Formy ochrony przyrody stosowane w Polsce

„O zieleni można nieskończenie...”
Julian Tuwim


Przez wieki człowiek podejmował wysiłki, aby ujarzmić przyrodę. Dziś ludzie na całym świecie zgadzają się, ze trzeba jej raczej bronić przed niszczącym wpływem cywilizacji. Najlepszą formą ochrony są Parki Narodowe.1
Niewiele krajów może poszczycić się taką różnorodnością krajobrazów, jakie występują w Polsce: od gór o charakterze alpejskim, poprzez wyżyny, pasmo nizin, rozległe obszary bagienne z kompleksem torfowisk, jeziora po piękne wybrzeże z wędrującymi wydmami. Na wielu z tych obszarów występuje krajobraz zbliżony do naturalnego. Stosunek człowiek do przyrody od najdawniejszych czasów jest odbiciem stosunków społeczno-ekonomicznych, a przyroda ma dla człowieka wartość materialną, wiążącą się z jej gospodarczym wykorzystaniem, oraz wartość niematerialną, pojawiającą się na wyższym stopniu rozwoju społecznego i będąca wyrazem kultury.
W miarę działania wielu luminarzy nauki, kultury i turystyki dojrzewała myśl, by oprócz ochrony gatunkowej zagrożonych i rzadkich roślin i zwierząt wprowadzić ochronę obszarową.
Powszechnie uznaje się, że Parki Narodowe są najwyższą formą ochrony na ściśle określonym terenie, nie mniejszym niż 1000 ha. Ochronie podlega w nich cała przyroda ożywiona i nieożywiona, a więc wszystkie występujące tam gatunki flory i fauny, wszystkie ekosystemy i ich wzajemne oddziaływanie oraz woda, gleba, krajobraz, a także warunki historyczne i kulturowe.
Należy jednak wspomnieć, że ustawa o ochronie przyrody z dnia 16 października 1991 roku wyróżnia także inne jej formy:
1. Ochroną obszarową, do której zalicza się:
Parki narodowe tworzone Rozporządzeniem Rady Ministrów;
Rezerwaty przyrody tworzone zarządzeniem ministra Ochrony Środowiska, Zasobów naturalnych i Leśnictwa;
Parki krajobrazowe tworzone Rozporządzeniem Wojewody.

2. Ochroną gatunkową roślin i zwierząt, wprowadzoną rozporządzeniem Ministra ochrony Środowiska, zasobów naturalnych i Leśnictwa, mające na celu ochronę dziko występujących w Polsce gatunków rzadkich i zagrożonych.

3. Ochronę indywidualną:
Pomniki przyrody ustanawia Rozporządzenie Wojewody. Są to zwykle duże drzewa, o określonych wymiarach, aleje drzew, pojedyncze skały itp. W roku 1996 było 24 148 pomników przyrody.
Stanowiska dokumentacyjne przyrody nieożywionej, użytki ekologiczne i zespoły przyrodniczo-krajobrazowe wprowadza Wojewoda w drodze rozporządzenia.

Pragnę podkreślić, że Parki narodowe pełnią bardzo ważne dla dorobku ludzkości funkcje:
Ochrona przyrody- wszelkie prace na terenie parku są podporządkowane ochronie przyrody i mają pierwszeństwo przed innymi działaniami;
Funkcja naukowa- Park Narodowy jest miejscem badań wykonanych przez własnych pracowników naukowo-badawczych oraz przez inne jednostki naukowe;
Funkcja edukacyjna i dydaktyczna- wyznaczanie ścieżek przyrodniczych, prowadzenie ośrodków dydaktycznych, muzeów przyrodniczych, wydawnictw, wystaw oraz różnego rodzaju zajęć i imprez;
Funkcja turystyczna- udostępnienie wyznaczonych obszarów tras i miejsc dla turystyki, głównie o charakterze poznawczym;
Funkcja kulturowa i historyczna- popieranie miejscowego stylu budownictwa, strojów i ubiorów, opieka nad miejscami historycznymi i pamięci narodowej.

Ochrona w parkach ma dwie formy. Pierwsza z nich to ochrona ścisła mająca na celu ochronę naturalnie zachodzących procesów przyrodniczych. Polega ona na całkowitym wyłączeniu określonych obszarów z działalności ludzkiej. Druga forma to ochrona czynna polegająca na prowadzeniu przez służby parku działalności mającej na celu zachowanie ekosystemu lub jego wybranych elementów w określonym stanie.

