Techniki arteterapeutyczne

Zainteresowanie terapią poprzez sztukę pojawiło się wraz z rozwojem psychoterapii tzn. leczenia środkami psychologicznymi, ograniczającymi się początkowo do metod werbalnych, a następnie wzbogaconych o środki ekspresji artystycznej, a więc o gest, rysunek, dźwięk, rytm, muzykę, taniec i śpiew. W ten sposób powstała nowa forma psychoterapii - arteterapia.
W literaturze dotyczącej pojęcia arteterapii bardzo trudno znaleźć konkretny podział na techniki arteterapeutyczne. Właściwie o technikach arteteraupetycznych można by mówić w dwóch wymiarach. Punktem wyjścia przy tym podziale będzie sama definicja arteterapii.
Jeśli przyjmiemy, że arteterapia obejmuje tylko twórczość plastyczną, to podział technik wygląda następująco: „rysunek, malarstwo pędzlem lub palcami, rzadziej lepianka w glinie lub plastelinie, rzeźba, tkanina artystyczna, collage i inne". Wszystkie te techniki wykorzystywane w przebiegu arteterapii zaliczane są do technik ekspresyjnych, projekcyjnych, konstrukcyjnych.
Techniki plastyczne poza walorami ekspresyjnymi mają pewną wartość komunikatywną i zawierają pewien kod. Kryją także zbiór znaczeń, które zasługują na rozszyfrowanie.
Tworząc swoje prace rysunkowe, malarskie czy rzeźbiarskie dzieci ujawniają tłumione przez siebie emocje oraz intrapsychiczne konflikty i to te, których nie potrafią wyrazić werbalnie. Daje to możliwość wejrzenia w ich emocje i minione przeżycia stanowiące podłoże anormatywnego funkcjonowania. Pamiętać jednak należy o tym, że prace muszą powstawać spontanicznie i samodzielnie, a przy tym bez ograniczania czasu. Można więc zaproponować, czy wręcz narzucić temat pracy, ale na tym trzeba koniecznie poprzestać. Sama czynność tworzenia wymaga odpowiedniego klimatu i otoczenia, gwarantującego nieskrępowaną twórczość.
Tworzenie prac plastycznych przywraca równowagę psychiczną dziecka. W życiu codziennym konieczne są środki uwalniające i kompensujące napięcia wywołane ograniczeniami narzuconymi przez środowisko rodzinne, szkolne lub rówieśnicze.. Prace plastyczne to szczególna forma aktywności, mogąca przysporzyć wiele satysfakcji i radości. Dotyczy to z jednej strony samego aktu tworzenia, jak i osiągania celu. W przebiegu arteterapii doboru tematyki pracy należy dokonywać z uwzględnieniem umiejętności dziecka, ale należy stworzyć warunki, aby dziecko mogło tworzyć samodzielnie, bez ingerencji z zewnątrz. Zwiększa to bowiem obszar wyrażania się i sprawia zarazem, że praca plastyczna np. rysunek staje się efektywnym środkiem ekspresji. Ważne jest przy tym, by dziecko posiadało już w miarę ukształtowane zainteresowania plastyczne, a samo tworzenie było zajęciem przynoszącym duże satysfakcji i przyjemności. Bywa bowiem często tak, że rysowanie czy malowanie jest czynnością męczącą u niektórych dzieci, dlatego też należy dążyć do modyfikacji takich postaw w trakcie działań arteterapeutycznych. Techniki plastyczne powinny pełnić dwie zasadnicze funkcje. Pierwsza to środek ekspresji dziecka, druga to funkcja opisowa, dokonywana przez arteterapeutę. Obie krzyżują się i dopełniają. Praktyka dowodzi, że prowadzenie arteterapii powinno polegać na rzeczowej interpretacji prac dziecka z jednoczesną obserwacją jego zachowań i określonym jej wykorzystaniem.
