Stres w pracy nauczyciela. Sposoby radzenia sobie ze stresem

STRES W PRACY NAUCZYCIELA.
SPOSOBY RADZENIA SOBIE ZE STRESEM.

Wielu z nas sądzi, że stres jest zjawiskiem typowym tylko dla naszego stulecia. Tymczasem towarzyszył człowiekowi od dawna, już ludzie jaskiniowi przeżywali stres, chociaż jego źródła były zapewne nieco inne niż te, które zna współczesny człowiek.

Coraz częstszym i większym źródłem stresu jest wykonywana praca, zwłaszcza teraz w okresie szybko zachodzących przemian gospodarczych i dużej rywalizacji na rynku pracy. Zawód nauczyciela w ostatnich latach również staje się coraz bardziej stresujący. Przyczyn tego stanu rzeczy należy szukać we wprowadzanej reformie szkolnictwa, do której nauczyciele nie zostali przygotowani, zmianie statusu nauczyciela (stopnie awansu zawodowego). Reforma systemu oświaty łączona jest z likwidacją niektórych szkół, co powoduje, że nauczyciele obawiają się utraty pracy. Przed nauczycielami stawiane są coraz większe wymagania.
I. Czym jest stres?
Stres, nazwany przez Światową Organizację Zdrowia "chorobą stulecia", w literaturze przedmiotu doczekał się licznych definicji. Po raz pierwszy w rozważaniach naukowych tego terminu użył Hans Selye, fizjolog, od wielu lat pracujący w Kanadzie. Jego zdaniem stres to, zespół niespecyficznych zmian organizmu na wszelkie stawiane mu wymagania: fizyczne, psychiczne lub somatyczne, które mogą być traktowane jako następstwo każdego, pozytywnego lub negatywnego zdarzenia, wobec którego staje człowiek.

W swoich badaniach nad tym problemem H. Selye ograniczył się do analizy zmian fizjologicznych, zachodzących w organizmie pod wpływem czynników zewnętrznych (dzięki temu został uznany za twórcę biologicznej teorii stresu).

Inaczej zagadnienie to ujmują psychologowie. Ich zdaniem stres to albo określona sytuacja, albo określony stan psychofizjologiczny. Ograniczenia tych definicji dostrzegł m.in. Richard Lazarus, czego konsekwencją było wypracowanie własnej teorii stresu i aktywnego radzenia sobie z nim. Rozumiał on stres jako dynamiczną relację pomiędzy człowiekiem a otoczeniem, która może być oceniana przez jednostkę albo jako wymagająca wysiłku adaptacyjnego, albo przekraczająca możliwości sprostania jej. Oznacza ona zatem wzajemne oddziaływania i przekształcenia między człowiekiem a jego środowiskiem.

Człowiek- zdaniem Richarda Lazarusa- w niekorzystnej sytuacji przeprowadza dwa typy ocen: pierwotną (sprowadzającą się do pytania: czym jest dla mnie to zdarzenie?) oraz wtórną (polegającą na określeniu możliwości reakcji; decyduje ona o sposobie rozwiązania problemu, tj. przesądza o wyborze postawy wobec stresującej sytuacji).
II. Czynniki stresogenne w pracy nauczyciela.
Czego boją się nauczyciele?
W sytuacjach szkolnych lęk pojawia się dość często u nauczycieli. Często występują sytuacje, w których zostaje naruszona równowaga między zadaniem a warunkami, w których zadanie ma być wykonane. Lęk biologiczny wynika z poczucia zagrożenia własnego życia i jest wkomponowany w jego społeczny kontekst. Ten rodzaj lęku wśród nauczycieli występuje wówczas, kiedy ich dochody z wykonywanej pracy uniemożliwiają zaspokojenie podstawowych potrzeb egzystencjalnych. Wiąże się on także z obawami o sytuację życiową ich podopiecznych, np. w czasie wycieczek, na lekcjach wychowania fizycznego, w czasie przerw między-lekcyjnych itp., kiedy to nie jest trudno o wypadek dziecka. W środowiskach szczególnego zagrożenia przestępczością zdarza się, że nauczyciele obawiają się nawet o własne życie, ze względu na chęć zemsty na nich ze strony uczniów najbardziej zagrożonych a zarazem mających największe trudności szkolne.