Obecnie w Polsce są powołane 23 Parki Narodowe. Są to:
Babiogórski Park Narodowy
Białowieski Park Narodowy
Biebrzański Park Narodowy
Bieszczadzki Park Narodowy
Drawieński Park Narodowy
Gorczyński Park Narodowy
Kampinoski Park Narodowy
Karkonoski Park Narodowy
Magurski Park Narodowy
Narwiański Park Narodowy
Ojcowski Park Narodowy
Park Narodowy „Bory Tucholskie”
Park Narodowy Gór Stołowych
Park Narodowy „Ujście Warty”
Pieniński Park Narodowy
Poleski Park Narodowy
Roztoczański Park Narodowy
Słowiński Park Narodowy
Świętokrzyski Park Narodowy
Tatrzański Park Narodowy
Wielkopolski Park Narodowy
Wigierski Park Narodowy
Woliński Park Narodowy

Pomimo tak wielu Parków Narodowych z tak wielogatunkowością, jaka występuje chciałabym opisać jeden z nich, który mnie bardzo zainteresował. Tym parkiem jest Park Narodowy „Ujście Warty”.
Park ten jest stosunkowo młodym parkiem. Projekt utworzenia parku został przyjęty przez Radę Ministrów 19 czerwca 2001 roku, jednak działalność swą rozpoczął 1 lipca 2001 roku. Park ten jest położony w historycznej delcie ujścia Warty do odry. Jego powierzchnia wynosi 80838 ha.
Narodowy park „Ujście Warty” powstał w miejsce istniejącego od 1977 roku rezerwatu przyrody Słońsk oraz część Parku narodowego „Ujście Warty”. Ze względu na szczególne znaczenie tego terenu, zwłaszcza dla ptaków wodnych i błotnych rezerwat Słońsk został w 1984 roku objęty konwencją Ramsar, której celem jest ochrona terenów podmokłych, ważnych jako siedlisko życiowe ptaków.
Główną rzeką parku jest Warta, dzieląca go na część południową – były rezerwat Słońsk, położona w Kostrzyńskim Zbiorniku retencyjnym oraz północną- tzw. Polder Północny. W części południowej roczne wahania poziomu wody dochodzą nawet do 4 m, a główną funkcją tej części parku jest gromadzenie wód powodziowych, na które decydujący wpływ mają stany wód w Odrze, w mniejszym stopniu w Warcie i w dorzeczu Postomin. Poziom wody w tej części podnosi się zwykle późną jesienią i najwyższy jest wiosną. Część północna to polder z licznymi starorzeczami i bogatą siecią urządzeń melioracyjnych, oddzielonych od warty wałem ochronnym.

