Uwarunkowania pracy socjalnej w Polsce. Metody pracy socjalnej

Praca socjalna to uznana powszechnie działalność profesjonalna umożliwiająca jednostkom, rodzinom i grupom identyfikację osobistych, społecznych i tkwiących w ich środowisku trudności oddziałujących na nich niekorzystnie. Praca socjalna umożliwia im (tj. jednostkom, rodzinom i grupom), przezwyciężenie tych trudności poprzez działania podtrzymujące, rehabilitacyjne, zabezpieczające lub korygujące. Praca socjalna wspiera politykę społeczną i odpowiada na potrzeby społeczne, działając tym samym na rzecz równych szans dla wszystkich, niezależnie od wieku, płci, orientacji seksualnej, klasy społecznej, niesprawności, rasy kultury i wyznania. Na pracy socjalnej spoczywa odpowiedzialność za ochronę. Najsłabszych i egzekwowanie ustawowych zobowiązań właściwych organów. Władzy wobec tej grupy.
Zawężając problematykę pracy socjalnej skupię się na zmianach, jakie zaistniały w uwarunkowaniach pracy socjalnej w Polsce po wejściu Polski w krąg państw Unii Europejskiej.
„Nowa”, wraz z Wejściem Polski do Unii Europejskiej, ustawa o pomocy społecznej z 12 marca 2004 roku (Dz. U. 04.64.953 z późniejszymi zmianami) podkreśla, że pomoc społeczna jest instytucją polityki społecznej państwa, mająca na celu umożliwienie osobom i rodzinom przezwyciężenie trudnych sytuacji życiowych, których nie są one w stanie pokonać, wykorzystując własne uprawnienia, zasoby i możliwości, a pomoc tę organizują organy administracji rządowej, samorządowej, współpracując w tym zakresie na zasadzie partnerstwa z organizacjami społecznymi i pozarządowymi, Kościołem Katolickim, innymi kościołami, związkami wyznaniowymi oraz osobami fizycznymi i prawnymi.
Pośród zadań pomocy społecznej ważne miejsce zajmuje „praca socjalna”. Praca socjalna przedstawiona jest w ustawie jako „działalność zawodowa, mająca na celu pomoc osobom i rodzinom we wzmocnieniu lub odzyskaniu zdolności do funkcjonowania w społeczeństwie poprzez pełnienie odpowiednich ról społecznych oraz tworzenie warunków sprzyjających temu celowi”.
W pracy socjalnej chodzi więc o profesjonalną pomoc w kierunku wzmocnienia lub odzyskania zdolności adresatów pomocy w optymalnym funkcjonowaniu oraz tworzeniu sprzyjających ku temu warunków społecznych.
W art.45 ustawodawca szczegółowo reguluje kwestie pracy socjalnej i jej cele.
Praca socjalna świadczona jest na rzecz poprawy funkcjonowania osób i rodzin w ich środowisku społecznym. Praca socjalna prowadzona jest:
1. z osobami i rodzinami w celu rozwinięcia lub wzmocnienia ich aktywności i samodzielności życiowej.
2. ze społecznością lokalną w celu zapewnienia współpracy i koordynacji działań instytucji i organizacji istotnych dla zaspokojenia potrzeb członków społeczności.
Warto tu podkreślić, że obok osób i rodzin przepis wymienia społeczność lokalną jako podmiot, do którego kierowana jest praca socjalna.
Przepis art.45 .odwołuje się również do metod i technik właściwych dla pracy socjalnej, zwracając uwagę na to że:
1.Praca socjalna.może być prowadzona w oparciu o kontrakt socjalny (ustawodawca usankcjonował tu dawno oczekiwaną technikę pracy socjalnej – technikę kontraktu);
2. w pracy socjalnej wykorzystuje się właściwe tej działalności metody i techniki, stosowane z poszanowaniem godności osoby i jej prawa do samostanowienia.
W kontekście ustawy o pomocy społecznej przedstawia się podstawowe standardy pracy socjalnej. Przez standard pracy socjalnej należy rozumieć niezbędne narzędzie będące modelem, zestawem norm i procedur, umożliwiających realizację usługi. Na wzorzec ram standardów pracy socjalnej składać się będą:
1. Podstawy prawne (podstawową regulacją prawną dla pracy socjalnej jako działalności zawodowej i świadczenia pomocy społecznej jest ustawa o pomocy społecznej z 12 marca 2004 roku).
2. Cel usługi (praca socjalna świadczona jest formą pomocy społecznej na rzecz poprawy funkcjonowania osób i rodzin w ich środowisku społecznym. Praca socjalna prowadzona jest z:
a) z osobami i rodzinami w celu rozwinięcia lub wzmocnienia ich aktywności i samodzielności życiowej
b) ze społecznością lokalną w celu zapewnienia współpracy i koordynacji działań instytucji i organizacji istotnych dla zaspokojenia potrzeb członków społeczności
c) „Pomocy dla samopomocy”
3. Zakres usługi, który dzieli się na:
a) podmiotowy (praca socjalna prowadzona jest)
- z osobami i rodzinami w celu rozwinięcia lub wzmocnienia ich aktywności i samodzielności życiowej;
- ze społecznością lokalną w celu zapewnienia współpracy i koordynacji działań instytucji i organizacji istotnych dla zaspokojenia potrzeb członków społeczności.
b) przedmiotowy (przez pracę socjalną rozumie się „działalność zawodową, mającą na celu pomoc osobom i rodzinom we wzmocnieniu lub odzyskaniu zdolności do funkcjonowania w społeczeństwie poprzez pełnienie odpowiednich ról społecznych oraz tworzenie warunków sprzyjających temu celowi”)
1. praca socjalna świadczona jest i obejmuje obszary życia osób, rodzin i małych grup społecznych w zakresach niezbędnych dla wzmocnienia lub odzyskania ich zdolności do funkcjonowania w społeczeństwie, w szczególności poprzez:
- wspomaganie rozwoju - działania profilaktyczne wobec grup zagrożonych - zapobieganie pogłębianiu się problemów osób zagrożonych wykluczeniem społecznym 2. praca socjalna świadczona jest osobom i rodzinom bez względu na posiadany dochód przestrzenny (praca socjalna realizowana jest w środowisku zamieszkania osoby, rodziny, grupy społecznej.
Takie ujęcie pracy socjalnej powoduje, że w Polsce praca socjalna to, z jednej strony działalność zawodowa wykonywana przez posiadających odpowiednie kwalifikacje pracowników socjalnych, z drugiej zaś, świadczenie niepieniężne z pomocy społecznej, udzielane niezależnie od dochodu osoby bądź rodziny.

