Potrzeby psychiczne dziecka i skutki ich nie zaspokojenia

Potrzeba to stan, w którym człowiek odczuwa chęć zaspokojenia jakiegoś braku, np. poprawienia sobie warunków życia. Potrzebie zwykle towarzyszy silna motywacja.
Psychologowie dzielą potrzeby na biologiczne i psychiczne.
Potrzeby biologiczne są wrodzone. Należą do nich przede wszystkim: potrzeba pobierania pożywienia i wody, potrzeba oddychania, snu, odpowiedniej temperatury otoczenia, unikania bólu.
Potrzeby psychiczne powstają stopniowo i niejako “na bazie” potrzeb biologicznych. Do najważniejszych potrzeb psychicznych należą:
- potrzeba bezpieczeństwa,
- potrzeba poznawcza,
- potrzeba aktywności,
- potrzeba samodzielności, wzrostu, rozwoju, osiągnięć,
- potrzeba kontaktu emocjonalnego, społecznego,
- potrzeba przynależności,
- potrzeba akceptacji, uznania, dodatniej samooceny,
- potrzeba posiadania,
Niezaspokojenie podstawowych potrzeb fizycznych może utrudniać wytworzenie się i prawidłowy rozwój potrzeb psychicznych. Niezaspokojenie potrzeb fizycznych może zaburzyć nie tylko zatem rozwój fizyczny dziecka, ale również rozwój psychiczny.

Potrzeba bezpieczeństwa
Należy do najważniejszych potrzeb psychicznych. Jej niezaspokojenie najczęściej prowadzi do zaburzeń funkcjonowania układu nerwowego. Zdaniem wielu psychologów i psychiatrów u podstaw wszelkich nerwic leży lęk, a genezy nastawień lękowych należy szukać we wczesnym dzieciństwie, zwłaszcza zaś w nieprawidłowym oddziaływaniu wychowawczym i niewłaściwych postawach rodzicielskich matki i ojca.
Najważniejsze czynniki mogące powodować poczucie zagrożenia:
- Lęk przed bólem (np. zastrzykiem). Lęk przed niebezpieczeństwem fizycznym (np. przed wypadkiem, którego dziecko mogło być świadkiem).
- Lęk przed utratą miłości rodziców, którzy często mówią: “Jak nie będziesz grzeczny, to przestanę cię kochać”. Lęk przed niezaspokojeniem potrzeby akceptacji przez środowisko rówieśnicze. Lęk przed rozstaniem z osobami najbliższymi.
- Brak własnego miejsca do nauki i zabawy, przeganianie z miejsca na miejsce.
- Choroba dziecka wymagająca pobytu w szpitalu.
- Rozwody rodziców. Zmiany w składzie rodziny.
- Rygorystyczna, nadmiernie surowa postawa rodziców, stawianie dzieciom zbyt wysokich wymagań powoduje lęk przed represjami, utratą miłości rodziców.
- Wydarzenia szkolne (klasówki, odpytywanie, a także sytuacje, w których zagrożenie stanowią rówieśnicy np. dla dziecka słabszego fizycznie może to być lekcja w-f, gdy może się stać przedmiotem drwin kolegów).

Największy wpływ ma na dziecko rodzina. Jeśli rodzice troszczą się o zaspokojenie potrzeby bezpieczeństwa, budzą wiarę dziecka we własne możliwości to będzie ono przeżywać mniej zagrożeń. Nie można uchronić dziecka przed wszystkimi zagrożeniami, dlatego najważniejszym zadaniem jest przygotowanie do radzenia sobie z nimi, kształtowanie takiej postawy, by nie dominowały w niej elementy lękowe, a równocześnie by dziecko nie wyobrażało sobie rzeczywistości zbyt “różowo”.

