Zasady kształcenia

1. Zasada systematyczności

Skuteczność procesu kształcenia zależy od stopnia uporządkowania materiału dydaktycznego, od jego planowego ujęcia według właściwych dla niego założeń, od racjonalnego podzielenia materiału na sensowne fragmenty i kolejnego ich opanowywania w ciągłym nawiązywaniu do jakichś całości, od tego, czy podążając naprzód, uczeń opanował materiał poprzedni, niezbędny do zrozumienia i opanowania materiału nowego; od tego czy nabywaniu wiedzy systematycznie towarzyszy rozwijanie i doskonalenie odpowiednich sprawności i kompetencji praktycznych.
W realizacji zasady systematyczności nauczyciel powinien pamiętać o następujących regułach:
1.Treści kształcenia należy realizować we właściwej kolejności, zgodnie z logiką przedmiotu.
2. Stale nawiązywać do materiału opanowanego, wiązać jego poszczególne partie w całość
w celu osiągnięcia integracji wiedzy w świadomości uczniów.
3. Podkreślać zagadnienia główne i istotne, co ułatwi uczniom uzyskać podstawy szerszego systemu wiedzy.
4. Dążyć do usystematyzowania programu nauczania poprzez respektowanie związków rzeczowych i logicznych i odpowiednią ich hierarchizację.
5. Umożliwić uczniom poznanie struktury omawianego zagadnienia poprzez podzielenie materiału na sensowne fragmenty i kolejnego ich opanowywania w ciągłym nawiązywaniu do całości.
6. Przechodzić do opracowywania nowego materiału po gruntownym przyswojeniu poprzedniego materiału.
7. Na każdym etapie przyswajania wiadomości należy systematyzować i uogólniać, głównie zaś przy końcu tematu i na końcu działu programu nauczania.
8. Wdrażać uczniów do pracy samodzielnej oraz stwarzać im możliwości wykonywania zadań wymagających dłuższego i systematycznego wysiłku.
Systematyczność jest więc podstawowym czynnikiem w powstawaniu systemu wiedzy.
Z zasady systematyczności wzięła się zasada systemowości, czyli porządkowania wiedzy w głowach uczniów. Dlatego należy prowadzić do tego, by uczniowie pojmowali świat jako swoistą całość (nauczanie zintegrowane i blokowe).

2. Zasada poglądowości

Poglądowość jest poszukiwaniem teorii na „obszarze” od konkretu do abstrakcji.
Zasada poglądowości to „zespół norm, które wywodzą sie z prawidłowości procesu kształcenia, dotyczących poznawania rzeczywistości na podstawie obserwacji, myślenia i praktyki – na drodze od konkretu do abstrakcji i od abstrakcji do konkretu”.
Poznawanie rzeczywistości, dzięki któremu w świadomości zmysłowej powstaje obraz zjawisk w postaci spostrzeżeń i wyobrażeń. Zasada ta podkreśla konieczność zdobywania wiedzy o rzeczywistości poprzez bezpośrednie poznanie rzeczy, zjawisk i procesów lub pośrednie ich poznanie w postaci środków dydaktycznych. Dużą rolę odgrywa pokaz odpowiednich czynności, gdyż ułatwia zrozumienie istoty i sposobu wykonania czynności i szybsze jej opanowanie.
Poglądowość ilustratywna – samo pokazanie uczniom rzeczy, ich modeli, rysunkowych przedstawień.
Poglądowość operatywna – czynna, nie ogranicza się do pokazu, lecz opiera się na działaniu samych uczniów. Występuje, gdy uczniowie zamiast oglądać rzeczy, modele, eksperymenty itd. sami je wykonują.
W przypadku, gdy uczniowie nie znają konkretnej rzeczywistości, zasada poglądowości pozwala na jej pośrednie poznanie poprzez środki zastępcze, takie jak: okazy, modele, obrazy, filmy itd.
Podstawowym sposobem realizacji zasady poglądowości jest obserwacja.

3. Zasada samodzielności

Samodzielność jest naturalną cechą ludzi. Już dzieci odrzucają pomoc dorosłych
w wykonywaniu prostych czynności „ja siam”. Samodzielność ma jednak różne oblicza. Czym innym jest u dzieci, młodzieży (samodzielność działania i samodzielność myślenia), czy osób dorosłych (pełna samodzielność – zapewnienie sobie bytu, zdolność do wykonywania czynności społecznych).
Nauczyciel kształtuje u uczniów myślenie samodzielne wtedy gdy:
- wdraża ich do formułowania problemów;
- uczy ich samodzielnego rozwiązywania;
- przyzwyczaja młodzież do sprawdzania uzyskanych odpowiedzi.

