Rola i wpływ zabawy na rozwój społeczny dziecka

Pojęcie zabawa oznacza każdą czynność, która wykonywane jest dla przyjemności, bez względu na jej końcowy rezultat. Udział w niej jest dobrowolny a nie przymusowy. Wg Bettelheima czynności zabawowe to takie, w których nie funkcjonują żadne reguły, poza tymi jakie zostały zawarte między bawiącymi i w których nie dąży się do jakiegoś zamierzonego rezultatu końcowego widocznego w otaczającej rzeczywistości .
Zabawa dla dziecka jest zajęciem o podstawowym znaczeniu. Dzięki niej zdobywa niezbędne do życia umiejętności, doświadczenia oraz odkrywa wzorce zachowań funkcjonujące w otaczającym go świecie. Poprzez zabawę poznaje świat materialny, kształci umysł i umiejętności skutecznego działania, gromadzi wszystkie fakty. Za pośrednictwem zabawy uczy się rozwiązywać problemy emocjonalne i konflikty, buduje pozytywne stany uczuciowe, zdobywa umiejętność panowania nad prymitywnymi uczuciami. W końcu dzięki niej panuje nad swoim ciałem poprzez rozwijanie równowagi i koordynacji wzrokowo-ruchowej. Z biegiem czasu staje się istotą społeczną oraz odnajduje swoje miejsce we wspólnocie .
Zabawa zajmuje większą część życia dziecka. Odgrywa ona ogromną rolę w następujących płaszczyznach rozwoju:
- fizycznej : poprzez rozwój mięśni, sprawności manualnej, umożliwia również
- rozładowanie energii , która zablokowana spowoduje napięcie i rozdrażnienie ,
- poznawczej : uczy poznawania kształtów rozróżniania kształtów , kolorów ,
- rozmiarów i struktury przedmiotów ,
- społecznej : uczy określonych form i zasad zachowania, współpracy w grupie,
- zawiązywania przyjaźni ,bez których dziecko staje się samolubne i dominujące,
Zabawa dziecka rozpoczyna się od pierwszych, prostych zajęć manipulacyjnych z wykorzystaniem zabawek. Następnie pojawiają się uspołecznione zabawy w grupie rówieśniczej i zabawy udramatyzowane oraz konstrukcyjne.
Działalność zabawową dzieci można podzielić m.in. z punktu widzenia stopnia ich socjalizacji. Można wyróżnić różne formy zabawy:
1. Zabawa samotna – dziecko bawi się samo, nawet w obecności innych dzieci, różnymi zabawkami, prowadzi rozmowy z rówieśnikami, ale nie dotyczą one czynności zabawowych.
2. Zabawa równoległa. Dzieci bawią się obok siebie, a nie ze sobą. Często bawią się tymi samymi zabawkami, lecz nie ma w zabawie współdziałania.
3. Zabawa wspólna – Dzieci bawią się ze sobą, dzielą się zabawkami, uwagami dotyczącymi czynności zabawowych. Zabawa nie jest jednak zaplanowana i nie ma w niej podziału na role. Dzieci bawią się według własnych zainteresowań.
4. Zabawa zespołowa - Dziecko uczestniczy w zabawie grupy zorganizowanej dla celów wspólnej działalności zabawowej. Czynności i role są podzielone. Dziecko lub więcej dzieci same organizują aktywność grupy i kierują zabawą.
Liczba zabaw zespołowych, a także szybkość przejścia od zabawy indywidualnej do wspólnej wzrasta z wiekiem i zależy od warunków w jakich dzieci się wychowują. Dotyczy to także warunków przedszkolnych, które sprzyjają rozwojowi form zespołowych zabawy, kształtują się one stopniowo. Trzylatki zazwyczaj łączą się w małe grupki (2-3 osobowe), lecz są one nietrwałe. Zabaw trwa około 5-10 minut. Dzieci czteroletnie i pięcioletnie bawią się w zespołach 2-5 osobowych, a czas trwania działań zabawowych może wynosić nawet 40-50 minut, chociaż czasem rozpadają się już po kwadransie. Natomiast sześciolatki tworzą już większe zespoły i bawią się znacznie dłużej niż wcześniejsze grupy wiekowe. Zabawa zespołowa czasem pojawia się u dzieci trzyletnich, ale zazwyczaj rozwija się dopiero pod koniec wieku przedszkolnego.

Istnieje wiele rodzajów zabaw:
- konstrukcyjne,
- tematyczne,
- dydaktyczne,
- ruchowe.
W zespołowych zabawach konstrukcyjnych dziecko musi podporządkować się określonym społecznie sposobom postępowania, odczuwania radości i satysfakcji ze wspólnego działania. W zabawie pokonuje pewne trudności, ćwiczy wytrwałość. Swoje wytwory, budowle traktuje niezwykle poważnie, nie niszczy ich, a tak to odbywało się we wcześniejszej fazie rozwojowej, kiedy nie był ważny efekt końcowy lecz sama czynność budowania. W taki sposób dziecko uczy się rozumieć sens ludzkiej pracy. W tego rodzaju czynnościach zabawowych ważny jest fakt wspólnego działania z drugim dzieckiem, zgodnego korzystania z zabawek .
