Pedagogika Marii Montessori

„Czego dziecko nie jest w stanie samo zrobić,
Musimy mu to dokładnie pokazać.
Nie możemy dawać zbytecznej pomocy,
Ale też nie zaniechajmy tej konieczności.”
M. Montessori

Maria Montessori należy z pewnością do grona najwybitniejszych pedagogów minionego stulecia.1 Jako lekarz, pedagog i wychowawca rozwinęła i udoskonaliła filozofię i nowe metody edukacyjne w ciągu całego życia.2
Maria Montessori urodziła się 31.08.1870 roku we Włoszech, następnie wraz z rodzicami przeprowadziła się do Rzymu. Tam też spędziła lata młodości i studiów. Po szkole podstawowej kontynuowała naukę w technicznej szkole dla chłopców, a po jej ukończeniu wywalczyła miejsce na studiach medycznych, po ukończeniu, których została pierwszą lekarką we Włoszech. Jako lekarz asystent w klinice psychiatrycznej w Rzymie odkryła, że opieka nad dziećmi upośledzonymi umysłowo i z zaburzeniami w nauce to nie tylko problem medyczny, ale również pedagogiczny. W klinice badała możliwości dzieci upośledzonych umysłowo dzięki rozwijaniu ich zmysłów i dostarczaniu im bodźców do nauki poprzez specjalne opracowane materiały dydaktyczne. Zachęcona sukcesami w pracy z dziećmi upośledzonymi umysłowo Maria Montessori rozpoczęła kolejne studia z psychologii, pedagogiki oraz filozofii. Szukała możliwości przeniesienia swoich doświadczeń i swojej wiedzy na dzieci zdrowe. Maria bardzo pragnęła pracować z dziećmi zdrowymi. Możliwość ta nadeszła bardzo szybko.3 W ramach projektu socjalnego powstać miała ochronka- świetlica dla dzieci ubogich. Montessori powierzono zorganizowanie i kierowanie placówką, którą nazwała Domem dzieci.4 W ten oto sposób w roku 1907zostało oficjalnie otwarte pierwsze przedszkole dla około pięćdziesięciu dzieci. Pani, która zajmowała się tymi dziećmi pobierała u Montessori nauki posługiwania się różnymi opracowanymi przez siebie pomocami uaktywniającymi wszelkie zmysły. Montessori dość długo obserwowała dzieci. Uwieńczeniem tej obserwacji było napisanie przez nią książki pt: „Dzieci są inne”. W roku 1909 zrezygnowała z prowadzenia gabinetu lekarskiego i pracy pediatry. Poświęciła się całkowicie kształceniu wychowawców i nauczycieli do przedszkoli i szkół, które wkrótce zaczęły licznie powstawać. Po II wojnie światowej Maria postanowiła wznowić swoją działalność. Jednak nie cieszyła się nią długo, gdyż 6.05.1952 roku umiera w Holandii w wieku 82 lat. Jednak jej pedagogika kontynuowana jest po dzień dzisiejszy.5
Maria Montessori ukształtowała nową teorię pedagogiczną na podstawie intuicyjnych obserwacji dzieci.6 Dziecko w koncepcji Montessori traktowane jest podmiotowo jako istota dążąca do aktywności i samodzielności działania do uzyskania niezależności od dorosłych.7
Rozwój dziecka dokonuje się według indywidualnego „planu rozwoju”. Rozwój ten dokonuje się poprzez różne stopnie, wspólne wszystkim ludziom, choć mające różny stopień nasilenia i charakter. Są to tak zwane „wrażliwe fazy”.
W fazie pierwszej od 0-3 lat dziecko uczy się mówić i chodzić8, uczy się wrażliwości na ruch.9
W kolejnej fazie między 3-6 rokiem życia występuje zainteresowanie językiem, matematyką, pierwszymi kontaktami społecznymi.10 To okres, kiedy ze stanu nieświadomości dziecko buduje już świadomie swoją osobowość. Tworzą się tu klasyfikacje i pojęcia.
Kolejna faza to okres pomiędzy 7-12 rokiem życia. Daje tu znać w coraz większym stopniu świadomość. Pojawia się faza wrażliwości na moralność, sprawiedliwość, dobro i zło, uczucia religijne oraz rozmaite dziedziny nauki. W tej fazie dziecko Rozpoznaje wartości, normy moralne i zasady, jakie panują w środowisku społecznym. Wzrasta zainteresowanie światem roślinnym i zwierzęcym.
Natomiast w okresie pomiędzy 13-18 rokiem życia pojawia się wrażliwość na godność osobistą, odpowiedzialność i wiarę we własne siły. To okres oddalania się od rodziców, poszukiwanie własnych systemów wartości, nora, szukanie sensu życia, próby sprawdzenia własnych sił i możliwości.11
Istotą wychowania Marii Montessori jest doprowadzenie dziecka do samodzielności, niezależności od dorosłych, odpowiedzialności i miłości do świata.12

