Rozwój idei integracyjnego kształcenia

Integracja pomimo zmian środowiskowych i kulturowych we współczesnym świecie nadal napotyka na wiele ograniczeń, począwszy od sfery architektonicznej po prawną i finansową, a na psychologicznej kończąc. Dobra integracja powinna obejmować swoim działaniem całą szkołę. Nie powinna skupiać się na fakcie traktowania osoby niepełnosprawnej jako w pełni zdrowej, lecz powinna uwzględniać to, że osoba poszkodowana przez życie ma prawo do nauki i rozwoju zgodnie z indywidualnymi możliwościami. Szkoły, w których integracja działa w rzeczywistości a nie jedynie na papierze ma na celu wzbudzenie w uczniach poczucia własnej wartości, zdania sobie sprawy z ważności ich samych dla społeczeństwa i możliwości równych szans w dorosłym życiu.
Często źle podejmowana integracja może przynieść ze sobą negatywne skutki zarówno wobec uczniów niepełnosprawnych, jak i zdrowych. Powinna mieć ona wymiar środowiskowy, czyli nabór do klas powinien mieć miejsce w najbliższym otoczeniu dziecka, mając na celu poszerzenie kontaktów poza szkołą. Ważną sprawą jest jak najwcześniejszy proces rozpoczęcia zespolenia się począwszy od pierwszej klasy szkoły podstawowej, kiedy to dzieci spontanicznie reagują na nową sytuację i są bardziej skore do akceptacji w swoim otoczeniu dzieci z deficytami fizycznymi lub psychicznymi. Zgodnie z przepisami klasy te liczą od 15 do 20 uczniów, przy czym od 3 do 5 to dzieci niepełnosprawne.
W samej klasie musi jednocześnie pracować dwóch nauczycieli bądź to nauczania początkowego, którzy są wyspecjalizowani w pracy z dziećmi niepełnosprawnymi, u których nie ma znacznego upośledzenia umysłowego lub nauczyciel nauczania początkowego i pedagog szkolny; niezmiernie ważną rolę pełni w szkole rehabilitant, logopeda i psycholog. Do pracy powinni być włączeni rodzice, aby zdać sobie sprawę z konieczności pracy z dzieckiem także w domu.
W przypadku dzieci z zaburzeniami i normalnymi należy umożliwić im naukę pisania na maszynie lub komputerze. W stosunku do dzieci, które nie są zdolne do samodzielnego ubierania się, spożywania posiłków czy załatwiania potrzeb fizjologicznych konieczne jest utworzenie zaplecza pielęgnacyjno-opiekuńczego. Ważną sprawą w klasach integracyjnych jest dostosowywanie planów lekcji w celu zwiększenia efektywności nauczania: lekcja odbywają się przed południem, od przedmiotów wiodących, trwają nie dłużej niż 4 godziny i nie ogranicza ich system lekcyjno-dzwonkowy.
Sama szkoła powinna być wyposażona w odpowiednie udogodnienia umożliwiające przemieszczanie się uczniów w wózkach inwalidzkich w postaci wind, podjazdów czy uchwytów w łazienkach. Sale powinny być odpowiednio przygotowane do zajęć. Muszą zawierać kącik rekreacyjny, miejsce przeznaczone do pracy indywidualnej, zawierać odpowiednie pomoce naukowe i urządzenia umożliwiające przeprowadzanie terapii czynnościowej.
Duża rolę odgrywa środek transportu wyposażony w urządzenia umożliwiające korzystanie przez dzieci niepełnosprawne, zamykając tym samym problem przywozu do szkoły i powrotu do domu. W celu osiągnięcia pozytywnych efektów pracy należy przygotować indywidualny program nauczania, który będzie dostosowany do zdolności percepcyjnych i adaptacyjnych dziecka. Do tego przygotowania niezbędna jest wspólna praca nauczycieli, rodziców, jak również psychologa, logopedy i terapeuty. Pomocnym dokumentem staje się „Przegląd Pedagogiczny”, zawierający wytyczne o wzór na przestrzeni nauki szkolnej wraz z przeanalizowaniem postępów i jego rozwoju w oparciu o kilka lat. Dokument podzielony jest na poszczególne działy, które są źródłem informacji o uczniu. Siła np. odnosi się do danych o tym, co dany uczeń wie, czym się interesuje. Potrzeby natomiast mówią o tym, co jest dziecku niezbędnie potrzebne, aby sprawnie funkcjonowało. Zrozumienie daje nam informacje o tym, jak dziecko radzi sobie w różnych sytuacjach życiowych. Problemy odnoszą się np. do niepowodzeń związanych z nauką.