BIBLIOGRAFIA

1. Kazimiera Wódz, Praca socjalna w środowisku zamieszkania, Katowice 1998.
2. Pracownik socjalny nr 2\2004.
a) standardy i uwarunkowania nowoczesnej pracy socjalnej – raport z konferencji;
B. Tomaszkiewicz, A. Kowalska, Poznań 2004.
3. Ustawa z Dnia 12 marca 2004 roku o pomocy społecznej (Dz. U. z Dnia 15 kwietnia 2004 roku).
4. Andrzej Olubiński, Praca socjalna, Aspekty humanistyczne i Pedagogiczne, Teoria i praktyka, Toruń 2004.

METODY PRACY SOCJALNEJ

Metody pracy socjalnej to uporządkowane procedury (diagnostyczne oraz interwencyjne) i strategie planowego wywoływania zmian w jednostkach, grupach, społecznościach, zgodnie z celami pracy socjalnej.
Mówiąc o metodach pracy należy wymienić trzy podstawowe: case work, group work i commuunity work. Metody te, rozwijały się początkowo niezależnie od siebie, czerpiąc z odmiennych doświadczeń praktycznych i zróżnicowanych inspiracji teoretycznych. Sytuacja zmieniła się radykalnie z początkiem lat 70 –tych, gdy do teorii pracy socjalnej przeniknęły elementy podejścia systemowego. Zaczął dominować pogląd, że wszystkie metody pracy socjalnej osadzone są we wspólnym paradygmacie podstawowym, który zakłada konieczność rozpatrywania problemów i potrzeb klientów w kontekście całościowo ujmowanej sytuacji życiowej.
Stąd też nowe podejście do metod pracy socjalnej wymaga od pracownika socjalnego dobrej znajomości wszystkich metod pracy socjalnej i stosowania ich w zależności od rodzaju problemów z którymi ma on do czynienia.
Rozpocznę od przedstawienia metody pracy socjalnej w ujęciu tradycyjnym przedstawiając najpierw metodę:

Prowadzenia indywidualnego przypadku (case work).

