Zabawa badawcza jako stymulator poznawczej aktywności dziecka

Aktywność jest czynnikiem, który ma istotny wpływ na rozwój dziecka. Dziecko nie odzwierciedla w sposób bierny otaczających je przedmiotów i zjawisk, ale zdobywa doświadczenie w sposób aktywny. Początkowo dzieję się to dzięki jego własnym działaniom oraz przy pomocy osób dorosłych. Później zdobywanie doświadczenia opiera się na zinterioryzowanej psychicznej działalności.
W okresie przedszkolnym jedną z ważniejszych potrzeb jest potrzeba poznawcza, która wpływa i determinuje zachowanie dziecka. Dzięki niej rozwija się aktywność poznawcza jednostki. Rozwojowi aktywności poznawczej dzieci sprzyjają odpowiednie warunki. Dużą rolę odgrywa w tym nauczyciel, który organizuje proces edukacyjny w przedszkolu.
Stymulowaniu aktywności poznawczej szczególnie służą organizowane zabawy badawcze. Stymulowanie rozumiane jest jako pobudzanie, można jednak „wiązać stymulowanie nie z procesem przyspieszania, ale z procesem doskonalenia rozwoju. Stymulowanie należałoby wówczas rozumieć jako stwarzanie sytuacji i zachęcanie do działań prowadzących do samorealizacji.”
Dziecko przejawiające potrzebę poznawczą spontanicznie eksploruje przedmioty będące w jego otoczeniu i jest zainteresowane wszelką nowością, jaka się pojawia. Kiedy styka się z nią gotowe jest podjąć wysiłek jej zbadania, aby stwierdzić, w jaki sposób jest ona nowa i inna od już mu znanych. Zabawy badawcze opierają się na nowości i wykorzystują te cechy przedmiotów, czy zjawisk, które nie są znane dziecku. Nowy przedmiot można poddać działaniu eksploracyjnemu, co powoduje bogatszą i dłużej trwającą aktywność badawczą. Stymulowanie aktywności poznawczej polega więc na tworzeniu sytuacji wyzwalających spontaniczne eksplorowanie.
W stymulowaniu aktywności poznawczej ważne są zasady doboru i systematyzacji wiadomości. Powinny one uwzględniać związki i zależności określonych dziedzin rzeczywistości, a także rozwojowe możliwości dzieci.
Badania prowadzone przez B. Muchacką wskazują na duże znaczenie doświadczenia dziecka dla jego rozwoju oraz rolę dorosłej osoby, która organizuje warunki do wyzwolenia potrzeb poznawczych i motywów działania, rozwoju aktywności poznawczej i interioryzacji wiedzy.
L. W. Burkowa opracowała metodykę stymulowania aktywności poznawczej dzieci sześcioletnich, biorąc z punkt wyjścia zjawiska przyrodnicze w określonych porach roku. Składa się na nią 5 elementów:
1. treść wiedzy o zjawiskach przyrodniczych;
2. cykle zajęć związane z poszczególnymi porami roku, które pokazują logikę przyswajania treści;
3. środki dydaktyczne;
4. specjalne zasady kontaktów nauczyciela z dziećmi;
5. interakcje dzieci.
Taki sposób postępowania wpływa na jakość zdobywanej wiedzy, stymuluje zainteresowania przyrodą, sprzyja dążeniu do samodzielnego poznania świata.
Stymulowanie aktywności dziecka wymaga stworzenia odpowiednich warunków. Należą do nich warunki:
1. materialne stanowiące zespół środków dydaktycznych wspomagających rozwój aktywności badawczej i twórczej:
- zabawki i narzędzia oraz przedmioty typu manipulacyjnego dobrane odpowiednio do wieku i możliwości dzieci;
- stworzenie możliwości obcowania z przedmiotami i zjawiskami w naturalnym środowisku;
- zakładanie kącików manipulacyjno – badawczych i kącika nowości;
- wykorzystywanie „skrzynki skarbów” do działań badawczych.
2. inspirujące, jakie spełnia nauczyciel w procesie rozwoju aktywności dzieci, czyli bodźce zachęcające dziecko do poznania i odkrycia poprzez własne doświadczenie:
- tworzenie sytuacji otwartych do eksperymentowania, działania;
- zapewnienie komfortu psychicznego (swoboda, bezpieczeństwo, akceptacja, uznanie);
3. motywacyjno – emocjonalne, czyli warunki wpływające na podejmowanie działań w sposób samorzutny, bez przymusu i nakazu.
Aktywność poznawcza jednostki ma wpływ na rozwój jej umiejętności poznawczych, który zależy od ilości i jakości podejmowanych przez nią czynności. Biorąc pod uwagę ten pogląd, należy stymulować tę aktywność już od najmłodszych lat życia.
Dziecko, które uczy się, a więc zdobywa, gromadzi i przetwarza doświadczenia w środowisku, które wyzwala jego wszechstronną aktywność, w większym stopniu jest w stanie rozwinąć umiejętności poznawcze, niż dziecko bierne. W stymulowaniu aktywności należy pamiętać o wywołaniu zainteresowania nowością. Aktywne doświadczanie jest jednym z ważniejszych czynników rozwoju poznawczego. Należy mieć na celu organizację takich sytuacji, w których dziecko ma możliwość poszukiwania i odkrywania wiedzy, co prowadzi do kształtowania umiejętności poznawania świata i siebie.
Dziecko nabywa doświadczenia poznawcze dzięki własnym odkryciom, które są wynikiem jego aktywności i mają formę zabawową. Wraz z wiekiem, wzrasta u dziecka sprawność ruchowa, postępuje rozwój umysłowy i zwiększa się rola czynnika świadomości w działaniu. Rozwijają się też zainteresowania wiedzą, która odnosi się do coraz szerszych kręgów obiektów i zjawisk. Cechy te sprzyjają zarówno samorzutnym, jak i ukierunkowanym odkryciom poznawczym. Ważną rolę w stymulowaniu tych zachowań spełniają zabawy badawcze, w trakcie których dziecięcymi odkryciami kieruje nauczyciel. Ta forma wpływa na aktywność poznawczą dzieci, pobudza je do prowadzenia samodzielnych obserwacji, do zdobywania indywidualnych doświadczeń poznawczych.
Zabawy badawcze spełniają istotną rolę w rozwoju poznawczym dziecka. Warunki i postawa nauczyciela powinny umożliwiać to, aby każde dziecko mogło działać, badać i eksperymentować, a przez to wyzwalać aktywność poznawczą.


Literatura:
1. B. Muchacka: O stymulowaniu aktywności poznawczej, Wychowanie w Przedszkolu 2000, nr 7, s. 387.
2. B . Muchacka: Stymulowanie aktywności poznawczej dzieci w przedszkolu, Kraków 2000, Wydawnictwo Naukowe AP, s. 33.
3. S. Włoch: Rozwijanie aktywności badawczej dzieci, Wychowanie w Przedszkolu 1987, nr 9, s. 509-511.
4. M. Przetacznik - Gierowska: Świat dziecka. Aktywność – poznanie – środowisko, Kraków 1993, Wydawnictwo UJ, s. 17.
5. M. Kielar: Jak stymulować badawczą aktywność dziecka, Wychowanie w Przedszkolu 1987, nr 9, s. 503-505.
6. R. Michalak: Rozwijanie umiejętności poznawczych, Wychowanie w Przedszkolu 2006, nr 6, s. 8-11.
7. W. Puślecki: Uczenie się przez odkrywanie, Wychowanie w Przedszkolu 1985, nr 10, s. 555-560.