Najczęstszym źródłem nauczycielskich lęków są uwarunkowania społeczne ich pracy, wiążące się z ocenianiem ich postaw czy osiągnięć.
Ze względu na charakter zawodu pedagodzy podlegają permanentnemu opiniowaniu i ocenianiu pod każdym niemalże względem. Ma to miejsce wielokrotnie, bezpośrednio, otwarcie i publicznie ze strony różnych podmiotów zaangażowanych w proces edukacji (uczniów, rodziców, dyrektora szkoły itd.).

Może zatem pojawić się:
• lęk przed niepowodzeniem
• lęk przed ekspozycją społeczną
• lęk przed ośmieszeniem

Ten pierwszy rodzaj lęku wiąże się z dydaktycznymi kompetencjami nauczyciela, których potwierdzeniem mają być najczęściej osiągnięcia szkolne jego uczniów. Pojawiające się i wzrastające bezrobocie wśród tej grupy zawodowej sprawia, że muszą oni także zabiegać o dobrą opinię na rynku oświatowym. Nie wystarczy już ograniczanie swej aktywności pedagogicznej do własnej klasy czy nauczanego przedmiotu, ale trzeba jeszcze pokonywać wewnętrzne opory w kontynuowaniu doskonalenia zawodowego czy uczestniczenia w różnych formach autoprezentacji pedagogicznej (np. lekcje otwarte, seminaria, warsztaty dla innych nauczycieli itp.). Wiąże się z tym lęk przed ośmieszeniem w obecności grona znawców przedmiotu czy prezentowanych zagadnień.

W roku 2000 została przyjęta nowa Karta Nauczyciela wprowadzająca stopnie awansu dla tego zawodu. Dochodzi więc kolejny lęk, związany ze zdobywaniem kolejnych szczebli awansu. Dość silny lęk wywołują u nauczycieli kontakty z przełożonymi. Oczekiwania wobec nauczycieli rosną, wymaga się od nich coraz lepszych wyników pracy, a tymczasem część szkół nie dysponuje wystarczającymi warunkami do kształcenia dzieci i młodzieży. Zwłaszcza w szkołach wiejskich wyposażenie w środki dydaktyczne jest wysoce niewystarczające.

Kolejnym źródłem obaw wśród pedagogów są niskie zarobki, co sprawia, że wielu nauczycieli podejmuje dodatkowe prace, aby poprawić swoją sytuację materialną.
Nie należy również lekceważyć pozazawodowych czynników stresogennych, np. konfliktów małżeńskich, kłopotów finansowych, cech osobowości sprzyjających większej podatności na stres.
Duża rozbieżność między coraz wyższymi wymaganiami stawianymi przed pracownikami oświaty, a ich lękami powoduje, że pracują oni w atmosferze dużego dyskomfortu psychicznego.

III. Skutki stresu
Nauczyciele w swej pracy narażeni są na różnorodne sytuacje trudne związane z rodzajem wykonywanej pracy. Organizm reaguje na nie zarówno w sferze biologicznej, jak i psychologicznej jakkolwiek w rzeczywistości zwykle pojawiają się jedne i drugie. W sferze fizjologii: bladość, pocenie się, przyspieszone bicie serca, napięcie mięśni, dyszenie, zmiany ciśnienia krwi, odpływ krwi do mięśni, suchość w ustach i gardle, częste oddawanie moczu, ból palców, szyi i innych części ciała, niestrawność, bóle głowy i inne pospolite dolegliwości.