Potrzeba poznawcza
W żadnym okresie życia człowieka potrzeba poznawania świata, otaczającej rzeczywistości nie przejawia się w sposób tak żywy jak we wczesnym dzieciństwie. Małe dziecko pragnie zobaczyć, usłyszeć, dotknąć, pomacać, polizać, sprawdzić, co jest w środku. Dziecko podejmuje przy tym wiele czynności, często narażając się na przykre i bolesne przeżycia /np. parzy się/. Nieprzyjemne doświadczenia tylko na krótko powstrzymują aktywność poznawczą. Zadaniem dorosłych jest umożliwienie dziecku zaspokojenia potrzeby poznawczej, ułatwienie poznawania świata: przedmiotów, ludzi, zjawisk, sytuacji. Należy zatem dostarczać dziecku odpowiednich materiałów i stawiać je w nowych sytuacjach. Sytuacje, jakie dziecko przeżywa, przedmioty i zjawiska z jakimi się styka, dostarczają mu nowych wrażeń, spostrzeżeń, wzbogacają doświadczenie. Zaspokajają jego potrzebę poznawczą, a równocześnie przyczyniają się do dalszego jej rozwoju. Pośrednictwo i pomoc osób dorosłych w zaspokajaniu potrzeby poznawczej są bardzo ważne. Nie można ich zastąpić środkami masowego przekazu, które wypaczają często rzeczywisty obraz świata. Niestety, w czasach współczesnych codzienne życie rodziny
ograniczone jest do minimum. Sytuacja taka w znacznym stopniu zuboża możliwości poznania przez dziecko najbliższego otoczenia, podstawowych przedmiotów, materiałów, narzędzi. Częstym błędem w zaspokajaniu potrzeby poznawczej jest wymaganie od dziecka realizacji zadań zbyt trudnych, przekraczających jego możliwości. Dziecko reaguje na to obciążenie zmęczeniem i objawami nerwowości, przeżywa ciągłe napięcia, bo chce sprostać
wygórowanym wymaganiom rodziców lub nauczycieli.

Potrzeba aktywności
Każde zdrowe, normalnie rozwijające się dziecko cechuje aktywność, ruchliwość. Potrzebę aktywności zaspokaja w zabawie. U dziecka aktywność jest jednym z najważniejszych czynników rozwoju. Wykonując różnorodne czynności dziecko ćwiczy swoje narządy ruchu, swoją zdolność spostrzegania i myślenia, gromadzi doświadczenia, uczy się. Gdy rodzice stawiają zbyt wysokie wymagania, by dziecko zawsze było grzeczne, nie biegało, było cicho, uniemożliwiają mu zaspokojenia potrzeby aktywności. W takich warunkach dziecko staje się bierne, mało aktywne, albo też buntuje się przeciw rodzicom (bo jego potrzeba aktywności jest silna) i przeżywa nieustanne konflikty, sytuacje napięcia. Wpływa to ujemnie na samopoczucie dziecka i uniemożliwia zaspokojenie innych potrzeb: bezpieczeństwa i akceptacji. Zapewniając warunki do nauki, do realizacji zainteresowań i zamiłowań zapewniamy dzieciom w młodszym wieku szkolnym zaspokojenie potrzeby aktywności. Dziecko musi mieć miejsce do zabawy i nauki. Nie trzeba się bać, że dziecko naśmieci, zepsuje, zburzy idealny porządek. Należy kupować dzieciom odpowiednie narzędzia i materiały np.: do majsterkowania, różne zabawki – dostosowane do wieku dziecka, a także ciekawe książki. W zabawach i działalności dziecka powinni uczestniczyć dorośli. Powinni pomagać, pokazywać różnorodne czynności, objaśniać. Oczywiście nie należy wyręczać dziecka np.: nie odrabiać lekcji za dziecko.
Praca, pomoc dorosłym sprawia dziecku ogromną satysfakcję, czuje się dumne, że podało, przyniosło, posprzątało, usłużyło. Możliwości dziecka rozszerzają się, dziecko staje się coraz silniejsze, sprawniejsze, coraz bardziej samodzielne. Równocześnie zaś, ponieważ zaczyna działać na rzecz innych, czuje się potrzebne, akceptowane.
Zaspokajanie tej potrzeby należy do najważniejszych zadań wychowania, jest jednym z elementów przygotowania dzieci i młodzieży do dorosłego, samodzielnego życia.