Wszelkie cele w pedagogice Marii Montessori pomagają w rozwijaniu indywidualnych cech osobowości, i formułowaniu prawidłowego charakteru, zdobywaniu wiedzy, umiejętności szkolnych i współdziałania. Cele te realizowane są poprzez pomoc dziecku w:
Rozwijaniu samodzielności i wiary we własne siły
Wypracowaniu szacunku do porządku i do pracy
Wypracowaniu zamiłowania do ciszy i w tej atmosferze do pracy indywidualnej i zbiorowej
Osiąganiu długotrwałej koncentracji nad wykonywanym zadaniem
Wypracowaniu postaw posłuszeństwa opartego na samokontroli, a nie na zewnętrznym przymusie
Uzależnieniu od przyrody
Formułowaniu postaw wzajemnej pomocy bez rywalizacji
Szacunku do prac innych
Rozwijaniu indywidualnych uzdolnień i umiejętności współpracy
Osiąganiu spontanicznej samodyscypliny wynikającej z dziecięcego posłuszeństwa.

Oprócz celów bardzo ważne w pedagogice Montessori są zadania. Można tu wyróżnić między innymi:
Uczenie poprzez własną aktywność: dzieci zdobywają wiedzę i praktyczne umiejętności poprzez własną aktywność, w przemyślanym środowisku pedagogicznym i przy współpracy z nauczycielami
Samodzielność: dzieci swobodnie wybierają miejsce, rodzaj, czas i formę pracy przy zachowaniu reguł społecznych. Rozwijają indywidualne uzdolnienia i uczą się realnej oceny swoich umiejętności
Koncentracja: dzieci ćwiczą dokładności i wytrwałości przy wykonywaniu konkretnych ćwiczeń
Lekcje ciszy: dzieci uczą się pracować podczas cichych zajęć
Porządek: dzieci zdobywają umiejętności przestrzegania zasad porządku w otoczeniu i swoim działaniu
Społeczne reguły: dzieci zróżnicowane wiekowo są łączone w grupy. Uczą się przestrzegania takich zasad jak nie rań, nie niszcz, nie dokuczaj, nie przeszkadzaj
Obserwacja: jest kluczem dorosłych do poznawania świata dzieci. Nauczyciel z szacunkiem u uwagą obserwuje postępy i trudności dziecka i jest jego przewodnikiem
Indywidualny tok rozwoju każdego dziecka: dziecko jest serdecznie przyjęte, znajduje uwagę i indywidualną opiekę nauczyciela. Pracuje według własnego tempa i możliwości podejmując zadania, do których jest już gotowe.13