Dzięki tym informacjom mamy możliwość stworzenia indywidualnego programu nauczania na okres jednego miesiąca. W odniesieniu to oceniania - przyjmuje się formę oceny opisowej. Umożliwia ona uznanie włożonej pracy w zdobycie wiedzy, unika również porównywania wyników między sobą. Ocena musi uwzględniać indywidualne możliwości dziecka.
W ujęciu kształcenia integracyjnego zmienia się nieco charakter pracy dydaktyczno-wychowawczej. Większość dzieci realizuje program szkoły masowej, ale dla uczniów niepełnosprawnych stosuje się indywidualny program nauczania, opracowany przez nauczyciela, dający mu możliwość wykazania się dużą inicjatywą w tworzeniu interesujących dla dzieci zajęć. Program obejmuje edukację polonistyczną, matematyczną, zajęcia rytmiczno-ruchowe, plastyczne, usprawniające oraz organizowanie wycieczek i zabaw.
W odniesieniu do edukacji polonistycznej program przewiduje nieco inny typ zajęć, niż w szkołach masowych. Zazwyczaj rozpoczynają się one od powitania. Dzieci mają możliwość nie tylko mówienia, ale i słuchania innych. W ramach czytania dzieci mają możliwość korzystania z pomocy np. przeźroczystych zakładek czy też dzielenia tekstu na fragmenty. Przy cichym czytaniu dzieci niepełnosprawne wspomagane są przez nauczyciela, który objaśnia treść. Natomiast ćwiczenia w zakresie pisania muszą być wcześniej przygotowane, ponieważ nastręczają dzieciom wielu trudności. Mają one zazwyczaj kłopoty z przestrzeganiem zasad poprawnej pisowni i utrzymania odpowiedniego rytmu pisania. Pomocne są tutaj kartki papieru z podziałem na małe i duże litery, pisanie ołówkiem. Dużo trudności przynoszą uczniom zadania matematyczne, zwłaszcza operacje pamięciowe. Stosując indywidualny charakter pracy z uczniem warto również w niektórych jej fragmentach zastosować formę wspólną, która przy odnoszonych sukcesach może bardziej motywować do pracy.
Niekiedy stan dziecka nie pozwala na pełne uczestniczenie w zajęciach z całą klasą. Wówczas część lekcji może spędzić z nauczycielem, zwiększając jednocześnie poziom koncentracji. Służy to jedynie dobru dziecka i nie niszczy idei integracji.
Dobrą formą pracy edukacyjnej są zajęcia muzyczno-ruchowe i plastyczne. W niektórych uczestniczą wszystkie dzieci. Poprzez muzykę i ruch doprowadza się do rozładowania napięć mięśniowych i wyrażania uczuć w sposób niewerbalny. Podobne zadanie spełniają zajęcia plastyczne, które pozwalają na wydostanie się na zewnątrz sztywnych emocji i myśli, jak również ćwiczenia korekcyjne zaburzonych czynności manualnych. Dzieci chętnie uczestniczą w takich zajęciach, uczą się słuchania innych, wspierania nawzajem. Dla terapeutów metoda ta jest źródłem dotarcia w najgłębsze zakamarki ludzkiej psychiki.
Niezmiernie pomocne w pracy z dziećmi niepełnosprawnymi są zajęcie usprawniające w postaci polepszania funkcjonowania analizatora wzrokowo - słuchowego, wzrokowo - ruchowego, sfery manualnej, uszkodzeń aparatu mowy, zaburzeń emocjonalno-społecznych. Ważną rolę odgrywają w nich rozmowy z dziećmi, zwłaszcza w przypadku zaburzeń emocjonalno-spo-łecznych. W celu podjęcia rozmowy odwołujemy się do przeczytanych książek, czy obejrzanych filmów, porównując losy bohaterów z własnymi doświadczeniami życiowymi.
Oprócz zajęć kompensacyjnych niezbędne są działania zmierzające do indywidualnej pracy z uczniem, prowadzącej do udzielenia mu pomocy przy opanowywaniu podstawowych czynności, jakimi są czytanie, pisanie i liczenie.
Dużą rolę odgrywają także logopedzi, psycholodzy i rehabilitanci, których obecność w szkole i prowadzenie zajęć sprzyja w większym stopniu uspołecznieniu dzieci.