Metoda ta, mówiąc najkrócej polega na pomocy w rozwiązywaniu problemów życiowych jednostki poprzez bezpośrednie oddziaływanie pracownika socjalnego na nią i jej najbliższe otoczenie „w celu zmobilizowania sił w jednostce i odpowiedniej pomocy dla ulepszenia wzajemnego przystosowania się jednostki i jej środowiska”•. Metoda ta, wymaga od pracownika socjalnego postawy aktywnej wspartej na wiedzy teoretycznej z zakresu nauk o człowieku, zwłaszcza psychologii, oraz o środowisku (socjologii, pedagogiki społecznej). A także na doświadczeniu praktycznym (obcowanie z ludźmi, wczuwanie się w ich położenie). Istotą prowadzenia indywidualnego przypadku nie jest i być nie może przejmowanie przez pracownika socjalnego odpowiedzialności za dobro, zdrowie czy samopoczucie jego klienta czy podopiecznego. Równolegle z budzeniem czy uruchomieniem sił jednostki ma iść uruchomienie aktywności społecznej odpowiednich instytucji ratownictwa, opieki oraz wspierania rozwoju.
Praca socjalna z indywidualnym przypadkiem to złożony proces wzajemnie sprzężonych czynności diagnostycznych, formułowaniu planu pomocy, wdrażania opracowanego planu i oceny jego skuteczności. Postępowanie pracownika socjalnego prowadzącego indywidualny przypadek powinno się rozpocząć od właściwie zdefiniowanego problemu, poprzedzonego starannym uwzględnieniem przyczyn, które skłoniły jego czy też kogoś z jego otoczenia do poszukiwania pomocy oczekiwań pod adresem instytucji (pracownika socjalnego), dotychczasowych doświadczeń w radzeniu sobie z tymi samymi lub innymi trudnościami itd. Podstawowym narzędziem w tej fazie działania pracownika socjalnego to rozmowa i wywiad z klientem oraz tzw. wywiad środowiskowy (społeczny). Wywiad to jedna z najbardziej rozpowszechnionych w badaniach socjologiczno – psychologicznych technik uzyskiwania informacji o opiniach, postawach, przekonaniach, pragnieniach oraz życzeniach a także o rozmaitych faktach dotyczących życia badanych osób. Umiejętnie prowadzona rozmowa i właściwie przygotowany wywiad jest dla pracownika socjalnego nieocenionym źródłem wiedzy o klientach. Istnieją pewne warunki, od których zależy to, czy i na ile rozmowa czy wywiad spełnią swoje funkcje. Pierwszy z nich to okoliczności, w których dochodzi do kontaktu między klientem a pracownikiem socjalnym, kto był inicjatorem rozmowy, czy doszło do niej z woli samego klienta czy pracownika socjalnego, czy jest to pierwsze czy kolejne spotkanie obu stron. Drugi warunek to miejsce, w którym rozmowa czy wywiad się odbywa – obecność osób trzecich, możliwość zachowania dyskrecji, komfort fizyczny. Trzeci warunek – to wcześniejsze pozytywne doświadczenia w kontaktach między pracownikiem socjalnym a klientem. Rozmowa lub wywiad przeprowadzone w sytuacji, gdy klient nie ma czasu lub ochoty, z reguły nie przynoszą efektu. Dlatego też pracownik socjalny powinien zawczasu pomyśleć o odpowiednim zaaranżowaniu miejsca rozmowy (wywiadu), gdzie nie będą mu przeszkadzać inni pracownicy lub klienci i przygotować sobie miejsce bądź szczegółowy (w zależności od celu spotkania) plan rozmowy (wywiadu). Wywiad i rozmowa są podstawowym typem interakcji między pracownikiem socjalnym a klientem, w którym zachodzą procesy komunikowania się Pracownik socjalny powinien nie tylko uważnie słuchać tego, co i jak klient mówi, czy unika jakichś tematów, które zaś pojawiają się w jego wypowiedziach stale, ale także obserwować jego zachowanie niewerbalne (mimikę, pantomimikę, kontakt wzrokowy), aby móc się zorientować, jaki jest emocjonalny stosunek klienta do poruszanych w rozmowie kwestii.
Oczywiście, rozmowa czy wywiad nie są i nie powinny być jedynym źródłem informacji o problemach i trudnościach klienta. Istnieje wiele innych technik zbierania danych o klientach: niektóre z nich mogą towarzyszyć wywiadowi środowiskowemu, np. ocena warunków mieszkaniowych, w których żyje dana osoba, a niektóre – takie jak badania dokumentacji osobistej czy urzędowej, analiza sieci powiązań społecznych klienta, zasięganie opinii specjalistów, powinny stanowić uzupełnienie i zarazem weryfikację danych zebranych drogą wywiadu .
Warto dodać, że w praktyce działania pomocy społecznej w Polsce wprowadzono obowiązek przeprowadzania wywiadów środowiskowych według ujednoliconego wzoru. W kwestionariuszu wywiadu środowiskowego, którym posługują się pracownicy socjalni zatrudnieni w pomocy społecznej, znajduje się wiele pytań dotyczących m.in. sytuacji ekonomicznej, stanu zdrowia (a raczej samooceny stanu zdrowia), sprawności psychofizycznej (zdolności do samoobsługi), sytuacji rodzinnej, warunków mieszkaniowych itp. Pytania te mają konstrukcję schematyczną, chodzi bowiem o to, aby na podstawie uzyskanych odpowiedzi można było podjąć decyzję o udzieleniu konkretnej formy pomocy – finansowej, rzeczowej, usługowej, na warunkach określonych w odpowiednich przepisach.
Usytuowanie informacji o aktualnej sytuacji jednostki na tle jej życiowych losów pozwoli lepiej zrozumieć jej postępowanie, motywy którymi się kieruje przyjmując określone postawy wobec pracownika socjalnego.
Kolejny etap postępowania w pracy z indywidualnym przypadkiem polega na opracowaniu planu postępowania, który określa, co, kiedy i jak czynić ma pracownik socjalny. Po opracowaniu planu pracy kolej na jego wdrożenie, które zależy od tego, jak zostały sformułowane cele interwencji, pracownik socjalny ma do wyboru różne strategie działania.
Ostatni, niezmiernie znaczący etap prowadzenia indywidualnego przypadku to ocena efektów podjętej interwencji (ewaluacja).
Drugą z metod, którą omówię jest:

