Czynniki wpływające na zachowanie dziecka na drodze

Dzieci stanowią specyficzną grupę uczestników ruchu drogowego ze względu na ich mniejsze możliwości intelektualne i percepcyjne oraz zwiększone ryzyko urazów i trwałych uszkodzeń ciała. Uczniowie, zwłaszcza młodsi, nie zdają sobie sprawy z występujących na drodze zagrożeń, bywają nieostrożni, nie skupiają uwagi, są mało spostrzegawczy, nie potrafią analizować sytuacji i nie dostrzegają skutków swoich zachowań.(1)
Każde dziecko jest inne, jego rozwój może być przyspieszony lub opóźniony nawet o kilka lat. Wśród dzieci zauważa się różnice w poziomie ich wiedzy, inteligencji, spostrzegawczości, szybkości reakcji, sprawności działania, wytrzymałości, odporności na stresy itp.(2)
Ważnym elementem podnoszącym efektywność działań rodziców jak i nauczycieli w zakresie wychowania komunikacyjnego jest znajomość psycho-fizycznych predyspozycji dziecka. Należy pamiętać, o ograniczeniach dziecka wynikających z tych predyspozycji:
- w zakresie widzenia: posiada ograniczone pole widzenia, a niski wzrost zawęża je jeszcze bardziej, widzi kontrastami, widzi ulicę w sposób statyczny, myli wielkości i odległości, myli pojęcia „widzieć – być widzianym”,
- w zakresie słyszenia: hałas rozprasza jego uwagę, reaguje na raz tylko na jeden dźwięk (3), ma trudności z określeniem odległości i kierunku, z którego nadchodzi dźwięk, małe dziecko nasłuchuje wszystkich dźwięków jednak nie potrafi ich odróżnić i segregować(4),
- w zakresie oceniania odległości, czasu, prędkości: nie ma poczucia czasu, nie potrafi ocenić prędkości pojazdu, nie potrafi ocenić odległości pojazdu,
- w zakresie rozumienia zależności przyczynowo skutkowych: wydaje mu się, że samochód może zahamować w miejscu,
- w zakresie zaspakajania potrzeb: stres wzbudza silniejsze potrzeby, dziecko ignoruje samochód aby zdążyć na czas, reaguje spontanicznie na widok bliskiej osoby,
- w zakresie poczucia bezpieczeństwa: osoby, przedmioty i miejsca znane dziecku dają mu poczucie bezpieczeństwa i fałszywe wyobrażenie o ulicy jako miejscu bezpiecznym,
- w zakresie mityzmu: dziecko naśladuje postępowanie dorosłych, także to niewłaściwe(5),
- w zakresie spostrzegania i zapamiętywania: spostrzeganie i zapamiętywanie rozwija się stopniowo, dopiero sześcioletnie dziecko może objąć uwagą dwa, trzy elementy równocześnie, nawet gdy spostrzega wszystkie elementy równocześnie to brak doświadczenia utrudnia mu rozumienie sytuacji (6),
- w zakresie wiedzy: wiedza dziecka na temat przyczyn wypadków, działania pojazdów, zasad i ustalonych norm jest uboga, co uniemożliwia zrozumienie zagrożeń,
- w zakresie doświadczeń: wyuczone wiadomości nie poparte doświadczeniem są trudne do przełożenia na zachowania praktyczne. (7)
Do wymienionych cech psycho-fizycznych należy dodać, że młodsze dzieci mają często trudności w odróżnianiu świata fantazji od realnie otaczającej ich rzeczywistości. Nie bez znaczenia jest także płeć dziecka – chłopcy częściej są skłonni do zachowań ryzykownych, częściej też powielają nieprawidłowe zachowania dorosłych.
Bezpieczne uczestnictwo dziecka w ruchu drogowym zależne jest więc od jego rozwoju psychicznego, rozwoju fizycznego, od reakcji na bodźce zewnętrzne jego mózgu, układu nerwowego oraz zmysłów. (8)
Wiele sytuacji, w jakich znajduje się dziecko w ruchu drogowym, można określić jako trudne. Trudności te wynikają ze złożoności i zmienności warunków, w których trzeba podejmować decyzje o swoim zachowaniu. Często są to sytuacje zagrożenia, w których zachodzi możliwość utraty zdrowia, a nawet życia. Dziecko czuje się bezradne wobec wielotonowych pojazdów, pędzących z taką prędkością, że nie ma szans obrony w zetknięciu z nimi. Zagrożenie zwiększa się gdy dziecko znajduje się w terenie mało znanym, podczas deszczu lub wiatru, wieczorem, gdy widoczność jest gorsza. Możliwości dziecka w sytuacji trudnej są mniejsze niż w sytuacji normalnej. Często dochodzi wtedy do dezorganizacji czynności ukierunkowanych na rozwiązanie problemu.