Zabawa tematyczna często określana jest jako zabawa w role – dzieci w swoim zachowaniu i mowie traktują przedmioty bądź sytuacje tak, jakby miały one cechy inne od rzeczywiście posiadanych . Właśnie w zabawie tematycznej rozwija się mechanizm kierowania przez dziecko własnym zachowaniem. Reguły dotyczące roli, którą dziecko podjęło w zabawie łatwiej przyswajalne przez dzieci niż reguły poza rolą. Na rozwój dziecka ma znaczenie sam fakt bawienia się w grupie rówieśniczej. Dzieci, które nie mają kolegów, bawią się samotnie, nie przestrzegają reguł w odgrywanych przez siebie rolach już tak silnie. Kiedy dziecko przyjmuje jakąś rolę w zabawie tematycznej, robi to z dużym zaangażowaniem, stając się jednocześnie środkiem do poznawania i rozumienia postawy innej osoby. W rozwoju społecznym małego dziecka jest to znaczne osiągnięcie, gdyż przezwycięża egocentryzm, a w toku działania, będącego wynikiem otaczającego go świata uczy się postaw społecznych. Kształtują się również pewne cechy charakteru tak jak cierpliwość, życzliwość dla innych, chęć niesienia pomocy innym oraz wytrwałość .
Zabawa tematyczna może przybierać charakter odtwórczy, gdzie dzieci podejmują próby odtwarzania sytuacji, którą wcześniej zaobserwowały w rzeczywistości lub środkach masowego przekazu, może też przybierać formę twórczą, kiedy dzieci wykorzystują w danej zabawie sytuacje i rozmowy wcześniejszych życia, ubierając je w inne różnorodne formy.
We wcześniejszych fazach rozwojowych dziecka zabawa tematyczna jest zabawą samotną. Kiedy dziecko zaczyna interesować się zabawą z rówieśnikami, staje się ona bardziej uspołeczniona, odbywa się we współpracy z innymi dziećmi, gdyż następuję tu podział na role . W toku zabawy dziecko nabywa kompetencji społecznych - współpracy, tolerancji i negocjacji. Rozwija społecznie pożądane cechy osobowości, jak: uczucie podmiotowości, poszanowanie swojej i cudzej własności oraz szacunek do drugiego człowieka, opanowanie indywidualizmu, poczucie sprawiedliwości. Poprzez zabawy w role doświadcza, rozwija swoje umiejętności i możliwości. Ze względu na wzrost realizmu i obniżeniem się zdolności przypisywania cech istot żywych martwym przedmiotom, zabawa tematyczna jest typowa dla wczesnego dzieciństwa.
W wychowaniu społecznym duże znaczenia ma również zabawa dydaktyczna. Jest ona wyższą formą społecznej zabawy. Działanie w niej uregulowane jest określonymi zasadami i regułami, którym należy się podporządkować, inaczej zostanie się wykluczonym z zabawy. Wszystkie próby omijania przepisów mogą zostać zauważone przez innych uczestników, trzeba więc być uczciwym. Z czasem rozwija się u dzieci poczucie przyjmowania porażki z jednoczesnym uznaniem dla zwycięscy. Efekty wychowawcze widoczne są w samodzielnym podejmowaniu zabaw dydaktycznych przez dzieci.
Zabawy ruchowe, które wyzwalają chęć współzawodnictwa, wyrabiają u dzieci zdyscyplinowanie, uczciwość oraz umiejętność przegrywania a także wykształcają pozytywne cechy charakteru, jak odwaga, panowanie nad sobą, chęć pokonywania trudności .
Zabawy mają duże znaczenie dla rozwoju psychicznego i społecznego dzieci oraz całego procesu ich socjalizacji. Dziecko w wieku przedszkolnym nabywa umiejętność kierowania własnym zachowaniem właśnie w zabawie, w trakcie której dostosowuje się do określonych zasad i reguł postępowania. By zabawa dla wszystkich jej uczestników była zadowalająca, muszą oni wejść w określone, z góry narzucone role i podporządkować się wszystkim regułom. Chęć dostosowania się do ustalonych zasad oraz samodyscyplina da dzieciom gwarancję dobrej zabawy .
Zabawy poszerzają pole doświadczeń społecznych, wprowadzają do zabawy „ świat rodzinny”, „zakupy w sklepie”, „ wizyta u fryzjera, na poczcie czy u lekarza”. Dzieci są wyjątkowymi obserwatorami i do swoich zabaw wprowadzają to wszystko, co poddaje się ich obserwacji.
Obserwacja zabawy dziecka jest bogatym źródłem stopnia jego rozwoju społecznego. Dziecko odzwierciedla w nich swój sposób myślenia i mowy, postrzegania otaczającego świata, ujawnia swoje wiadomości o życiu ludzi i przyrody, wykazuje stopień samodzielności.