Metoda pracy grupowej

Praca z grupą definiowana jest najczęściej jako: „metoda pracy socjalnej, która poprzez celowe doświadczenia grupowe pomaga jednostkom uzyskać poprawę ich społecznego funkcjonowania i lepiej sobie radzić z ich indywidualnymi, grupowymi lub społecznymi problemami”. Małe grupy wykorzystywane w pracy socjalnej dzielą się na naturalne (rodzina, grupa rówieśnicza, grupa sąsiedzka) oraz tworzone sztucznie dla określonego celu lub zadań. Pracownik socjalny posługujący się tą metodą musi mieć elementarną wiedzę z zakresu psychologii społecznej: znać prawidłowości rządzące zachowaniem człowieka w grupie (konformizm, kształtowanie się struktury socjometrycznej, przywództwa grupowego, więzi i spoistości grupowej), stadium rozwoju grupy, źródeł konfliktów i niepowodzeń między jej członkami, lęków i obaw spowodowanych wymuszoną bliskością innych osób itp. Metoda pracy grupowej polega na wykorzystaniu tych prawidłowości w różnych dziedzinach działań społecznych, w pracy socjalnej, w wychowaniu, psychoterapii, organizacji czasu wolnego, w resocjalizacji itd .
Dzięki znajomości środowiska pracownik socjalny może dotrzeć do istniejących w nim grup naturalnych lup poprzez odpowiednie zabiegi organizacyjne, powołać do życia nowe. Zadanie pracownika socjalnego polega na określeniu: czy i jaki problemy jego klientów mogą być rozwiązane przy udziale grupy, w jakim kontekście społecznym funkcjonuje grupa (w ramach, jakiej instytucji, organizacji czy też zbiorowości), kim są członkowie grupy, co ich łączy – czy podobieństwo cech społeczno – demograficznych, czy wspólne zainteresowanie, potrzeby, interesy, zadania, w jaki sposób grupa powstała, jak daleko zaawansowane są procesy tworzenia się jej wewnętrznej struktury itd. Jeśli grupa istniała nim pracownik rozpoczął z nią pracę, niezbędna jest wstępna diagnoza układu stosunków społecznych (pozycja ról, sympatii i antypatii, nieformalnych więzi, przywódców, norm grupowych, wartości obowiązujących w grupie, systemu nagród i kar, wzorów komunikowania, systemu podejmowania decyzji, spoistości grupy, itd.) .
Jednym z podstawowych warunków dobrego funkcjonowania grupy jest swoboda i otwartość dyskusji. Pracownik socjalny zwłaszcza w początkowym okresie istnienia grupy, powinien tworzyć klimat sprzyjający swobodnej wymianie zdań, uczyć szacunku i tolerancji dla osób mających odmienne zdanie, pobudzać do samodzielnego myślenia, ułatwiać grupie werbalizowanie celów i analizowanie problemów, tonować osoby zbyt agresywne, a wspierać zbyt nieśmiałe. Powyższe zasady odnoszą się również do trzeciej metody pracy socjalnej:

