Słów kilka o rozwoju mowy dziecka sześcioletniego oraz o rozwoju motoryki narządów artykulacyjnych

W życiu człowieka zdolność słownego porozumiewania się ma znaczenie nadrzędne. Jest to jedna z najważniejszych umiejętności, jakie posiadł człowiek na drodze ewolucji. To dzięki mowie możemy przekazywać swoim bliskim i innym osobom z naszego otoczenia informacje o tym, co czujemy, widzimy, o czym myślimy, czego pragniemy i jakie mamy potrzeby. Poprzez komunikaty słowne możemy regulować zachowanie innych ludzi. Dzięki mowie (w postaci słowa pisanego lub przekazanego ustnie) możemy zdobywać wiedzę na temat otaczającego nas świata, poznawać dorobek kulturalny i historię ludzkości.
Przez „porozumiewanie się” z otoczeniem należy rozumieć zarówno odbieranie i pełne rozumienie komunikatów słownych (tzw. mowa bierna), jak i nadawanie komunikatów słownych (tzw. mowa czynna). Mowa jest czynnością niezwykle złożoną, którą człowiek nabywa i opanowuje od najwcześniejszych lat dziecięcych.
Obserwując rozwój mowy dziecka można zauważyć, iż przebiega on pewnymi etapami o ustalonej kolejności, a czas ich pojawiania się w zasadzie jest stały. Nie można jednak zapominać, że dzieci różnią się pod względem tempa rozwoju mowy. Różnice te mogą dotyczyć: wymowy, zasobu słownika, gramatycznej struktury wypowiedzi itp. Zależy to od wielu czynników wewnętrznych i zewnętrznych determinujących rozwój mowy np.: ogólnego poziomu intelektualnego dziecka, preferowanych przez nie form aktywności, płci, czynnika dziedziczności, warunków społeczno- wychowawczych we wczesnym dzieciństwie.
Rozwój językowy dziecka trwa kilka lat. Trudno jednak wyodrębnić dokładne okresy czasowe dla rozwoju mowy, ponieważ przejścia są płynne i bardzo indywidualne. L. Kaczmarek (1977) wyodrębnia poza etapem przygotowawczym (w okresie prenatalnym) cztery okresy kształtowania się mowy dziecka.
Pierwszy okres zwany jest okresem melodii i trwa od narodzin do około dwunastego miesiąca życia dziecka. W tym okresie dziecko komunikuje się z otoczeniem za pomocą krzyku lub płaczu, nieco później krzyk jest zastępowany okrzykami naturalnymi oraz „głosami artykulacyjnymi, którym towarzyszą gesty wskazujące”. Pod koniec tego okresu dziecko posługuje się w komunikacji również tworami dźwiękonaśladowczymi. Bardzo znaczącą rolę w tych pierwszych wypowiedziach dziecka odgrywa modulacja głosu (melodia), której towarzyszą żywe gesty i mimika. W tym czasie dziecko umie poprawnie wymawiać samogłoski a, e, czasami i oraz spółgłoski: m, b, n, t, d, p i półsamogłoskę j. Charakterystyczne dla tego okresu jest głużenie (od 2- 3 mies. do 6 mies. życia) i gaworzenie (od 6 mies. do 11 mies. życia). Zjawiska te nie pełnią funkcji przekazywania informacji, ale są doskonałym ćwiczeniem artykulacyjnym (głużenie) i słuchowym (gaworzenie), a także oznaką dobrego samopoczucia dziecka. Gaworzenie ma też pewne znaczenie diagnostyczne, ponieważ gaworzą tylko dzieci słyszące. (L. Kaczmarek, 1977)
W czwartym kwartale rozwija się rozumienie, które znacznie wyprzedza samodzielną mowę dziecka. Dziecko rozumie nazwy przedmiotów i osób z najbliższego otoczenia, reaguje też na pytanie „gdzie” zatrzymując wzrok na przedmiocie, o który pytano. (E. Stecko, 1996) W następnych miesiącach rozumienie obejmuje coraz więcej wyrazów i poleceń, dziecko rozumie znacznie więcej niż samo potrafi wypowiedzieć.
Następnym etapem w rozwoju mowy jest tzw. okres wyrazu, który trwa zazwyczaj od pierwszego do końca drugiego roku życia. W tym czasie dziecko potrafi właściwie użyć wszystkich samogłosek ustnych: i, y, e, a, o, u, oraz spółgłosek: p, p’, b, m, t, d, n, ń, ś, k, k’ czasem ć i półsamogłoskę j. Pozostałe spółgłoski zastępuje ono innymi. (L. Kaczmarek, 1977). Jego wypowiedzi mogą być budowane albo z części wyrazu, albo z jednego wyrazu, albo z, wielu, ale bez zastosowania reguł gramatycznych. Dziecko na tym etapie często używa słów dźwiękonaśladowczych oraz jednego wyrazu dla nazwania całej grupy desygnatów (np. hau- hau oznaczać może każde czworonożne zwierzę). Dziecko dwuletnie używa ok. 300 słów.