W niektórych sytuacjach drogowych dziecko może przeżywać stany przeciążenia, w których rozwiązuje problem na granicy swojej wytrzymałości fizycznej i psychicznej. Stan taki wymaga ogromnego wysiłku, dlatego często potem następuje zmęczenie prowadzące do płaczu, a nawet omdleń. Nieprzyjemnym stanem, przeżywanym w sytuacjach zagrożenia jest lęk, który występując w dużym nasileniu może paraliżować, przez co dziecko nie działa lub ma spowolnione ruchy, cofa się itp.
W skrajnych przypadkach, gdy trudności przerastają możliwości dziecka, gdy sytuacja na drodze jest zbyt złożona, nieznana, a doświadczenie, wiedza i umiejętności niewielkie, dochodzi do dezorganizacji czynności. W celu znalezienia wyjścia dziecko gwałtownie rozgląda się, szeroko otwiera oczy lub je mruży, poszukuje informacji, czasami wykonuje niekontrolowane ruchy, przyspiesza krok itp.
Jeśli sytuacja nie jest zbyt groźna, dziecko dysponuje dostateczną wiedzą i doświadczeniem, dzięki pełnej mobilizacji może nastąpić pomyślne rozwiązanie problemu. Jeżeli brakuje dziecku wyobraźni, wiedzy, umiejętności i doświadczenia, może nastąpić poszukiwanie metodą prób i błędów. Jeżeli przypadkiem uda się dziecku wybrnąć z trudnej sytuacji sposobem błędnym i niedozwolonym, może uznać go za właściwy i utrwalić go.(9)
Na szczególne niebezpieczeństwo w ruchu drogowym narażone są dzieci niepełnosprawne. Jedynym badaniem, które pozwoliło na ustalenie pełnej liczby osób niepełnosprawnych w Polsce, był Narodowy Spis Powszechny w 2002 roku. Z uzyskanych danych wynika, że w Polsce w 2002 roku, było 5 500 000 osób niepełnosprawnych, co stanowiło 14% ogółu ludności całego kraju. Osób niepełnosprawnych poniżej 16 roku życia było ponad 200 000. W tej grupie było 85 000 dzieci niepełnosprawnych prawnie i biologicznie, 86 300 tylko z prawnym orzeczeniem o niepełnosprawności oraz 37 600 dzieci niepełnosprawnych tylko biologicznie. Największą grupę dzieci niepełnosprawnych odnotowano wśród dzieci w przedziale wiekowym 10-14 lat (4,2% ogółu dzieci), następnie wśród dzieci w przedziale wiekowym 5-9 lat (3,2%), a najmniejszą wśród najmłodszych dzieci (2,0%).(10)
„Niepełnosprawni piesi, kierowcy, pasażerowie to ludzie w różnym wieku i z różnych przyczyn ograniczonej mobilności, czyli:
- osoby poruszające się przy pomocy sprzętów i urządzeń wspomagających (kul, lasek, protez, balkoników, wózków inwalidzkich),
- ludzie w podeszłym wieku,
- osoby głuche i słabosłyszące,
- osoby niewidome i słabowidzące,
- kobiety w ciąży i ludzie z wózkami dziecięcymi,
- osoby niepełnosprawne intelektualnie,
- ludzie obarczeni ciężkimi i dużymi bagażami, oraz inni, którzy w wyniku choroby lub wypadku mają stałe lub czasowe trudności w swobodnym poruszaniu się, a szczególnie w pokonywaniu różnych wysokości”. (11)
Poruszanie się osób niepełnosprawnych w ruchu drogowym jest utrudnione. Wpływa na to wiele czynników np.: dziury w chodnikach, wysokie krawężniki, zepsute sygnalizacje świetlne, śliskie nawierzchnie, kierowanie pojazdami z nadmierną prędkością itp. Podejmowane są działania mające na celu ułatwienie poruszania się osobom niepełnosprawnym, jednak wciąż są one niewystarczające. Dlatego przemieszczanie się po ulicach i podróżowanie transportem publicznym nadal stanowi dla nich spore wyzwanie. (12)
Osoby niepełnosprawne, które nie czują się bezpiecznie poruszając się po ulicy, największe zagrożenie widzą w:
- zbyt dużej prędkości z jaką poruszają się kierowcy samochodów i rowerzyści,
- zbyt krótko trwającym cyklu światła zielonego w sygnalizacji świetlnej na przejściach dla pieszych,
- rowerzystach jeżdżących po chodnikach i przejściach dla pieszych,
- zastawianiu przejść dla pieszych i chodników przez parkujące pojazdy,
- braku lub zbyt późnym sygnalizowaniem zamiaru skrętu przez kierującego oraz skręcaniu w prawo na czerwonym świetle,
- braku pierwszeństwa dla pieszych, którzy mają zamiar wejść na przejście,
- wyprzedzaniu na przejściach dla pieszych,
- braku sygnału akustycznego na przejściach. (13)
Niewidomy w ruchu ulicznym podlega różnym bodźcom zewnętrznym wywołującym stresy. Niewidome dziecko musi nauczyć się umiejętności identyfikowania dźwięków i na tej podstawie rozumienia tego co się aktualnie dzieje w otoczeniu, oraz przewidywania jak przypuszczalnie zmieniać się będzie sytuacja na drodze.