Metoda organizowania społeczności lokalnej.

Metoda ta polega na planowym wywołaniu zmian w określonej społeczności będącej przedmiotem.Oddziaływania. Pierwszym zadaniem pracownika socjalnego przystępującego do organizowania środowiska lokalnego jest, zatem identyfikacja.Terytorialnych granic tej społeczności, w której działania interwencyjne mają być prowadzone oraz wstępne rozpoznanie środowiska (chyba, że się go wcześniej znało). Istota tej metody tkwi w rozwijaniu w ludziach poczucia przynależności do określonej zbiorowości i wzmacnianiu procesów identyfikacyjnych, które w perspektywie mogłyby sprzyjać uruchamianiu motywacji prospołecznej i zachowań kooperacyjnych. Procesy komunikowania się, zwłaszcza w kontaktach bezpośrednich, są znaczącym źródłem wytwarzania się. Więzi między ludźmi. Dlatego też organizowanie społeczności lokalnej powinno ułatwiać tę wzajemną wymianę, ciągłe interakcje między mieszkańcami, Przedstawicielami instytucji,. Organizacji społecznych, Grup interesów, Struktur samorządowych.. Poczucie realizmu i socjologiczna wyobraźnia powinny podsuwać pracownikowi socjalnemu, który angażuje się. W rozwiązywanie problemów socjalnych przy udziale społeczności – mieszkańców wsi, miasteczka czy osiedla, takie metody, które dawałyby szansę znalezienia rozwiązań optymalnych, akceptowanych przez większość zainteresowanych? Ulepszanie środowiska lokalnego powinno się wyrażać nie tylko w przeobrażeniach świadomości społecznej (nastawień, postaw, poglądów), ale przede wszystkim w konkretnych działaniach: w powoływaniu nowych, pożytecznych dla zbiorowości urządzeń socjalno – kulturalnych, podejmowaniu inicjatyw samopomocowych, uruchamianiu działalności samorządowej itd5 Zadaniem pracownika socjalnego w wypadku wyżej opisanej metody jest: koordynowanie poczynań różnych osób czy instytucji, zapewnienie przepływu informacji między osobami a instytucjami, prowadzenie instruktażu dla dobrowolnych uczestników działań aktywizujących, inspirowanie i wspieranie oddolnych inicjatyw itd.
Z całą pewnością należy przyjąć, że przyswojenie zasad trzech omówionych metod powinno stanowić podstawę przygotowania warsztatowego pracownika socjalnego, niezależnie od tego, jaką rolę przyjdzie mu pełnić w konkretnym układzie instytucjonalnym.

Bibliografia:

1. B. Szturm – Jaworska, Wprowadzenie do metod i technik badań społecznych, Warszawa 1988.
2. A. Kamiński, Funkcje pedagogiki społecznej, Warszawa 1980.
3. T. Pudełko, Metody pracy grupowej, Warszawa 1978.
4. M. Orłowska, L. Malinowski, „Praca socjalna w poszukiwaniu metod i narzędzi” Wydawnictwo Akademickie „Żak” Warszawa 2000.
5. K. Wódz, Praca socjalna w środowisku zamieszkania, Katowice 1998.