Jednakże, aby idea integracji była w pełni zrealizowana należy kłaść nacisk na wspólne spędzanie czasu dzieci zdrowych z niepełnosprawnymi nie tylko na zajęciach lekcyjnych, ale również poprzez organizowanie wspólnych wycieczek i zabaw. Możliwość uczestniczenia w wielu typach imprez kulturalnych sprzyja głębokim wzruszeniom, związanym nie tylko z tematem przedstawienia. ale również z samą atmosferą imprezy. Oprócz imprez poza murami szkoły odbywają się również przedstawienia na miejscu. Dzieci biorą udział w przygotowaniach, mają przydzielone role. Wspólna praca wzbudza w nich poczucie odpowiedzialności, motywując do zrealizowania zamierzonych działań . Na podstawie funkcjonowania wyżej wymienionych form edukacji i zajęć kompensacyjnych można przekonać się, że nadrzędnym celem pedagogicznym jest terapia mająca kardynalne znaczenie w rozwoju osobowości ucznia niepełnosprawnego.
Szkoły integracyjne powinny przygotować ucznia niepełnosprawnego do kontynuowania nauki i w przyszłości - do podjęcia pracy i rozpoczęcia, na miarę jego możliwości - samodzielnego życia. Placówki oświatowe powinny dbać o odpowiedni przebieg procesu nauczania, rehabilitacji i umożliwienia wyrównania szans rozwojowych. Duże znaczenie odgrywa zaspokojenie potrzeb, budowanie w dzieciach pozytywnego obrazu siebie, wiary w swoją przyszłość i godne miejsce w społeczeństwie.
Ważnym aspektem jest kładzenie nacisku na stroną rehabilitacyjną, mającą na celu zwiększenie sprawności ruchowej, samoobsługi i samodzielnego poruszania się . W idei integracji ważne są treści, metody i środki zastosowane w procesie nauczania. Nie odnoszą się jednak wyłącznie do sfery poznawczej, ale obejmują również działania terapeutyczno-rewalidacyjne. W odniesieniu do zajęć lekcyjnych musi być w nich zawarta oprócz materiałów programowych również treść uwzględniająca indywidualne możliwości ucznia. Ważną kwestią jest zastosowanie pomocowych środków dydaktycznych. Główną zasadą przy pracy z nimi jest stopniowanie trudności po to, by proste środki prowadziły i przygotowywały ucznia do samodzielności, a trudniejsze - jej wymagały.
Integracyjną częścią zajęć powinny być również przerwy śródlekcyjne i trzyminutowe przerwy podczas lekcji, przeznaczone np. na zmianę pozycji, aby przeciwdziałać skrzywieniom kręgosłupa i ćwiczenia oddechowe poprawiające dotlenienie mózgu. Działania te mają na celu zmniejszenie wysiłku wkładanego przez niepełnosprawnego ucznia i przeciwdziałanie jego szybkiemu zniechęceniu.
Wspólna nauka dzieci zdrowych i niepełnosprawnych wymaga bardzo dobrego zorganizowania. Ważną rolę odgrywa tutaj postawa nauczyciela względem ucznia. Pedagog przed podjęciem nauczania zapoznaje się ze stanem zdrowotnym ucznia uwzględniając stronę fizyczną i psychiczną wraz z przeprowadzonym programem leczenia i rehabilitacji, aby rozeznać się w poziomie wiadomości i umiejętności oraz indywidualnych zdolności i predyspozycji dziecka. Istotną rolę spełniają tutaj rozmowy z szeroką kadrą specjalistów od lekarzy, terapeutów, pedagogów począwszy po psychologów i pedagogów specjalnych . W procesie kształcenia integracyjnego dużą rolę odgrywa współpraca nauczyciela ze środowiskiem rodzinnym w celu uniknięcia różnych zaburzeń układu nerwowego, takich jak epilepsja czy zatrzymanie moczu. Podejmowanie wzajemnych działań pomiędzy nauczycielem a rodzicami ma stwarzać poczucie bezpieczeństwa dla dziecka i dobrego jego samopoczucia, tak potrzebnego w realizowaniu programu nauczania i procesu rewalidacji. Aby jednak program kształcenia integracyjnego był odpowiednio wykonywany, musi mieć do tego sztab wyspecjalizowanych pracowników, potrafiących odnaleźć się w prawie każdej nieoczekiwanej sytuacji.