Większe zagrożenie w ruchu drogowym powodują dzieci niedowidzące. Nie używają one białych lasek w związku z czym nie wyróżniają się niczym spośród osób pełnosprawnych. Ich reakcje wynikające z niedowidzenia, brak możliwości właściwej oceny sytuacji na drodze oraz przewidywania dalszego rozwoju sytuacji są bardziej zaskakujące niż u niewidomych.
Dzieci niesłyszące i niedosłyszące mimo dobrych zdolności obserwacyjnych i często dobrze rozwiniętej spostrzegawczości, przez brak wrażeń słuchowych mają trudności we właściwej ocenie sytuacji na drodze. Może to powodować niezrozumienie i fałszywą interpretację obserwowanych zjawisk. (14)
Dzieci upośledzone umysłowo mają trudności w poznawaniu świata i komunikowaniu się z nim. Stanowią specyficzną grupę uczestników ruchu drogowego ze względu na zaburzone procesy poznawcze i obniżone możliwości intelektualne. Dzieci te często bywają nieostrożne, nie skupiają uwagi, są mało spostrzegawcze, nie analizują sytuacji i nie przewidują skutków swoich zachowań. Patologiczna sytuacja rodzinna większości z nich powoduje, że nie mają one nawyków akceptowania norm i przestrzegania zasad bezpieczeństwa.(15)
Wychowanie komunikacyjne, także to od najmłodszych lat, powinno koncentrować się na kształtowaniu u dzieci poczucia ryzyka w ruchu drogowym oraz umiejętności radzenia sobie w niebezpiecznych sytuacjach. Jednak doświadczenia dzieci zarówno pełnosprawnych jak i niepełnosprawnych są zbyt małe, aby mogły one zawsze prawidłowo ocenić i przewidzieć skutki własnych działań innych osób uczestniczących w ruchu drogowym, a wiec zachowywać się zgodnie z oczekiwaniami dorosłych. (16)

Literatura:

1. A. Wysokińska-Obacz, B. Bogacka-Osińska, E. Królicka, Wychowanie komunikacyjne, [w] Program nauczania szkoły podstawowej specjalnej dla uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim, Warszawa 2000r., s.156.
2. H. Gutowska, B.Rybnik, Bezpieczna droga do szkoły. Zeszyt metodyczny dla nauczycieli i rodziców, Warszawa 1995r., s.7.
3. H. Józefowicz, Dziecko uczestnikiem ruchu drogowego, Wychowanie Techniczne nr 2-3/ 2006r. s. 68.
4. B. Bogacka-Osińska, E. Krilicka, Gimnazjum-podręcznik. Karta motorowerowa. Bądź bezpieczny na drodze, Warszawa 2000r., s. 35.
5. H. Józefowicz, Dziecko uczestnikiem ruchu drogowego, Wychowanie Techniczne nr 2-3 /2006r. s. 68.
6. B. Bogacka-Osińska, E. Krilicka, Gimnazjum-podręcznik. Karta motorowerowa. Bądź bezpieczny na drodze, Warszawa 2000r., s. 35.
7. H. Gutowska, Przygotowanie dzieci do uczestnictwa w ruchu drogowym, Wychowanie komunikacyjne, XI/1996r.
8. Frątczak E,, Frątczak J., Edukacja komunikacyjno-drogowa uczniów klas I-III szkoły podstawowej. Poradnik dydaktyczny dla nauczycieli, Warszawa 1995, s. 13.
9. H. Gutowska, B. Rybnik, Bezpieczna droga do szkoły. Zeszyt metodyczny dla nauczycieli i rodziców, Warszawa 1995r., s.11-14.
10. J. Wacowska-Ślęzak, K. Poławski , Niepełnosprawni w liczbach ..., Bezpieczeństwo ruchu drogowego, 4/2006, s.7.
11. I. Leśniakowska-Matusiak, Niepełnosprawni i starsi w ruchu drogowym, Bezpieczeństwo ruchu drogowego, 4/2006, s. 8.
12. A. Wnuk, P. Garbarczyk, Problemy osób niepełnosprawnych i starszych w ruchu drogowym, Bezpieczeństwo ruchu drogowego, 4/2006, s. 12.
13. I. Leśniakowska-Matusiak, Sytuacja osób niepełnosprawnych i starszych w ruchu drogowym, Bezpieczeństwo ruchu drogowego, 4/2006, s. 15-16.
14. B. Bogacka-Osińska, E. Krilicka, Gimnazjum-podręcznik. Karta motorowerowa. Bądź bezpieczny na drodze, Warszawa 2000r., s. 36.
15. Niepełnosprawny uczeń w ruchu drogowym, http://www.orlenbezpiecznedrogi.pl/inicjatywa695
16. I. Leśnikowska-Matusiak, M. Dądrowska-Loranc, Wychowanie komunikacyjne dzieci i młodzieży. Poradnik dydaktyczny, Warszawa, s.32.