Komunikacja całościowa osób głębiej uposledzonych

Komunikacja, z łc.communicatio ’udzielenie, rozmowa’ to wszelka forma wymiany informacji za pomocą znaków między istotami żyjącymi/ ludźmi, zwierzętami, a także między ludźmi i maszynami; porozumiewanie się, przekazywanie informacji. M. Orkan-Łęcka przytacza definicję J. Coupe i J. Goldbart, „ Akt komunikacji ma miejsce wtedy, kiedy za-chowanie jednej osoby jest zrozumiane i interpretowane jako znaczące przez jej partnera w interakcji”.
Komunikowanie jest procesem przekazywania i odbierania informacji w czasie kon-taktów bezpośrednich między dwiema bądź większą ilością jednostek. W czasie wymiany informacji występuje ciągła zmiana ról, a mianowicie roli przekazującego informacje i odbie-rającego ją. Wymiana informacji jest nieodzownym atrybutem życia. Dla rozwoju każdego człowieka szczególne znaczenie ma wymiana informacji z innymi ludźmi. Człowiek zaspokaja wiele potrzeb na podstawie tego procesu m.in. potrzebę akceptacji, przyjaźni, miłości.
Wymiana ta może mieć charakter werbalny i niewerbalny. Komunikacja werbalna wyróżnia człowieka z całego świata przyrody. Ten rodzaj komunikacji jest możliwy dzięki specyficznej ludzkiej zdolności operowania mową, czyli oderwanymi od konkretu zbiorami symboli.
Komunikacja werbalna odwołuje się do procesów myślowych. W takim procesie komuniko-wania bardzo duże znaczenie ma umiejętność aktywnego słuchania, czyli takiego, w którym słuchający okazuje uwagę oraz potwierdza rozumienie.
Omawiając komunikację osób upośledzonych w stopniu głębokim najpierw należy przybliżyć znaczenie tego terminu. A. Frohlich podklesla, że są to „... kompleksowe ograni-czenia w funkcjonowaniu jednostki ujmowanej całościowo.”(...)Ograniczenia, które odnoszą się do wszystkich jej możliwości. Gdzie doświadczenia, rozwój fizyczny, poznawczy, emo-cjonalny oraz społeczny są ograniczone lub zniekształcone. To samo odnosi się do umiejętno-ści porozumiewania(....). Charakteryzując uczniów niepełnosprawnych intelektualnie M. Or-kisz uważa, że „osoba z głębokim upośledzeniem umysłowym jest całkowicie zależna od in-nych, nie rozumie otaczającego ją świata, nie potrafi rozwiązać najprostszych problemów dnia codziennego. Często nie umie poruszać się samodzielnie, musi być karmiona, obsługiwana w toalecie. Często nie umie wyrazić swoich potrzeb, uczuć, jest zagubiona nawet pośród bliskich; sposób, w jaki woła o pomoc, jest bowiem niezrozumiały dla otoczenia”. Upo-śledzenie umysłowe oznacza stan obniżonej sprawności intelektualnej, powstały w okresie rozwojowym, któremu towarzyszą zaburzenia procesu uczenia się, przystosowania, dojrze-wania.
Jak, w takim razie osoby niepełnosprawne z zaburzeniami dużymi deficytami w zakre-sie komunikacji mają poznawać siebie i świat? Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej z dnia 30 stycznia 1997roku osoby z głęboką niepełnosprawnością uzyskały prawo do uczestnictwa w zajęciach rewalidacyjno – wychowawczych. Udział w nich ma zapewnić: naukę nawiązywania kontaktów społecznych, rozwijanie umiejętności z zakresu ko-munikowania się z otoczeniem, usprawnianie ruchowe i psychoruchowe, poznawanie otocze-nia, kształcenie orientacji przestrzennej, osiągnięcie optymalnego poziomu rozwoju pozwala-jącego na możliwie jak największą samodzielność zgodnie z potrzebami i możliwościami. Wszystko oczywiście należy dostosować do indywidualnych możliwości i predyspozycji. Jednak szczególną uwagę należy zwrócić na komunikację, która jest przecież źródłem odkry-wania siebie i wszystkiego co nas otacza.
Jak już wspomniałam wcześniej komunikacja werbalna wymaga odbioru i przetwarzania in-formacji, które do nas docierają i jest zbyt abstrakcyjna dla niepełnosprawnych w stopniu głębokim. Dla takich osób niewerbalny sposób komunikacji jest bardziej przystępny i możliwy do opanowania. Najlepszym rozwiązaniem w takiej sytuacji jest stosowanie w pracy z uczniem o dużych deficytach komunikacji całościowej.
Komunikacja całościowa to używanie różnych sposobów porozumiewania się. A.Warrick twierdzi, że „(...) Komunikacja wspomagająca określa sposób, w jaki ludzie przekazują in-formacje, kiedy nie mogą mówić na tyle wyraźnie, aby otoczenie zrozumiało ich komunikat, podczas gdy komunikacja alternatywna jest metodą porozumiewania używana zamiast mowy” . „Komunikacja alternatywna od wspomagającej różni się tym, że obejmuje wszystkie sposoby porozumiewania się osób niemówiących. Z uwagi na to, że termin komunikacja jest bardzo szeroki Stowarzyszenie na Rzecz Propagowania Wspomagających Sposobów Porozumiewania się „Mówić bez słów” proponuje przyjęcie terminu „porozumiewanie się”, przy czym porozumiewanie całościowe-to „porozumiewanie się wszystkimi dostępnymi danej osobie sposobami”.