Zbiorowiska roślinne na terenie parku reprezentują wysoki poziom różnorodności biologicznej. Ponad 400 gatunków roślin naczyniowych to około 30% całej Krainy Wielkopolsko-Kujawskiej. O dużym zróżnicowaniu świadczy też występowanie na terenie blisko 50 zespołów roślinnych. Szata roślinna Parku ma w przeważającej części charakter naturalny, choć struktura roślinności rzeczywistej odbiega od potencjalnej. Pośrednie i bezpośrednie oddziaływanie człowieka zaczynało się przede wszystkim zanikiem roślinności leśnej
o charakterze łęgowym oraz rozpowszechnieniem zbiorowisk naturalnych tzw. Auksochorycznych. Na tle innych odcinków rzeki Warty, szata roślinna wyróżnia się wysokim poziomem naturalności, a także unikatowym charakterem. Na ten ostatni składa się występowanie kilku bardzo rzadkich, zagrożonych wyginięciem roślin naczyniowych. Szata roślinna jest bardzo interesującym obiektem badawczym oraz dydaktycznym. Stwarza możliwość prowadzenie studiów nad strukturą i dynamiką flory. Dodatkowo możliwe jest monitorowanie zmian wynikających ze świadomych manipulacji hydrologicznych. Roślinność dolin rzecznych w całej Europie została już w większości bardzo silnie przekształcona.
Obszar Parku Narodowego „Ujście Warty” to niewątpliwie jeden z najważniejszych obszarów lęgowych ptaków błotnych i wodnych w Polsce. Stwierdzono tu 245 gatunków ptaków oraz lęgi 160 gatunków- są to miedzy innymi: 4 gatunki perkozów, 8 gatunków kaczek, 5 gatunków chruścieli, 10 gatunków ptaków siewkowych. Dla wielu ptaków Park to jedno z ważniejszych miejsc lęgowych w Polsce. Aż 26 gatunków gniazdujących w parku należy do zagrożonych wyginięciem według międzynarodowej klasyfikacji BirdLife international jak np.: wodniczka Acrocephalus paludicola, derkacz Cred cred, rycyk Limosa limosa, żuraw Grus grus, bąk botaurus stellaris, bączek Ixobychus minutus, czy też występująca tutaj dość pospolicie rybitwa Chlidonias Niger.
Park ten odgrywa ważną rolę dla ptaków również poza sezonem rozrodczym. Bardzo licznie pierzą się na tym terenie kaczki krzyżówki Anas platyrhynchos, cyraneczki Anas crecca, a także gęsi gęgawy Anser anser i łabędzie nieme Cynus olor, łyski Fulica stra. W okresie migracji jesiennej park jest miejscem koncentracji ptaków wodnych i błotnych- głównie gęsi zbożowej i białoczelnej Anser fabalis i albifrons- liczba nocujących gęsi dochodzi do 200 tysięcy osobników. W okresie zimowym park ten to największe zimowisko łabędzia krzykliwego, a także bielika.
Ochronie ptaków utrudnia pojawienie się i szybki rozwój populacji norki amerykańskiej, a także coraz częstsze informacje dotyczące pojawienia się szopa pracza przybywającego z zachodu.
Ponadto na terenie parku stwierdzono występowanie 34 gatunków ssaków z 13 rodzin. Spośród tych, które znajdują się w Polskiej Czerwonej Księdze wymienić należy wydrę i bobra europejskiego.
Głównym zagrożeniem dla przyrody parku jest wtórna sukcesja roślinności na nie użytkowanych łąkach i pastwiskach. Pojawiające się w południowej części zarośla wierzbowe, a w północnej torfowiska, w znacznym stopniu przyczyniają się do zaniku najcenniejszych siedlisk otwartych, będących miejscem lęgowym wielu gatunków ptaków. Z tego też względu jednym z priorytetowych działań zmierzających do ochrony siedlisk jest ich aktywna ochrona, dopuszczająca na obszarach tradycyjnie wykorzystywanych rolniczo ekstensywną gospodarkę łęgowo-pastwiskową. Wysoka wartość ornitologiczna terenu parku, w kontekście kurczenia się areału bardzo cennych siedlisk lęgowych była przyczyną do wpisania obszaru „Ujścia Warty” do przedakcesyjnego programu SAPARD, w dziale roślinno-środowiskowym, gdzie przewiduje się dopłaty dla rolników korzystających z łąk i pastwisk określonych przez zarządców terenu. W aktywnej ochronie siedlisk około 300 ha kośnych łąk.
Od 31 maja 1996 roku funkcjonuje Centrum Edukacji Przyrodniczej w Charzynie, a od października 1996 roku prowadzone są na terenie Parku regularne zajęcia terenowe i laboratoryjne dla młodzieży szkolnej i akademickiej. Tematyka zajęć ukierunkowana jest na tereny podmokłe, ich znaczenie i sposoby ochrony. W ramach edukacji przyrodniczej organizowane są między innymi pokazy slajdów, wycieczki, zajęcia tematyczne jednodniowe, jak również kilkudniowe warsztaty ekologiczne, obozy ornitologiczne, ćwiczenia terenowe dla studentów. Na terenie Parku Narodowego obecnie funkcjonuje kilka szlaków pieszych i rowerowych, a także ścieżki przyrodnicze „Ptasim szlakiem”, prowadzone przez najatrakcyjniejsze tereny byłego rezerwatu Słońsk oraz „Przyrodniczy Ogród Zmysłów” przy dyrekcji Parku. Opracowana jest również „Koncepcja turystyki przyjaznej środowisku” w „Ujściu Warty” wykonana w ramach projektu „Zielona Wstęga Odra-Nysa”. Przez stronę niemiecką. Na mocy porozumienia z Zarządem Okręgu polskiego Związku Wędkarskiego teren parku jest także udostępniony dla amatorskiego połowu ryb, w wyznaczonych miejscach.