W wieku dwóch lat dziecko wkracza w okres zdania, który trwa do końca trzeciego roku życia. W okresie tym „wyłaniają się poszczególne kategorie gramatyczne, gwałtownie wzbogaca się słownik i ustala się system fonologiczny, choć na razie pasywnie.” (L. Kaczmarek, 1977)
Pierwsze zdania, które dziecko wypowiada w tym czasie, są dwuwyrazowe i wyłącznie twierdzące. Dość szybko jednak pojawiają się też proste zdania pytające i rozkazujące. Wypowiedzenia te często są budowane niezgodnie z tradycją językową, a ich wymowa, mimo że lepsza niż w okresie poprzednim, nadal odbiega od normalnej. Mowa dziecka staje się zrozumiała nie tylko dla osób z najbliższego otoczenia.
Pod koniec okresu zdania dziecko potrafi prawidłowo wymawiać wszystkie samogłoski ustne i nosowe. Powinno już wypowiadać spółgłoski: p, b, m, p’, b’, m’, f, w, f’, w’, ś, ć, ź, dź, ń, k, g, k’, g’, ch, t, d, n, l, l’), jak również półsamogłoski ł oraz j. Mogą pojawić się głoski przedniojęzykowe s, z, c, dz, a nawet dziąsłowe sz, ż, cz, dż. Dziecko wie już jak powinny brzmieć wszystkie głoski i zauważa wszelkie niedostatki w mowie otoczenia, lecz samo, wskutek małej jeszcze sprawności narządów artykulacyjnych nie umie ich wymawiać poprawnie. (por. L. Kaczmarek, 1977.)
Ostatnim etapem, w którym dziecko doskonali swą mowę jest okres swoistej mowy dziecięcej trwający od trzeciego do siódmego roku życia (w tym ostatnim roku mowa dziecka powinna być już w pełni ukształtowana. Dziecko może już prowadzić swobodne rozmowy. Na początku tego okresu porozumiewa się rozwiniętymi zdaniami pojedynczymi oraz zdaniami złożonymi współrzędnie, używa też wypowiedzi podrzędnie złożonych, choć one rozwijają się nieco wolniej. Jest dobrze rozumiane przez bliższe i dalsze otoczenie. (por. A. Jurkowski, 1986.)
Mowa dziecka jest już w pewnym stopniu ukształtowana, co nie oznacza wcale, że jest pozbawiona błędów. Jeśli chodzi o artykulację, to stopniowo zbliża się do prawidłowej. W wieku 5- 6 lat dziecko „zdobywa umiejętność wymawiania pełnego zasobu głoskowego języka polskiego”. W wieku 3- 4 lat utrwalają się głoski s, z, c, dz, a od 4 - 5 roku życia dziecka ustalają się spółgłoski sz, ż, cz, dż oraz r. Czasami można obserwować zjawisko tzw. hiperpoprawności w wymowie dziecka (r pojawia się też tam, gdzie należałoby artykułować l), które ustępuje samoistnie. Ustalenie się wymowy powinno być zakończone ostatecznie do 6. roku życia, ale proces rozwoju języka nadal trwa.
„Mówienie jest sprawnością i trzeba się jej uczyć, tak jak wszelkich innych sprawności. Jest to możliwe dzięki sukcesywnemu dojrzewaniu różnych organów mowy. Po urodzeniu żaden z tych organów nie jest jeszcze gotowy do swych czynności. Mowa wytwarza się dzięki skoordynowanej aktywności muskulatury języka, warg, gardła, podniebienia, krtani i płuc. Do rozwoju i koordynacji poszczególnych części wchodzących w skład skomplikowanego narządu mowy potrzebny jest pewien okres i aktywne ćwiczenia.” (cyt. za G. Demel, 1998)
W najwcześniejszych okresach życia sama natura zapewnia rozwój sprawności aparatu mowy. Od najmłodszych lat dziecko ćwiczy narządy artykulacyjne poprzez czynności ssania, połykania i żucia, kiedy to porusza szczękami, językiem i wargami. W późniejszym okresie rozwój tej sprawności kontynuowany jest głównie przez samą czynność mówienia (pierwsze takie ćwiczenia usprawniające język i wargi można zaobserwować już w 3 - 4 miesiącu życia, gdy dziecko głuży). Jeżeli czynność ta z jakiegoś powodu jest zaniżona lub zahamowana, należy wesprzeć lub nawet zastąpić naturę odpowiednimi ćwiczeniami narządów artykulacyjnych.
Te funkcje kinetyczne potrzebne do wymowy głosek najłatwiejszych (najniższego stopnia), kształtują się w drugim- trzecim roku życia.(op. cit.).
