obejmuje kilka etapów to jest rozpoznawanie i wyodrębnianie głosek na początku, na końcu i w środku wyrazu, następnie kolejno wszystkich głosek w wyrazie, a na końcu do przeliczania i określania ich kolejności. Zajęcia, które umożliwiają kształtowaniu tych umiejętności to przede wszystkim zajęcia umuzykalniająca, słuchania i różnicowania głosów otoczenia a także wszystkie te zabawy, które są celowo organizowane przez nauczycielkę, pod czas, których dzieci mają za zadanie rozpoznawanie i różnicowanie głosów, ale również kierunek, z którego dochodzi dany dźwięk, swoich kolegów, zwierząt czy znanych instrumentów .
Również w doskonaleniu tych umiejętności, ważne jest zróżnicowanie poziomu trudności. Na początku wyrazu dziecku najłatwiej jest wyodrębnić samogłoskę, która stanowi sylabę i mogą to być takie wyrazy jak E-la, O-ko. Wyrazy, które będą prezentowane później mogą mieć większą liczbę głosek. Natomiast na końcu wyrazu najłatwiej jest wyodrębnić spółgłoskę, ponieważ słyszy ją oddzielnie i mogą to być takie wyrazy jak ryba-k, kra-n. Natomiast sytuacja odwrotna to zwiększanie trudności .
Kiedy dzieci radzą sobie z wyżej wymienionymi zadaniami można przejść do drugiego etapu nauki czytania, czyli wprowadzanie elementów czytania. Do tej pory dzieci wyrazy i elementy składowe wyrazy rozróżniały za pomocą słuchu, w nowym etapie mają nauczyć się, przyporządkowaniu tego za pomocą wzroku. Przejście do kolejnego etapu nie oznacza, że tamte działania są nie aktualne i należy ich zaprzestać, wręcz przeciwnie są one nadal aktualne, jednak nabierają one nowego charakteru i dalszemu doskonaleniu tych umiejętności, które nabyły we wcześniejszej edukacji .
Wprowadzanie liter, jest bardzo istotnym momentem w nauce czytania, popełnione wówczas błędy mogą wpływać na trudności z prawidłowym czytaniem. Z tego właśnie powodu w klasie pierwszej bardzo dużo czasu poświęca się na zapoznania z każdą nową literą. Litery poznaje się w schematyczny sposób, pod czas poznawania litery rozpoczyna się od zapoznania z wyrazem, która ta litera występuje i połączenie z obrazkiem graficznym na przykład poznając literę „A”, można zapoznać dzieci z aparatem i zaprezentować dzieciom zdjęcie aparatu. Następnie literę tą wyodrębniania się w wyrazie i określa miejsce, które zajmuje w tym wyrazie. Kolejnym etapem w zapoznawaniu jest szczegółowe poznania kształtu nowej litery, również po za wyrazem, jako dużą i małą literę, można również porównywać kształt do znanych dzieciom przedmiotów. Dalej dzieci rozpoznają nową literę wśród innych, również tych, które nie znają oraz szukanie tej litery w wyrazach. Ostatnim etapem zapoznawania może być czytanie wyrazów, które są utworzone z liter znanych już dzieciom. W nauczaniu w klasie pierwszej poznawaniu liter w kontekście czytania jest równoczesne z nauką pisania .
Po zapoznaniu z literami należy je utrwalać z dziećmi, jednak nie za pomocą pytań ,,Jak to jest litera” a w sposób, które pokaże dziecku jak istotne jest czytanie w życiu codziennym człowieka. Tak jak w nauczaniu innych umiejętności, najskuteczniejsza jest nauka poprzez zabawę. Kiedy chcemy utrwalić i zaprezentować funkcję litery „i” jako spójnika, możemy zorganizować dzieciom konkurs, na które prędzej w sposób prawidłowy pozbędzie się wszystkich swoich obrazków. Na tablicy na środku umieszczoną literkę i, a zadaniem dzieci jest przymocowanie jednego obrazka z lewej strony, natomiast drugie dziecko musi przyczepić z prawej strony, jednak te obrazki muszą ze sobą współgrać na przykład jedno dziecko przyczepia psa a drugie kość. Następnie dzieci te muszą odczytać to, co utworzyły, czyli ,,pies i kość” . Poznanie liter ma zadanie umożliwienie dzieciom czytania wyrazów oraz zdań, aby sprawdzić czy dzieci znają wszystkie litery jest stwarzanie okazji do tego, aby dzieci odczytywały wyrazy z liter, które poznały. Również to powinno odbywać się przede wszystkim poprzez zabawę, przykładem tego może być danie dzieciom kartoników z literami, które znają i zachęcenie je do tworzenia wyrazów i głośne odczytywanie tego, co stworzyły. Oczywiście należy wybrać te litery, które dzieci znają i takie, z których jest możliwe utworzenie wielu wyrazów .
Istotnym, kolejnym, elementem w procesie kształtowania czytania jest umiejętność wyodrębnienia sylaby, jako części składowej wyrazu. Dziecko, które czyta za pomocą liter, robi to bardzo powolnie, a często ma problem z przypomnieniem sobie pierwszych wyrazów w zdaniu. Ze względu na przyśpieszenie tempa czytania i ułatwianie przyswajania czytania ze zrozumieniem jest nauka czytania za pomocą sylab. Pierwsze zabawy z sylabami mogą polegać na rozdaniu dzieciom kartoników z różnymi sylabami, oczywiście składające się z liter, które dzieci znają i prośba o układanie i głośne odczytywanie wyrazów, które z nich ułoży. Aby zwiększyć trudność w tym zadaniu można dać dzieciom takie sylaby, z których nie da się ułożyć żadnego wyrazu .