Potrzeba samodzielności, wzrostu, osiągnięć, rozwoju
Potrzeba samodzielności uwidacznia się ze szczególną siłą w wieku dorastania, nie mniej występuje ona w każdym okresie rozwoju. Już zupełnie małe dziecko woła „ ja sam”. Nieco starsze dziecko jest dumne , gdy wysyłamy je do do sklepu po zakupy. Stopniowo rozszerza się zakres wykonywanych czynności i podejmowanych decyzji . Dziecko wybiera sobie ubranka, w szkole chce siedzieć z wybranym kolegą, pragnie dysponować swoim czasem wolnym. Przeważnie dzieci w młodszym wieku szkolnym napotykają niechęć dorosłych do zaspokajania potrzeby samodzielności. Dzieje się tak, dlatego, ponieważ dorosłym jest brak przeważnie cierpliwości, brak czasu. Wolą, więc sami zrobić coś za dziecko, szybciej i sprawniej . Nierzadko mamy i babcie są nadopiekuńcze i też hamują samodzielność dzieci, wyręczając je z różnych powodów. Stale wyręczane dziecko nie zaspokaja swojej potrzeby samodzielności. Potrzeba ta nie tylko nie rozwija się, lecz ulega osłabieniu, ograniczeniu. Dziecko przywykłe w domu do nieustannego wyręczania, nie rozwija swojej potrzeby samodzielności i oczekiwać będzie pomocy, wyręki wszędzie, gdziekolwiek się znajdzie. Nie wyręczajmy nigdy dziecka w tym, co może wykonać samo.

Potrzeba kontaktu
Potrzeba ta przejawia się już u maleńkiego dziecka. . Najpierw jest to chęć przebywania z matką. Potrzeba kontaktu i przynależności zaspokojona jest, gdy dziecko jest kochane, otoczone przez rodziców troskliwą opieką. Jeśli natomiast rodzice nie potrafią zapewnić mu miłości, staje się lękliwe, niepewne i samo nie umie kochać. To najbliższe otoczenie kształtuje w nim takie uczucia jak: miłość, współczucie, lecz także i takie jak: nienawiść, zazdrość, niechęć do ludzi. Dziecko potrzebuje kontaktów z osobami bliskimi i kontaktów przelotnych, powierzchownych z innymi ludźmi. Dla dziecka w młodszym wieku szkolnym rówieśnicy są przede wszystkim towarzyszami zabaw, kolegami. U dzieci w tym wieku występuje jeszcze duża potrzeba bliskiego kontaktu z dorosłymi, matką, ojcem, panią w szkole. W grupie rówieśniczej dziecko wybiera sobie 1, 2, 3 kolegów lub koleżanki – prawie zawsze są to dzieci tej samej płci co ono samo. Rodzice muszą pozwolić na odwiedzanie kolegów i zapraszanie ich do siebie, na wspólne zabawy na podwórku itd.
Potrzeba przynależności
Z potrzebą kontaktu ściśle wiąże się potrzeba przynależności – stała więź uczuciowa z kimś, na kogo zawsze można liczyć, kogo na pewno się nie straci. Rodzina w najpełniejszy sposób zaspokaja tą potrzebę. Potrzeba przynależności do rodziców bardzo silnie występuje u małego dziecka. Rodzina nie jest jedyną grupą do której człowiek przynależy. W młodszym wieku szkolnym dzieci przejawiają już wyraźną potrzebę przynależności do grupy szkolnej, do paczki koleżeńskiej. W wieku 9-11 lat potrzeba ta narasta i pozostaje człowiekowi już do końca życia. Bardzo silną więź z grupą rówieśniczą przejawiają dzieci zaniedbane przez dom rodzinny, odrzucane przez rodziców, niekochane, nieakceptowane