W sferze sprawności myślenia:
luki w pamięci, zapominanie, niemożność skoncentrowania się, ogólny brak zainteresowań, obsesyjne trzymanie się pewnych pomysłów.

W sferze emocji:
lęk, rozdrażnienie, depresja, zamykanie się w sobie, nerwowość, złość, zakłopotanie.

W sferze zachowań:
trudności z mówieniem, impulsywność, drżenie, tiki nerwowe, wysoki i nerwowy śmiech, zgrzytanie zębami, częste uleganie wypadkom, intensywne palenie papierosów, picie dużych ilości alkoholu, zmiany w odżywianiu, pojawienie się innych nerwowych zachowań.

W sferze filozofii życiowej:
bezradność, kwestionowanie wartości, bezosobowe podejście do wykonywanych zadań.
IV. Sposoby radzenia sobie ze stresem.
Każdy człowiek ma własny, różniący się od innych, poziom tolerancji na stres. U tej samej osoby, w zależności od jej stanu fizycznego i psychicznego odporność na stres zmienia się. Istnieje jednak tzw. optymalny poziom stresu, który zapewnia maksimum wydajności. Wiele osób działa nawet lepiej w warunkach stresu niż w tzw. warunkach normalnych.

Łatwość ulegania stresowi oraz sposób i czas opanowania reakcji stresowych zależą od takich cech człowieka jak wrażliwość emocjonalna, odporność na zakłócenia, wytrzymałość, wydolność, które z kolei determinowane są przez cechy temperamentu czy właściwości układu nerwowego człowieka.

Problem radzenia sobie ze stresem jest niezwykle istotny. Trudno jednak sformułować i przedstawić jedną uniwersalną receptę na walkę ze stresem. Sposoby te i ich efektywność zależą od wielu czynników. Wynikają one z tego, jaki jest człowiek zarówno w sensie biologicznym jak i psychologicznym, tzn. jakie ma cechy i jak funkcjonuje jego organizm, a zwłaszcza jego układ nerwowy. Ponadto znaczenie ma osobowość człowieka, jego inteligencja, dotychczasowe doświadczenia z sytuacjami stresowymi. Sposób radzenia sobie ze stresem zależy także od rodzaju sytuacji stresowej.

Człowiek unika sytuacji trudnych albo próbuje się z nich wycofać. Pierwsze zachowanie polega na tym, że nie dopuszczamy do powstania sytuacji, którą ocenia się jako potencjalnie stresotwórczą. Jeżeli już w takiej sytuacji jesteśmy, to próbujemy się z niej wycofać, co zresztą nie zawsze jest możliwe.

Za typowo ludzki sposób zachowania należy uznać odkładanie w czasie tego, co może stanowić źródło potencjalnego stresu.

Natężenie stresu może być bardzo różne, w związku z czym wyróżnia się 3 fazy reakcji na stres.
1. Faza reakcji instrumentalnych.
Kiedy nasilenie stresu jest umiarkowane i nie osiąga jeszcze progu odporności na stres, wy stępuj ą reakcje uwarunkowane na przezwyciężenie stresu. Organizm zwiększa mobilizację, co przejawia się między innymi we wzroście intensywności i szybkości reakcji oraz zwiększenie aktywności procesów poznawczych. Pojawiające się w tej sferze reakcje emocjonalne są kontrolowane, tzn. występują w postaci społecznie akceptowanej.
2. Faza krytyczna.
Występuje ona wtedy gdy natężenie stresu osiąga obszar, progu odporności na stres. W tej fazie stopniowo obniża się poziom organizacji czynności, a struktura czynności staje się mniej zwarta. Rozwiązywanie problemów sprawia trudności, co przejawia się w nadmiernej koncentracji na szczegółach zadań, w sztywności w ich rozwiązywaniu (fiksacja), w koncentrowaniu się na łatwiejszych sposobach rozwiązywania, itd.
3. Faza reakcji obrony przed stresem.
Nadmierne natężenie stresu doprowadza do przeciążenia systemu regulacji. W tej fazie często wy stepującą reakcją jest agresja lub rzadziej samoagresja. Inne reakcje to ucieczka (wycofanie się) lub regresja, polegająca na zachowaniu się nieadekwatnym do poziomu dojrzałości umysłowej bądź emocjonalnej. Dla tej fazy charakterystyczne są również reakcje symboliczne, których klasycznym przykładem jest fantazja. Jednostki bronią się przed stresem uciekając w świat wyobraźni i snują fantazje związane z sukcesem, których w rzeczywistości nie mogą osiągnąć.