Terapia przy pomocy technik plastycznych jest efektywna w warunkach, gdy między dzieckiem a arteterapeutą zachodzi dialog terapeutyczny, wynikający z osobowości ich obu. Techniki plastyczne mogą także być stosowane jako techniki odprężające w stosunku do osób ujawniających zaburzenia koncentracji uwagi. Rysowanie w czasie spotkań grupowych może w dużym stopniu ułatwić poznanie trudności adaptacyjnych w grupie. Wiedza w tym zakresie może być przydatna przy modyfikacji wcześniej utrwalonych niepożądanych wzorów zachowań. W tym celu zaleca się technikę rysowania jednocześni przez kilu dzieci na tym samym arkuszu papieru. Sposób określania własnego terytorium i wchodzenia na sąsiednie, czynności o charakterze współzawodnictwa lub współpracy, paleta stosowanych barw i ich odniesienie do kolorystyki używanej przez rysujących, dostarczają wielu ważnych komunikatów, których analiza prowadzić winna do rozwiązywania trudności wynikających z lęku, niepewności, niskiej samooceny, a uniemożliwiających identyfikację z grupą. Reasumując spontaniczna twórczość plastyczna znajduje szerokie zastosowanie w diagnostyce i arteterapii, gdzie jest wyjątkowym środkiem porozumiewania się z dzieckiem, chociaż jego interpretacja wymaga dużej rozwagi, fachowego przygotowania, intuicji - których brak może zaprzepaścić skuteczność arteterapii.
Znawcy przedmiotu są zgodni, że rysunki dzieci zawierają znaczną liczbę elementów, które pozostają w - większej lub mniejszej - zależności funkcjonalnej z ogólnymi dyspozycjami struktury psychofizycznej i życia psychicznego. Spontaniczna twórczość dziecka, co podkreślają jest symboliczną reprezentacją najgłębiej ukrytych, nieuświadomionych cech i skłonności młodego twórcy. Cechy te stanowią zatem klucz do poznania osobowości dziecka i etapów jej kształtowania od najwcześniejszych lat jego życia.
Ważne jest stworzenie takiego środowiska, zbudowanie takiej przestrzeni, w której dziecko poczuje się bezpiecznie i otrzyma od dorosłego wsparcie pozwalające na użycie zaoferowanych materiałów. Podczas terapii musi ono doświadczyć swojej autonomii i mieć nieograniczoną wolność wyboru. Każdy ślad, który zostawia na papierze, powinien być podziwiany przez nas i odbierany jako przejaw ważnej i cenionej aktywności. Wzmocni to zadowolenie dziecka ze swobody i radosnej zabawy materiałem plastycznym. Jeśli dziecko jest zrelaksowane i cieszy je wykonywana aktywność, osiągnęliśmy cel zajęć. Ważniejsze jest samo spotkanie z materiałem niż jego produkt końcowy.
Przez rysunki dziecko wyraża nie mniej jak przez mowę, chociaż w inny sposób. Prace plastyczne dzieci „rodzą się w radości kształtowania i apelują do radości oczu. Rysunki dzieci są barwnym widowiskiem, są sceną dla której ono samo tworzy. Na tej scenie wyraża swe nastroje, umieszcza swych bohaterów, kształtuje świat swych marzeń, jednym „słowem obrazuje siebie samo".
Inny podział technik arteterapeutycznych zaistnieje w sytuacji, gdy definicję arteterapii poszerzymy o: muzykoterapię, choreoterapię, biblioterapię, działania terapeutyczne za pośrednictwem teatru, filmu oraz sztuki plastycznej. Jeśli przyjmiemy, że termin „technika" oznacza „sposób wykonywania jakichś prac, czynności, metod..." wtedy technikami możemy nazwać muzykoterapię, biblioterapię, choreoterapię i inne.
Takiego podziału dokonuje Z. Skorny wymieniając między innymi jako techniki: muzykoterapię, biblioterapię, choreoterapię. Przy takim podziale techniki te różnią się znacznie od siebie dziedzinami sztuki, których dotyczą. Każda z tych technik ma bardzo szeroki zakres oddziaływań, dlatego w każdej z nich znajdziemy jeszcze podział na różne rodzaje technik.
W muzykoterapii muzyka jest rozumiana jako nośnik informacji i znaczeń służący do poznawania i przekształcania osobowości człowieka. W przeciwieństwie do technik plastycznych prezentuje udźwiękowiony i zorganizowany rytmicznie przebieg czasu, jest dynamiczna. Przy odbiorze muzyki oprócz receptorów słuchowych włączono są impulsy motoryczne, wyobraźnia, wzrok, węch, dotyk i smak, dlatego zaliczana jest do silnie ekspresyjnie działających na psychikę człowieka środków niewerbalnych. Zarówno samo słuchanie muzyki (czyli muzykoterapia pasywna) jak również samodzielne jej uprawianie (muzykoterapia aktywna) wpływa w sposób bardzo istotny na stan emocjonalny dziecka, pobudza jego fantazję,
uwrażliwia.