Potrzeba akceptacji
Potrzeba ta przejawia się w każdym okresie rozwoju człowieka. Pozytywna opinia rodziców o możliwościach ich dziecka jest szczególnie ważna. Jeśli rodzice stale czynią dziecku uwagi i krytykują je –może wytworzyć się w nim poczucie małej wartości, kompleks niższości. Niezaspokojenie tej potrzeby powoduje napięcie psychiczne, a pod jego wpływem dziecko rezygnuje z wysiłku (zawsze jest źle – nie będę się starał) lub też zachowuje się agresywnie: jest aroganckie, niegrzecznie odpowiada. Niezaspokojenie potrzeby akceptacji może wywołać w psychice dziecka trwałe zmiany: może doprowadzić do nie wytworzenia się poczucia własnej wartości. Nieakceptowane dziecko szuka grupy, w której może znaleźć uznanie: paczki koleżeńskiej, niekiedy grupy przestępczej. Nie może bowiem żyć bez doznawania choćby minimum akceptacji. Przyczyny trwałego niezaspokojenia tej potrzeby u dziecka tkwią w rodzinie (rodzice nie chcieli mieć dziecka, konflikt między rodzicami, oczekiwanie, że dziecko spełni niespełnione marzenia rodziców, wytworzenia przez rodziców idealnego obrazu dziecka).

Potrzeba posiadania
Dzieci pragną mieć różne przedmioty dla samej przyjemności ich posiadania. Dzięki nim zaspokajają także potrzebę zwracania na siebie uwagi innych, uznania z ich strony. W młodszym wieku szkolnym potrzeba ta współwystępuje z innymi do realizacji różnego rodzaju aktywności, zainteresowań. Posiadane przez dziecko przedmioty, kolekcje często przyczyniają się do uzyskania pozytywnej oceny rówieśników, zdobycia lepszej pozycji w grupie. Rodzice powinni dbać o to, by ciesząc się z posiadania rzeczy dziecko nie chełpiło się nimi, nie uważało siebie za warte więcej od innych, by nie mierzyło wartości człowieka na podstawie tego, co posiada. Rodzice powinni kształtować stosunek dziecka do pieniędzy. Dzieci powinny otrzymywać pewną sumę do własnej dyspozycji, dzięki temu nauczą się gospodarować pieniędzmi, a nie wydawać je bezmyślnie.

Niezaspokojenie tej lub innej potrzeby biologicznej lub psychicznej nie pociąga za sobą trwałych następstw, jeżeli ma miejsce od czasu do czasu. Przyczynia się ono nawet w sposób korzystny do prawidłowego rozwoju osobowości dziecka ułatwiając mu przystosowanie się do środowiska, do życia. Jednakże stałe niezaspokajanie potrzeb (biologicznych i psychicznych), zablokowanie ich, silne i powtarzające się stany frustracji, mogą wywrzeć znaczny i niekorzystny wpływ na rozwój osobowości dziecka. W skrajnych przypadkach rozwój dziecka ulega wypaczeniu. Ważne jest by rodzice troszczący się o prawidłowy rozwój i dziecka zdawali sobie sprawę ze swych zadań wobec dziecka. Zadania rodziców polegają na:
- zaspokajaniu potrzeb
- budzeniu potrzeb nowych, rozwijaniu ich i wzbogacaniu
- uczeniu dziecka właściwych sposobów zaspokajania potrzeb
- niezaspokajaniu niektórych potrzeb, a równocześnie wdrażaniu dziecka do właściwego reagowania na niezaspokajanie potrzeby
- tworzeniu hierarchii potrzeb.

Niezaspokojenie jakiejś potrzeby powoduje powstanie napięcia emocjonalnego, które musi być w jakiś sposób zlikwidowane. Dla zredukowania go dziecko podejmuje różnego rodzaju zabiegi, których charakter i znaczenie bywają nieraz trudne do rozszyfrowania dla otoczenia. Oto najczęstsze z nich:

- FIKSACJA- upór w powtarzaniu tej samej formy postępowania, mimo że jest ona nieskuteczna, jakby “usztywnienie” reakcji, np. dziecko płacze i krzyczy “Kup mi lalkę”, mimo że wyszło już ze sklepu z zabawkami.
- REGRESJA – zastosowanie reakcji prymitywnej, charakterystycznej dla dzieci młodszych – chwilowe jakby cofnięcie się na niższy poziom rozwoju, np. płacz dziecka w szkole, by “skruszyć” nieugiętego nauczyciela by nie stawiał oceny niedostatecznej z klasówki.
- FRUSTRACJA – zespół przykrych emocji, które powstały w wyniku udaremnienia dążeń, np. niezaspokojenia potrzeby. Przejawia się m. in. w poczuciu rozczarowania, zawodu, zniechęcenia, rozdrażnienia.
- STRES _ sytuacja trudna, która powoduje napięcie emocjonalne o znaku ujemnym, a w efekcie tego napięcia występują doraźne lub stałe zmiany w zachowaniu się jednostki. Stres jest źródłem nadmiernego obciążenia psychicznego. Jednym z rodzajów sytuacji stresowych jest sytuacja frustracyjna.

- REZYGNACJA Z ZASPOKOJENIA POTRZEBY:
-pozytywna, gdy dziecko akceptuje argumenty podane przez dorosłego, że zaspokojenie potrzeby, którą zasygnalizowało, nie jest konieczne.
-negatywna, gdy towarzyszą jej silne emocje o znaku ujemnym, jak rozgoryczenie, zniechęcenie do podejmowania dalszych wysiłków.

- AGRESJA –kiedyś uznawana za jedyną reakcję na niezaspokojone potrzeby:
-słowna, np. “Jak nie pozwolisz mi wyjść do kolegów, to ja i tak nie będę się uczyć. Będę ci wszystko robić na złość”.
-przemieszczona, czyli skierowana nie na osobę lub przedmiot, które stanowią przeszkodę w dążeniu do celu, w zaspokojeniu potrzeby, lecz na inne przedmioty lub osoby, np. dziecko drze kartkę, na której jest ocena niedostateczna z pracy klasowej, niegrzecznie odpowiada rodzicom.

MECHANIZMY OBRONNE:

- Obniżenie wartości celu – np. Jackowi rodzice nie pozwolili pojechać z klasą na wycieczkę, co chłopiec tłumaczy tak: “Ta wycieczka jest nic nie warta. Trzeba się ciągnąć całą gromadą i nic porządnie się nie zwiedzi. Zobaczę wszystko dokładnie, jak pojadę z rodzicami”.
- Substytucja – jeden cel, jeden przedmiot zaspokajający potrzebę zostaje zastąpiony innym, np. uczeń zadowala się oceną dostateczną z matematyki, a pracuje na bardzo dobrą z j. polskiego lub ma słabe wyniki w nauce, a duże osiągnięcia w sporcie.
- Wypieranie – usuwanie ze świadomości wszystkiego, co wiąże się z niezaspokojeniem potrzeby, np. uczeń słaby i z niepowodzeniami w nauce zapomina o odrobieniu lekcji, cały dzień gra w piłkę, odsuwa od siebie myśl o czekającej go nazajutrz klasówce.
- Poszukiwanie wyjaśnień – tzw. wykręty, np. dziecko dostało dwóję z matematyki z powodu nie rozwiązania zadania na klasówce i tłumaczy sobie: “Było ono zbyt trudne, prawie połowa klasy źle zrobiła to zadanie, pani nie powinna była dawać takiego. W dodatku bolała mnie głowa...”


Bibliografia
1.Czeredrecka B. „ Potrzeby psychiczne sierot społecznych” W-wa 1988, Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych.
2.Filipczuk H. „ Potrzeby psychiczne dzieci i młodzieży” W-wa 1980, Instytut Wydawniczy CRZZ.
3.Filipczuk H. „ Rodzina a rozwój psychiczny dziecka” W-wa 1981, NK
4.Garczyński S. „ Potrzeby psychiczne. Niedosyt. Zaspokojenie” W-wa 1972, NK.
5. Han-Ilgiewicz N. „ Potrzeby psychiczne dziecka” W-wa 1959 PZWSZ.
6. Obuchowski K. „ Przez galaktykę potrzeb” Poznań 1995, Książki Naukowe Zysk i S-ka
7. Reykowski J. „ Z zagadnień psychologii motywacji” W-wa 1977. WZSiP.