Dobry nauczyciel powinien stosować różnorakie techniki i metody kształcenia w powiązaniu z działaniami terapeutycznymi. Wiedza pedagogiczna musi być poszerzona o dane z takich dziedzin jak rehabilitacja, terapia zajęciowa czy formy zajęć relaksacyjnych . Przed samym nauczycielem stoi poważne wyzwanie ciągłego dokształcania się, zdobywania coraz większego doświadczenia i pozyskiwania wszelkich nowości naukowych z tej dziedziny. Od tego, jakie podejmie decyzje w związku ze swoim przygotowaniem zawodowym może zależeć sukces w pracy z dzieckiem.
W procesie edukacji integracyjnej nie można zapomnieć o społecznej funkcji szkoły, która jednocześnie uczy i wspomaga proces leczenia i rehabilitacji, aby umożliwić dzieciom w przyszłości w miarę równy start w dorosłe życie. Wszystkie szkoły, w których realizowany jest program pracy integracyjnej powinny rozpoznać sytuacje pedagogiczną, terapeutyczną i społeczną dziecka. Nauczyciel natomiast powinien wcześniej rozpoznać braki ucznia w wiadomościach w celu podjęcia pracy mającej na celu ich zredukowanie. Dzięki takiemu podejściu uczeń będzie miał możliwość zrealizowania przeznaczonego dla niego programu nauczania.
Wyrównywanie szans uczniów jest zadaniem trudnym, ale nie niemożliwym. Wiele zależy od samozaparcia nauczyciela i jego dobrej woli. Wraz z postępem idea integracji wymaga ciągłego doskonalenia i dostosowywania form, metod i środków do indywidualnych potrzeb niepełnosprawnych dzieci. Aby szkoła mogła być uznana za dobrą w opinii uczniów, musi przede wszystkim dawać im poczucie bezpieczeństwa. W szkole muszą być realizowane zarówno zajęcia terapeutyczne, jak i korekcyjno-kompensacyjne oraz wyrównawcze .
Reasumując, idea kształcenia integracyjnego odgrywa znaczącą rolę we współczesnym procesie edukacji. Wzajemne działania dzieci zdrowych i niepełnosprawnych, przynoszące pozytywne efekty, powinny budzić naszą radość, a nie niechęć. Musimy zdać sobie sprawę z wartości, jakie niesie ze sobą ten typ kształcenia, w którym niepełnosprawne dziecko jest przedmiotem troski i opieki wielu specjalistów. Sami nauczyciele pełnią funkcję służenia dzieciom ze szczególnym poświęceniem. Wartością kształcenia jest z pewnością jego skuteczność, o czym może świadczyć powodzenie tego programu we wspólnej edukacji sprawnych i niepełnosprawnych. Dodatkowym atutem jest fakt dogłębnej znajomości przez nauczyciela występujących u dzieci zaburzeń, ich przyczyn i objawów, aby móc w pełni skutecznie zadziałać w razie zaistnienia takiej potrzeby. Niezmiernie ważną wartością jest również terapia, bez której nie może być mowy o prawdziwie pojętej integracji. Same działania dydaktyczne natomiast nie przyniosą tak dalece idących efektów, jak połączenie ich z innymi elementami, podnosząc jednocześnie przez to ich wartość.
Integracyjny system kształcenia musi dążyć do pełnego włączenia dzieci niepełnosprawnych do świata ich zdrowych rówieśników, nie zamykając im drzwi do lepszej przyszłości. Idea ta musi cyklicznie się rozwijać, aby w jak najszerszym stopniu umożliwiać pokrzywdzonym przez los dzieciom prowadzenie normalnego życia, zbliżonego do tych samych warunków, jakie posiadają ich zdrowi rówieśnicy. Integracja musi zapewniać możliwość kształcenia na wszystkich poziomach edukacji, na miarę ich indywidualnych możliwości oraz zapewnić im korzystanie z ogólnie dostępnych dla ludzi zdrowych zdobyczy technologicznych, jak i pełnego uczestnictwa w życiu społecznym i kulturalnym. Należy kłaść nacisk na wspólne kontakty dzieci sprawnych i niepełnosprawnych po to, aby dzieci zdrowe przekonały się, jak wiele łączy ich z niepełnosprawnymi rówieśnikami, a dzieci z zaburzeniami miały sposobność poznania potrzeb dzieci zdrowych. Działania te odgrywają istotną rolę w budowaniu wspólnych postaw, kultury osobistej i postawy społecznej.
Pamiętajmy, że to właśnie my, zdrowi, możemy nauczyć się prawdziwie kochać życie dzięki osobom niepełnosprawnym i „móc kroczyć przez życie tak, aby ślady naszych stóp przetrwały nas” .