Muzyczna twórczość opiera się na związku muzyki z ruchem, gestem, słowem, na emocji i intuicji. W tworzeniu takiej muzyki wykorzystuje się instrumentarium perkusyjne Orffa: bębenki, tamburyna, bangosy, grzechotki, pudełka akustyczne i inne. Muzyka tworzona jest wspólnie przez prosty rytm, który przeżywają wszyscy, jednocząc się w nim. Do tego wspólnego rytmu można dołączyć improwizację melodyczną na przykład na metalofonie lub wykorzystać śpiew. Można też zyskać możliwości artykulacyjne mowy połączone na przykład z klaskaniem, tupaniem, wybijaniem prostego rytmu o podłogę itd. Taka twórczość stwarza poczucie wspólnoty. Muzykowanie jest więc formą twórczej ekspresji, satysfakcją uczestnictwa w procesie twórczym, uczestnictwem zespołowym posiadającym wartość społecznego kontaktu.
Muzykoterapia łączona jest również z rysunkiem i malowaniem. Rysowanie czy malowanie pod wpływem słuchanych utworów muzycznych jest formą interpretacji wyobrażeniowej i wyraża w sposób plastyczny swoich wrażeń i emocji. Technika polegająca na łączeniu terapii muzycznej z plastyczną jest szczególnie przydatna dla dzieci, które nie posiadają jeszcze umiejętności percepcyjnego werbalizowania swoich przeżyć.
Również w choreoterapii wykorzystywane są właściwie utwory muzyczne. Taniec połączony z muzyką spełnia funkcję rozładowania stanów nadmiernego pobudzenia emocjonalnego, a równocześnie stymuluje emocje oddziałujące korzystnie na samopoczucie. Taniec jako sztuka bardzo złożona ma wiele rodzajów i form i trudno go jednoznacznie zdefiniować. Można traktować go jako przejaw kultury związany z określonym środowiskiem i określoną funkcją. Ćwiczenia taneczne mają charakter ogólnokondycyjny, sprawnościowy lub specjalny.
Terapia przez taniec działa na wiele zmysłów i różne sfery aktywności dziecka na przykład na sferę kontaktów społecznych, sferę motoryczną, poznawczą emocjonalną, fizjologiczną, estetyczną.
Inne środki w celu badań arteterapeutycznych wykorzystuje biblioterapia. Środkiem tym jest książka. Funkcję terapeytyczną spełniać może literatura piękna, biografie, autobiografie, pamiętniki, fragmenty dzieł filozoficznych. Mogą one oddziaływać na aktualny stan psychiczny przeciwdziałając występowaniu emocji lęku, przygnębienia depresji, zdenerwowania oraz wzbudzać takie emocje spełniając pozytywną funkcję regulacyjną jak radość, rozweselenie, nadzieja, wiara w swe siły. Lektura odpowiednio dobranych książek może również wpływać korzystnie na składniki osobowości będące powodem niedostosowania: poczucia mniejszej wartości, zawyżone aspiracje, postawę wrogości, nieprawidłowo ukształtowaną hierarchię wartości.
Ze względu na to, że temat mojej pracy dotyczy pracy z dziećmi myślę, że nie należy zapominać o biblioterapeutycznej roli ilustracji w książkach dla dzieci. Rolę taką spełniać może „oglądanie ilustracji, kolorowych pocztówek, oglądanie bajek i opowiadań rysunkowych, kredkowanie ilustracji konturowych, kolorowanie wycinanek, słuchanie bajek i opowiadań." Określone ilustracje spełniają rolę języka plastycznego za pomocą którego możemy nawiązać z dzieckiem dialog wpływając terapeutycznie. Innego rodzaju obrazków oczekują maluchy z domów dziecka, z rodzin alkoholików, z rozbitych małżeństw, niż z rodzin zamożnych w uczucie rodzicielskie.
