Stres i jego wpływ na funkcjonowanie człowieka

STRES I JEGO WPŁYW NA FUNKCJONOWANIE CZŁOWIEKA
Słowo stres pochodzi z języka angielskiego i oznacza nacisk, obciążenie, napięcie.
Pojęcie to może charakteryzować zarówno sytuację, jak i stan organizmu, co sprawia, że istnieje podział na stresor (sytuację) oraz stres (stan). Stres jest w dużej mierze zależny od oceny dokonywanej przez sam organizm. Człowiek, który bezradnie jest narażony na krzywdy i trudy życia, reaguje przewlekłym stresem i towarzyszącymi mu problemami zdrowotnymi. Osoba, która w określonej sytuacji przewiduje przeciwności losu, łatwiej znosi związane z tym obciążenie psychiczne, jeżeli pojawiają się one nagle- znacznie trudniej. Psychiatria już od dawna zajmuje się tymi problemami. By przeciwdziałać przewlekłemu stresowi, poza treningiem relaksacyjnym, wykorzystuje też zjawisko kontroli. Zaburzenia zdrowia psychicznego wywołane długotrwałym stresem, często łączą się z prawdziwą lub wyobrażoną, przeżywaną przez chorego, utratą kontroli nad własnym życiem i sobą samym.

STRES OSTRY I PRZEWLEKŁY
Reakcję stresową organizmu doskonale ilustruje następujący przykład:
w afrykańskiej sawannie lew zaatakował gazelę, której jednak udało się uciec. Lew ponownie ruszył w pościg. Od wielu dni niczego nie upolował, jest głodny i osłabiony. Mimo to, musi zmobilizować całą dostępną energię, by upolować gazelę. Ta z kolei również musi skorzystać ze wszystkich zasobów siły, aby nie paść ofiarą lwa. Organizmy, które potrafiły dostosować się do ekstremalnych sytuacji bezpośredniego zagrożenia, były w stanie przetrwać. Dlatego w toku ewolucji wykształcił się mechanizm zachowania i działania na potrzeby takich sytuacji i obecnie określa się go jako sytuację stresową.
Ostry, krótki stres wywołuje chwilowe podwyższenie ciśnienia krwi, hamuje procesy trawienne, osłabia układ odpornościowy, co w nagłej sytuacji stresowej organizm bez szkody „przekłada” na później i, prawdopodobnie za pośrednictwem współczulnego układu nerwowego, prowadzi do poprawy efektywności np. uczenia się.
Bardzo niekorzystne są natomiast skutki oddziaływania stresu przewlekłego. Taki długotrwały stan, poprzez ciągłą mobilizację energii, prowadzi do miopatii, odczuwania ciągłego zmęczenia, nawet cukrzycy. Przewlekle podwyższone ciśnienie tętnicze powoduje przewlekłe nadciśnienie, a krótkotrwałej poprawie możliwości poznawczych, odpowiada długofalowe obumieranie neuronów. Osoby będące w ciągłym stresie mają poważne problemy z uczeniem się i zapamiętywaniem.

CZYNNIKI INDYWIDUALNE WPŁYWAJĄCE NA REAKCJĘ STRESOWĄ
Powstawanie stresu powoduje stresor, który przyczynia się do obniżenia naszej efektywności, samopoczucia, a nawet do powstawania chorób tzw. cywilizacyjnych. Ten proces w dużej mierze zależy od strategii radzenia sobie ze stresem. Różnym osobom towarzyszy różne jego odczuwanie, czyli reagowanie z właściwą sobie siłą. W tym przypadku istotną rolę odgrywają czynniki psychologiczne.
• Umiejscowienie kontroli – osoby o wewnętrznym umiejscowieniu kontroli są przekonane, że jeśli podejmą się określonego zadania, to osiągną swój cel, odniosą sukces. Osoby o zewnętrznym umiejscowieniu kontroli uważają, że powodzenie działania nie od nich zależy, więc sukces trudno przewidzieć. Sądzą, że czynniki będące poza ich kontrolą, mają decydujący wpływ na powodzenie każdego przedsięwzięcia.
• Twardość psychiczna – odporność na stres oparta na poczuciu wyzwania (postawa przyjmowania zmian z zadowoleniem, jako szansy sprawdzenia siebie, własnego rozwoju, kierowanie działaniami oraz kontrolowanie sytuacji).
• Optymizm – postawa, która interpretuje stresory, jako pochodzące z zewnątrz, ale przemijające. Optymista nie obarcza siebie niepowodzeniami, nie rozpamiętuje ich, lecz wyciąga wnioski na przyszłość. Częstym zachowaniem jest odnajdywanie w trudnych sytuacjach pozytywów.
• Odporność – zdolność przystosowywania się i radzenia sobie ze stresem, pomimo poważnych zagrożeń. Postawę takich osób cechuje umiejętność radzenia sobie z bólem oraz wszelkimi wyzwaniami podczas dążenia do celu.