Tak więc długotrwały lub zbyt intensywny stres powoduje utratę równowagi psychicznej, obniża zdolność do pracy i prawidłowego funkcjonowania w społeczeństwie, oddziałuje na zdrowie, a w skrajnych przypadkach jest powodem chorób i śmierci. Sytuacje stresowe (ze wszystkimi swoimi konsekwencjami) bezpośrednio oddziałujące na nauczyciela, wpływają na sposób jego pracy i osiągane wyniki, a przede wszystkim oddziałują na jego uczniów. Inne techniki opanowania stresu to nabywanie doświadczenia i wprawy w wykonywaniu zadania, stopniowe "oswajanie się" z zadaniem. Niekiedy są to próby wcześniejszego przeżycia emocjonalnego w stosunku do rzeczywistego czasu jego wystąpienia. W ten sposób można przygotować się do występu publicznego, wizyty u lekarza, itp. W niektórych sytuacjach ludzie próbują odwracać uwagę od źródła stresu albo też lekceważyć niebezpieczeństwo lub pomniejszać znaczenie celu działania i ewentualnej porażki ("wcale mi na tym nie zależy"). Czasami osoby przeżywające stres próbują rozładować napięcie poprzez intensywny wysiłek fizyczny. U niektórych natomiast w sytuacjach stresowych nasila się tendencja do korzystania z pomocy innych ludzi.

To, że nauczyciele pracują pod presją różnych czynników stresogennych, wiadomo od dawna. Okazuje się też, że podlegająca dalszym zmianom sytuacja zawodowa nauczyciela pogłębia stany lękowe u wielu nauczycieli. Sposoby radzenia sobie ze stresem przede wszystkim zależą od odpowiedniej organizacji pracy, która zapobiega powstawaniu sytuacji stresogennych oraz od przyjęcia określonego stylu życia.

Opanowaniu stresu w miejscu pracy służy stwarzanie takich warunków społecznych, psychicznych i organizacyjnych, które zachęcałyby do jak największej samodzielności i aktywności oraz zapewnienie w pracy takiej atmosfery, która sprzyjałaby wzajemnemu porozumieniu, otwartości i zaufaniu.

Zawód nauczyciela w ostatnich latach staje się coraz bardziej stresujący. Przyczyn tego stanu rzeczy należy szukać we wprowadzonej reformie szkolnictwa, do której nauczyciele nie zostali przygotowani, zmianie statusu nauczyciela. Reforma systemu oświaty łączona jest z likwidacją niektórych szkół, co powoduje ,że nauczyciele obawiają się utraty pracy. Zachowanie naszych wychowanków ma też wiele do życzenia .Wzrastająca z roku na rok agresja, wulgaryzmy, chuligańskie wybryki sprawiające czujemy się coraz bardziej bezsilni, rozdrażnieni i często popadamy w stres. Często czujemy się "wypaleni" zawodowo.


Bibliografia
1. Kępiński A., Psychoterapia nerwic, PZWL, Warszawa 1986
2. Oniszczenko W., Stres to brzmi groźnie, Żak, Warszawa 1998
3. Strelau J., Jurkowski A., Putkiewicz Z., Podstawy psychologii dla nauczycieli, PWN, Warszawa 1978