Oprócz celów, zadań bardzo duże znaczenie w pedagogice Montessori odgrywają materiały. Jest to oryginalny zestaw pomocy dydaktycznych. Materiały te cechuje prostota, estetyka wykonania. Uwzględnione są zasady stopniowania trudności, są dostosowane do potrzeb rozwoju dziecka. Posiadają ponadto logiczną spójność ogniw ciągów tematycznych. Swoją konstrukcją umożliwiają samodzielną kontrolę błędów, oraz występuje ograniczenie to znaczy, że dany element występuje tylko raz w jednym egzemplarzu.
Wszystkie materiały o tak licznych walorach można podzielić na pięć kategorii
Pierwszą z nich jest kategoria życia praktycznego. Materiały związane z samoobsługą, troską o środowisko, zwyczajami i normami społecznymi.
Druga kategoria to materiały sensoryczne rozwijające poznawanie zmysłowe, jak również służące pobudzeniu aktywności umysłowej.
Do trzeciej kategorii należą materiały służące do nauki języka obcego, matematyki, kultury i innych dziedzin życia.
Czwartą grupę stanowią materiały artystyczne związane z ekspresją muzyczną, plastyczną i zręcznościową dziecka.
Ostatnia kategoria- piąta- stanowią materiały religijne np.: przedstawiające przypowieści biblijne.14
W przeciwieństwie do wielu myślicieli zajmujących się edukacją Montessori rozwinęła własną metodę nauczania, która jest wyrazem jej filozofii. W metodzie tej można wyróżnić dwa podstawowe elementy: środowisko oraz nauczycieli tworzących to środowisko. Środowisko traktowała jako coś wtórnego do życia samego siebie, powinno być starannie przygotowane przez dorosłych, którzy dysponują odpowiednią wiedzą i wrażliwością. Bardzo ważne jest, aby w środowisku rodzic był współuczestnikiem w życiu i wzrastać razem z nim.
W środowisku klasy istnieje sześć podstawowych składników. Oto one;
Wolność- tylko w atmosferze wolności dziecko może odsłonić samego siebie
Struktura i uporządkowanie
Nacisk na otaczającą rzeczywistość i naturę
Podkreślenie znaczenia natury, czyli piękno atmosfera, które wspierają wysiłki osiągnięcia pozytywnej i spontanicznej postawy wobec życia
Materiały, które są niezbędna w pracy z dzieckiem
Rozwijanie życia we wspólnocie15

Bardzo ważnym elementem w metodzie Montessori jest nauczyciel. To on powinien stać się dla dziecka łącznikiem, tłumaczem i interpretatorem skomplikowanego świata kultury. Nauczyciel powinien dbać o porządek i ład wśród przedmiotów, powinien nauczyć korzystać z wszelkich materiałów, ale przede wszystkim powinien być aktywnym i dobrym obserwatorem. Powinien spieszyć się tam, dokąd go dziecko wzywa. Przede wszystkim powinien okazać dziecku szacunek niezależnie od tego, co robi.16


Cała metoda Marii Montessori obejmuje dwanaście punktów:
1. Oparta jest na latach cierpliwej obserwacji rozwoju dziecka.
2. Jest uniwersalna.
3. Metoda ta ukazała, że dziecko jest miłośnikiem pracy, którą podejmuje spontanicznie i z głęboką radością.
4. Oparta jest na przemożnej potrzebie dziecka, by uczyć poprzez aktywne działanie.
5. Poprzez zapewnienie dziecku maksimum spontaniczności, metoda ta umożliwia dziecku zdobycie takiego samego lub nawet wyższego poziomu osiągnięć szkolnych.
6. Wyklucza konieczność posługiwania się środkami przymusu, prowadzi do wyższej dyscypliny niż tradycyjne metody. Dyscyplina ta jest aktywna i pochodzi z samego wnętrza dziecka i nie jest przez niego narzucona.
7. Metoda ta oparta jest na głębokim poszanowaniu osobowości dziecka i powstrzymaniu się od narzucenia mu wpływów dorosłych.
8. Stwarza nauczycielowi możliwości traktowania każdego dziecka indywidualnie pod każdym względem.
9. Każde dziecko pracuje swoim własnym tempem.
10. Metoda ta wyklucza rywalizację i zasadę wynagradzania za dobre uczynki. Zamiast tego daje dzieciom szansę do okazania sobie wzajemnej pomocy, która jest świadczona z radością, a przyjmowana z wdzięcznością.
11. Dziecko pracuje z własnego wyboru i bez współzawodnictwa.
12. Metoda ta rozwija całą osobowość dziecka, nie tylko jego zdolności intelektualne, ale również jego rozwagę i niezależny wybór oraz dopełnienie emocjonalne.17

Obecnie znaczenie pedagogiki Marii Montessori jest ogromne. Ukazała ona, że na pierwszym miejscu jest dziecko. To ono stanowi przyszłość społeczeństwa. Zasługa Marii Montessori polega na tym, że zarówno w teorii jak i w praktyce ukazała, w jaki sposób można zmienić wychowanie tak, aby pożądanie cele wychowawcze mogły zostać osiągnięte. Pozostawiła ona do dyspozycji swoje sprawdzone zasady i pomoce, które możemy sami wykorzystać dla dobra dziecka i nas samych.
Jednak główną ideą jest pomoc dziecku w rozwijaniu jego osobowości, aby w dorosłym życiu mogło samodzielnie decydować o swoim losie.18