RADZENIE SOBIE ZE STRESEM

Rzuć wyzwanie sędziemu, którego nosimy w sobie.
Odrzuć jego wyroki, a wszystko stanie się proste.
Rzeczy są takie, jakimi czyni je twoja opinia...
Marek Aureliusz (cesarz rzymski i filozof)

Z. Ratajczak zakłada istnienie czterech strategii zaradczych tworzących określony sposób działania w tzw. rozwoju sytuacji zagrożenia (dotyczy to np. utraty pracy, rozwodu, egzaminu itp.)
• Strategia prewencyjna, którą można zastosować przed wystąpieniem zagrożenia, a które może mieć miejsce w przyszłości. Zapobieganie wydaje się być najbardziej sensowne, a tym samym najlepsze do zaakceptowania. Jest się już przygotowanym i łatwiej poradzić sobie z trudnym zdarzeniem.
• Strategia walki, ataku, aktywnego mierzenia się z czynnikiem bezpośrednio zagrażającym życiu, zdrowiu, egzystencji finansowej, przy czym nie zawsze jest to najlepsze rozwiązanie.
• Strategia obrony, ochrony siebie, oszczędzania sił i środków, ukrywania ,zasłaniania się i czekania, aż zagrożenie zmniejszy się samo (co jednak może nie nastąpić).
• Strategia ucieczki- powszechnie znany sposób radzenia sobie w tzw. sytuacjach beznadziejnych, kiedy niczego już nie można zrobić ani zmienić. Człowieka ogarnia wówczas poczucie bezradności, niemożności, braku siły.
Kiedy znajdziemy się w sytuacji stresowej możemy poszukać właściwych informacji po to, aby dowiedzieć się czegoś o samej sytuacji, co będzie można wykorzystać przy podejmowaniu decyzji o tym, jak się zachować lub, co zrobić, aby ją zmienić. Często tego rodzaju informacje pomagają przewartościować szkody, straty lub zagrożenia, a tym samym zmienić pierwotną ocenę sytuacji. Posiadanie określonej wiedzy może służyć potwierdzeniu słuszności naszej decyzji i samouspokojeniu.
Bywa, że pozostawanie w niepewności, zaniechanie poznania szczegółów jest właściwą strategią, ponieważ pełna informacja mogłaby spowodować nasilenie, zamiast osłabienia stresu,szczególnie w sytuacjach beznadziejnych, kiedy niewiele już można zrobić, aby je zmienić. Pozostawanie w niepewności może podtrzymać nadzieję i odporność psychiczną. Wiele osób woli nie wiedzieć wszystkiego, ponieważ zdają sobie sprawę, że cała prawda mogłaby ich załamać. W takich przypadkach niewiedza daje nadzieję, że to, co złe, minie (najczęściej występująca postawa wśród ludzi poważnie chorych).
Istnieje jednak grupa osób, którzy zawsze i w każdych okolicznościach wolą znać prawdę i mieć pełną świadomość tego, co ich czeka. Pozwala im to przystosować się do sytuacji, przetrwać lub pogodzić się z losem.
Jeszcze innym sposobem wybieranym przez osoby pozostające w dużym napięciu jest podejmowanie bezpośrednich działań. Mogą być one bardzo zróżnicowane i służyć zarówno przezwyciężaniu skutków danego zdarzenia, jak również „odsunięciu” od siebie problemów, z którymi nie mogą sobie poradzić. Konsekwencjami są nierzadko ucieczka w alkohol, narkotyki czy hazard.
Zdaniem Lazarusa bywa i tak, że niereagowanie, brak działania może przynieść więcej korzyści, niż to, co pod wpływem silnych emocji chcielibyśmy zrobić. Niewłaściwie wybrany sposób zachowania w danej sytuacji, może spowodować niekorzystne następstwa.
Ostatnia strategia dotyczy metod nazywanych wewnątrzpsychicznymi. Obejmują one bardzo zróżnicowane sposoby służące zarówno samooszukiwaniu się poprzez zaprzeczanie: „to nieprawda”, „ nie wierzę”, „to się nie dzieje naprawdę” oraz pozorowanie reakcji: udawanie, „nadrabianie miną”. Są to zachowania przeciwne do rzeczywiście przeżywanych uczuć, a służą unikaniu zagrożenia, oddzielaniu się od niego. Temu ma służyć także wycofywanie się , racjonalizacja, czyli przyjmowanie pozornie rozsądnego wytłumaczenia własnego postępowania.
Wszystkie przedstawione działania mają znaczenie przede wszystkim uspokajające, poprawiające samopoczucie na zasadzie eliminowania przykrych emocji.
Wielu zdarzeń i życiowych sytuacji nie jesteśmy w stanie przewidzieć, a tym samym uniknąć, bo przychodzą nagle i niespodziewanie. Nie możemy też nadmiernie izolować się od innych ludzi ani eliminować czynników biologicznych i fizycznych mających wpływ na nasz organizm. Jednak do wielu niekorzystnych wydarzeń możemy próbować nie dopuszczać i w ten sposób chronić własny organizm przed ich destrukcyjnym wpływem.

----------------------------------------
NEURONY – inaczej komórki nerwowe tworzące w mózgu tzw. substancję szarą.

Opracowanie: Elżbieta Kapica

Bibliografia: Manfred Spitzer „ Jak uczy się mózg”
Manfred Spitzer „ Cyfrowa demencja”
Marzena Żylińska „Neurodydaktyka”