Biblioterapia może być indywidualna lub grupowa. Ta pierwsza polega na zachęceniu do przeczytania określonej książki a nieraz również na przeprowadzeniu z nim rozmowy terapeutycznej na temat jej treści. Biblioterapia grupowa natomiast dokonuje się za pośrednictwem wspólnego czytania wybranych fragmentów literatury pięknej,
analizowania i oceniania postępowania przedstawionych w nich postaci. Oddziaływanie książki za pośrednictwem zawartych w niej treści może być wzmacniane za pomocą odpowiedniej muzyki, mamy wówczas do czynienia z łącznym stosowaniem biblioterapii i muzykoterapii. Można również wiązać biblioterapię z psychodramą inscenizując określone utwory literackie i przydzielając role osobom będącym przedmiotem oddziaływania korekcyjnego.
Teatrowi od dawna przypisywano znaczenie terapeutyczne. Psychodramę można realizować zaczynając od prostych ćwiczeń gimnastycznych, ćwiczeń głosowych, mimicznych poprzez etiudy pantomimiczne. Zajęcia uzupełniać należy stopniowo „graniem ról", odtwarzaniem życia codziennego w taki sposób, aby dziecko mogło wytrenować swoje zachowanie i wykorzystać je w realnym życiu. Celem zajęć psychodramatycznych jest wzbogacenie ekspresji dziecka, doświadczenie współodpowiedzialności i współdziałania w sytuacji zadaniowej, lepsze poznanie siebie i innych oraz jednocześnie ćwiczenie funkcji poznawczych, pamięci, uwagi, percepcji.
W toku stosowania technik arteterapeutycznych wciąż nasuwają się spostrzeżenia i stwierdzenia, że same wiadomości książkowe nie wystarczają w pełni do wartościowej współpracy z dziećmi. Każdy arteterapeuta powinien być bystrym i systematycznym obserwatorem świata, w którym żyje. Techniki nie mogą stać się zbiorem sztywnych schematów, które uniemożliwiałyby spontaniczność i intuicyjność działania. Poszukiwanie nowych technik wzmacniających proces arteterapii jest potrzebą wynikającą z konieczności doskonalenia procesu rapeutycznego i wyboru skuteczniejszych sposobów udzielania pomocy potrzebującym.

SPIS WYKORZYSTANEJ LITERATURY

pozycje zwarte:

Lowenfeld V. Brittan L.W. Twórczość a rozwój umysłowy dziecka PWN, Warszawa 1997
Michalski J. (red.) Nauczyciel szkoły specjalnej Akademia Pedagogiki Specjalnej im. M. Grzegorzewskiej, Warszawa 2002
Piszczek M. Terapia zabawą, terapia przez sztukę Warszawa 1997 Centrum Metod. Pomocy Psych-Pedag., MEN
Słownik Poprawnej Polszczyzny PWN, Warszawa, (red. W. Doroszewski)
Szulc W. Sztuka i terapia Centrum Metodyczne Doskonalenia Nauczycieli Średniego Szkolnictwa Medycznego, Warszawa 1993
Szuman S. Sztuka dziecka Warszawa 1990 WsiP
Zeszyt Naukowy nr 48 Arteterapia Wrocław 1989, Akad.Muz. im. K.Lipińskiego we Wrocławiu
Zeszyt Naukowy nr 52 Arteterapia (II), Wrocław 1990, Akad.Muz. im. K.Lipińskiego we Wrocławiu
Zeszyt Naukowy nr 57 Arteterapia (III), Wrocław 1990, Akad.Muz. im. K.Lipińskiego we Wrocławiu

czasopisma:

Iwanicki H. Muzykoterapia jako forma oddziaływania terapeutycznego opieka, wychowanie, terapia 4/1999
Muraszko B. Arteterapia czyli psychorysunek Edukacjai dialog 10/1995
Sikorski W. Psychodrama jako forma socjalizacji uczniów Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze 9/1995
Sikorski W. Rysunek jako pozawerbalna technika diagnostyczna-prognostyczna Gestadt 12/1999
Skorny Z. Emocje a korekcyjne funkcje biblioterapii Bibliotekoznawstwo 1/1998, ODN Wrocław
Wągiel P. Biblioterapia dzieci Scholasticus 1/1995
Żychowska T. Terapeutyczno-wychowawcze walory muzyki Wychowanie muzyczne w szkole 2/1999