Dziecko w pełni sprawne czuje swoje ciało, poznaje świat dokoła, uczy się wyrażać siebie na różne sposoby, uczy się nawiązywać relacje z innymi. Pracując z osobami niepełnosprawnymi należy pamiętać, że nie możemy pokazywać im świata zanim nie odkryjemy z nimi ich sa-mych. Poznawanie własnego ciała i jego możliwości, powiązań ciała z innymi ludźmi, prze-strzenią, przedmiotami to jedna z możliwości postępowania terapeutycznego. Zastosowanie programów M. Ch. Knillów odgrywa dużą rolę w nawiązaniu kontaktu fizycznego i dotyko-wego, który jest bardzo istotny dla każdego człowieka od momentu narodzin. Poznajemy świat poruszając ciałem, jego poszczególnymi elementami do momentu, gdy poczujemy opór doświadczając w ten sposób wrażenia dotyku, wtedy mamy szansę aby „poczuć się nawza-jem” /F. Affolter/. Duże znaczenie ma wyjście od doznań bliskich / dotyk, zmysł przedsion-kowy, proprioceptywny, węch, smak/ by sukcesywnie przechodzić do dalszych zmysłów jak wzrok i słuch.
Ważnym zadaniem terapeuty w komunikacji z osobami nisko funkcjonującymi jest umiejęt-ność prawidłowego odczytywania bodźców wysyłanych przez te osoby. Takimi kanałami może być: oddech, wyraz oczu, postawa, mimika, nieartykułowane odgłosy, sygnały płynące z ciała, mowa.
Aby wykorzystać bodźce sygnałowe i korzystać z nich w pełni należy posiadać wiedzę, na temat tego, który ze zmysłów dziecka jest wiodący. Czy wszystkie pracują prawidłowo? Sto-sować je w sposób czytelny dla dziecka oraz umieć odbierać bodźce sygnałowe nadawane przez ucznia. Bodźce sygnalizujące możemy prezentować i wykorzystywać przed określonymi czynnościami, np. dotykowe(dotyk ręki przed masażem, dotknięcie ust przed jedze-niem),zapachowe- (oliwka przed masażem, zapach mydła przed czynnościami pielęgnacyj-nymi), smakowe(odrobina określonego smaku odpowiadająca porze roku, podczas zajęć po-ranny krąg), wzrokowe(fotografie, przedmioty naturalne), słuchowe(odgłosy charakterystycz-ne, modulacja głosu terapeuty, delikatne stukanie łyżką w talerz-oznaka zbliżającego się po-siłku).
W przypadku osób, które rozumieją i używają mowy w bardzo małym stopniu lub nie potrafią jej używać wcale komunikacja niewerbalna będzie stanowić podstawową formę porozumie-wania się ze światem zewnętrznym. Zastosowanie odpowiednich metod zależeć będzie od stopnia nasilenia zaburzeń i obejmować może zarówno gesty, jak i symbole dotykowe oraz symbole wyobrażeniowe. Przed wyborem określonej metody komunikacji istotne jest okre-ślenie, na ile dziecko dobrze widzi, słyszy, jak jest sprawne ruchowo. W przypadku głębiej upośledzonych możliwe jest rozwijanie umiejętności komunikowania swoich potrzeb za po-mocą prostych gestów, wskazywania w miarę możliwości konkretnych przedmiotów, ich fragmentów, miniatur bądź fotografii. W zależności od poziomu funkcjonowania i potrzeb użytkownika komunikacji wspomagającej i alternatywnej mogą być to bardziej lub mniej zło-żone systemy symboli.
Najczęściej w literaturze przedmiotu spotkać można następującą hierarchię symboli wspoma-gających:
-przedmioty, konkrety;
-kolorowe fotografie;
-czarno- białe fotografie;
-miniatury przedmiotów;
-Czarno-białe rysunki linearne
-symbole Blissa
-tradycyjne pismo.
Ważna sprawą jest, aby w przypadkach wyuczonej bierności i zależności całkowitej od innych wzbudzić motywację do aktywnego porozumiewania się, do inicjowania komunikacji.
W przypadku osób, które maja już wypracowany jakiś system porozumiewania się warto jest go podtrzymywać i dążyć do ustalenia optymalnego i jednolitego dla danej jednostki systemu niewerbalnej komunikacji. Odpowiedni dobór metody komunikacji pozwoli na jak najpełniej-szy rozwój osobowości, autonomii i niezależności osoby upośledzonej mimo wielu problemów w funkcjonowaniu.

Bibliografia:
Grycman M., Smyczek A., Wiem, czego chcę!, Stowarzyszenie "Mówić bez słów", Kraków, 2004.
Tetzchner S., Martinsen H., Wprowadzenie do wspomagających i alternatywnych sposobów porozumiewania się, Stowarzyszenie "Mówić bez słów", Warszawa 2002.
Warrick A., Porozumiewanie się bez słów. Komunikacja wspomagająca i alternatywna na świecie, Stowarzyszenie "Mówić bez słów", Warszawa, 1999.
Netografia:
http://www.aac.org.pl/