Ruchy tylnej części języka i podniebienia miękkiego, niezbędne do wymówienia k, g, ch i ruchy końca języka ku zębom przy wymowie s, z, c, dz, kształtują się na podstawie uprzednio opanowanych ruchów w wieku trzech- czterech lat. Natomiast najtrudniejsze głoski wymagające dodatkowych ruchów precyzyjnych, np. uniesienia języka do dziąseł przy sz, ż, cz, dż, albo szybkich ruchów wibracyjnych niezbędnych do wytworzenia głoski r, powstają najpóźniej: r w wieku czterech- pięciu lat, a przedniojęzykowo- dziąsłowe w wieku pięciu- sześciu lat. (op. cit.). Jeśli wymowa dziecka nie rozwija się prawidłowo (np. niektóre głoski nie pojawiają się, są zastępowane przez inne lub zniekształcane), to właśnie usprawnianie aparatu artykulacyjnego (warg i języka) często wystarcza, by wyrównać niewielkie niedostatki w mowie małego dziecka. Dobrze jest zasięgnąć porady logopedy, w jaki sposób i jakie wykonywać ćwiczenia z dzieckiem. To logopeda powinien sprawdzić czy nie ma żadnych anatomicznych defektów w budowie aparatu artyk., sprawdzić, czy dziecko prawidłowo oddycha, połyka, jakie ruchy niezbędne do prawidłowej wymowy już wykonuje, a jakie należałoby ćwiczyć.
Dla rozwoju sfery językowej ogromne znaczenie mają ogólne warunki społeczno - wychowawcze, w jakich dziecko wzrasta. To dzięki tym warunkom środowiskowym czynniki biologiczne nie są w stanie ostatecznie przesądzić o charakterze rozwoju mowy. (A. Jurkowski, 1986).
Na te ogólne warunki społeczno - wychowawcze składa się wiele różnych elementów. Jednym z nich jest indywidualny kontakt z opiekunami (szczególnie kontakt z matką) o pozytywnym zabarwieniu emocjonalnym, który umożliwia zaspokajanie wszystkich potrzeb małego dziecka (również potrzebę miłości i bezpieczeństwa). Sprzyja to prawidłowemu rozwojowi ogólnemu dziecka, a tym samym również rozwojowi mowy (op. cit.).W literaturze przedmiotu można przeczytać, że „atmosfera rodzinna jest najważniejszym czynnikiem determinującym rozwój mowy dziecka.” Dla prawidłowego rozwoju mowy dziecka istotne jest nie tylko częste obcowanie z matką w ciągu pierwszych lat życia, ale przede wszystkim układ stosunków między matką a dzieckiem.
Kolejnym, ważnym elementem ogólnych warunków społeczno- wychowawczych, znaczącym dla rozwoju językowego dziecka jest dostarczanie dziecku wzorców językowych i bodźców motywujących do reakcji werbalnych. (A. Jurkowski, 1986). Ogromną, pozytywną rolę odgrywa tu świadoma praca rodziców nad rozwijaniem mowy dziecka polegająca na rozmowach, czytaniu książek, wspólnym oglądaniu i opowiadaniu ilustracji, grach językowych, organizowaniu twórczych zabaw i innych działań połączonych z aktywnością słowną.
Przy okazji omawiania pozytywnego znaczenia wzorców językowych nie można pominąć faktu, że istnieją również wzorce językowe, które mogą wpływać hamująco na mowę dziecka lub nawet prowadzić do wystąpienia jej wad. Tak np. jeśli w otoczeniu dziecka znajdują się osoby z wadami wymowy, to dziecko może na drodze naśladownictwa je przejąć (np. seplenienie, reranie, jąkanie, przyspieszone tempo mowy). Tą samą drogą może przejąć błędy językowe. Na rozwój mowy dziecka hamująco wpływa również naśladowanie mowy tzw. dziecięcej, spieszczonej przez otoczenie dziecka.
Jeśli pomimo ogromnej troski rodziców, pomimo ich bliskości i „otaczaniu dziecka mową” zauważa się w mowie dziecka jakiekolwiek niepokojące braki, zniekształcenia czy odstępstwa od powyżej podanej normy, najlepiej jak najwcześniej skonsultować się z logopedą. Wczesna interwencja logopedyczna pozwoli w miarę szybko skorygować wadę, podjąć właściwą terapię i ćwiczenia, a także zapobiec może utrwaleniu się wadliwej wymowy (której korygowanie jest najbardziej czasochłonne i trudne).


Przygotowała:
Logopeda
Beata Jacyniuk


Piśmiennictwo:
1. Stecko E.: Zaburzenia mowy u dzieci- wczesne rozpoznawanie i postępowanie logopedyczne. WUW, Warszawa,1996.
2. Kaczmarek L.: Nasze dziecko uczy się mowy. Wydawnictwo Lubelskie, 1977.
3. Demel G.: Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola. WSiP, Warszawa, 1998.
4. Jurkowski A.: Ontogeneza mowy i myślenia. WSiP, Warszawa, 1986.
5. Hurlock E. B.: Rozwój dziecka. PWN, Warszawa, 1960.