Opanowanie umiejętności czytania jest bardzo ważne w kontekście dalszej działalności dziecka przede wszystkim w szkole. Dlatego nauczyciel powinien dbać o systematyczne ćwiczenie w poprawnym, płynnym i wyrazistym czytaniu tekstów. Pod czas kształcenia zarówno techniki jak i doskonalenie umiejętności ich rozumienia należy się kierować zasadą stopniowania trudności. Odczytywanie wyrazów lub większych całości myślowych musi wywoływać w umyśle dziecka wyobrażenie właściwych desygnatów, czyli kiedy dziecko czyta wyraz kot, powinno sobie wyobrażać właśnie to zwierze. Z tego powodu czytanie ze zrozumieniem musi zostać oparte na bardzo precyzyjnym rozumieniu treści .
Różne koncepcje nauki czytania, umownie nazywane są metodami nauczania. Metoda, więc to, od górnie ustalony zespół teoretycznie uzasadnionych i powtarzalnych działań, zmierzających w swoim założeniu do zrealizowania celu, na przykład w tym przypadku opanowanie umiejętności czytania. Stosowanie metod wymaga odpowiedniej wiedzy o rozwoju dziecka oraz jego predyspozycji psychofizycznych. Osoby, które zajmują się procesem nauki czytania poszukują optymalnej metody nauki czytania, jednak ze względu na złożoność tego procesu nie została określona jedna właściwa. Najbardziej rozpowszechnione są metody: syntetyczne, analityczne oraz analityczno-syntetyczne .
Metoda syntetyczna to najstarsza znana metoda, polega ona na nauczeniu dzieci rozpoznawania słuchem i wzrokiem liter, a w niektórych przypadkach również ich nazw ( b to be, k to ka), a następnie składanie z tych liter sylab a na samym końcu wyrazów i tworzenie z nich zdań i tekstów. Metoda ta kładzie nacisk na umiejętności techniczne, przez co dzieci nie chcą samodzielnie czytać, ponieważ nie rozumieją, co czytają. Metoda ta również nie bierze pod uwagę właściwości psychiki dziecka, czyli zainteresowania treścią znaku .
Metoda analityczna natomiast wdraża do odczytywania całego wyrazu, a co za tym idzie pojmowanie jego znaczenia i treści, a wyraz w toku tej nauki ulega analizie głoskowo-literowej. Metoda ta została zmodyfikowana do metody globalnej, gdzie punktem wyjścia było całe zdanie, w których wyodrębniano wyrazy a dopiero potem litery i głoski. Minusem tej metody jest fakt, że pamięciowe zapamiętywanie wyrazów nie aktywizuje intelektualnie dzieci, a bardzo często było przyczyną niedokładności w odkodowaniu wyrazów, przede wszystkich te, które są dłuższe i trudniejsze dla dzieci .
Najnowocześniejsza jest metoda analityczno-syntetyczna, w której punktem wyjścia są wyrazy a nawet zdania, które po pewnym czasie są poddawane analizie wzrokowo-słuchowej. Kiedy zostaną wyodrębnione poszczególne litery, a w późniejszym etapie sylab i powrócenie znowu do syntezy. Sprawia to, że jednocześnie jest nauczanie znaczenie danego wyrazu oraz utrwalenie wyobrażenia znaku z wyobrażeniem treści, jakie jest reprezentowane a ponad to równocześnie koncentruje się uwagę na poprawnym dostrzeganiu każdego z elementu, czyli litery. Plusem tej metody jest fakt, że dzieci nie są obciążane zapamiętywaniem mnóstwem wyrazów .
Czytanie to umiejętność, której dziecko zaczyna uczyć się w przedszkolu, ale właściwe czytanie pojawia się dopiero pod czas nauki w szkole. Nauka tej umiejętności składa się z wielu etapów, przy czym każdy z tych etapów jest bardzo istotny w kontekście dalszej nauki. Napotkanie jakiś trudności i nie rozwiązanie ich może spodobać się trudność z czytaniem. Dlatego kiedy nauczycielka nie ma pewności, czy dzieci opanowały wszystko prawidłowo powinna kontynuować ćwiczenia, poświęcając więcej czasu niż przewidziała na dany etap. Przy tych ćwiczeniach powinna się kierować zasadą stopniowania trudności, czyli rozpoczynać od zadań prosty i ogólnych a w toku zajęć przechodzić do zajęć, co raz trudniejszych i bardziej szczegółowych. W celu dobrania odpowiedniej metody nauki czytania należy zapoznać się szczegółowo z każdą z nich, a następnie wybrać tą, którą nauczycielka uważa, za najbardziej skuteczną i najłatwiejszą dla dzieci, które są pod jej opieką. Jest bardzo istotne, aby opanować tą umiejętność, ponieważ będzie ona mogła rzutować na możliwe porażki i sukcesy ucznia w szkole.


Bibliografia

A. Brzezińska, Gotowość dzieci w wieku przedszkolnym do czytania i pisania, wydawnictwo UAM 1987
D. Czelakowska, Metodyka edukacji polonistycznej dzieci w wieku wczesnoszkolnym, strona 93, wydawnictwo Oficyna Wydawnicza Impuls 2009
I. Dudzińska, Dziecko sześcioletnie uczy się czytać, wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne 1986
I. Dudzińska, J. Cybulska-Piskorek, St. Lipina, D. Malko, H. Mystkowska, R. Więckowski, Metodyka wychowania w przedszkolu część III, wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne 1976
H. Mystkowa, Uczymy czytać w przedszkolu, wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne 1977
S. Taboł, Istota czytania, strony 91-91, wydawnictwo Oficyna Wydawnicza IMPULS 2005