Zasada samodzielności zawiera w sobie postulat aktywności i świadomości uczniów. Wyższy stopień samodzielności gwarantuje wyższe i wszechstronniejsze kompetencje uczniów. Należy zatem respektować wszelkie przejawy naturalnych skłonności dzieci i młodzieży oraz świadomie stwarzać warunki optymalne dla ich rozwoju samodzielności w działaniu i myśleniu.
Zasada świadomego rozumienia udziału uczniów w procesie kształcenia, wiąże się z uwzględnieniem trzech czynników:
1. Świadomego stosunku uczniów do celów uczenia się.
2. Świadomego i aktywnego udziału uczniów w nabywaniu wiadomości i umiejętności.
3. Świadomej i aktywnej autokontroli i samoocenie osiąganych efektów uczenia się.

Aktywność jest niezbędna do podjęcia nauki a świadomość celów i zadań jest podstawowym warunkiem osiągania pozytywnych wyników uczenia się.
Należy jasno przedstawić cel podczas danych zajęć.
W procesie kształcenia powinny występować trzy rodzaje aktywności uczniów:
1. Intelektualna – zmierzająca do poznawania świata.
2. Emocjonalna – polegająca na wyłonieniu wartości i ich wytwarzaniu.
3. Praktyczna – polega na przekształcaniu rzeczywistości.
Wszystkie powinny występować w procesie kształcenia, tworząc integralną całość.
Brak zasady świadomej aktywności uczniów prowadzi do ich bierności.
Świadomy i aktywny udział uczących się można osiągnąć, gdy nauczyciel:
1. Odwołuje się do doświadczeń życiowych, potrzeb i zainteresowań poznawczych uczniów i umiejętnie je wykorzystuje w procesie kształcenia.
2. Wywołuje pozytywną motywację do nauki, zachęca i mobilizuje uczniów do wysiłku.
3. Stosuje aktywizujące metody kształcenia uczniów do samodzielnego zdobywania wiedzy i do samodzielnego myślenia oraz działania.
4. Systematycznie uświadamia uczniom cele kształcenia i ich postępu w realizacji tych celów.

4. Zasada wiązania teorii z praktyką

Pozostaje w bezpośrednim związku z wcześniej omówionymi zasadami.
Należy wiązać ze sobą wiedzę naukową z praktyką codziennego życia. Teoria to zespół twierdzeń wyjaśniających daną dziedzinę rzeczywistości oraz mechanizmy jej przekształcania, praktyka to materialna działalność ludzi, przekształcająca rzeczywistość stosownie do ich potrzeb. Teoria daje młodzieży poznanie świata, praktyka uczy oddziaływania nań skutecznego, bo opartego na poznaniu jego właściwości. Zasada ta mówi o tym, by nie odrywać w procesie nauczania teorii od praktyki i odwrotnie. Pełni także podstawową funkcję wychowawczą: zalecając łączenie teorii z praktyką, szczególnie produkcyjną praktyką, nawiązuje do losów człowieka, który swemu poznaniu i działaniu praktycznemu zawdzięcza tak wiele, włącznie ze swoją osobowością.
Wiązanie teorii z praktyką powoduje przekonanie u uczniów o użyteczności wiedzy. Jednocześnie wywołuje pozytywne motywacje u uczącego się oraz w sposób istotny wpływa na jego aktywność. Odwołanie się do praktyki czyni wiedzę teoretyczną bardziej zrozumiałą i potrzebną.
Z zasady tej wynikają następujące postulaty:
1. Działania praktyczne uczniów powinny być poprzedzone przekazaniem im określonej porcji wiedzy.
2. Reguły, zasady, definicje i prawa leżące u podstaw uczniowskich działań powinny być produktem własnej aktywności uczniów.
3. Działania uczniów powinny rozszerzać ich zakres wiedzy.
4. Operacje praktyczne uczniów powinny być kształcące.
5. Powiązanie działań uczniów z efektywnym przekształcaniem rzeczywistości powinno mieć miejsce wszędzie tam, gdzie istnieją ku temu warunki.
Brak wiązania teorii z praktyką powoduje, że uczniowie nie potrafią stosować zdobytej wiedzy w praktyce lub też wykonują czynności praktyczne bez znajomości i zrozumienia ich podstaw teoretycznych.

5. Zasada efektywności

Należy dobrze wykorzystać czas na lekcji, nie podejmować działań jałowych.
Wpływ tutaj ma inteligencja, zdolności ucznia, ale także czynniki związane z nauczycielem, takie jak: kultura osobista, wykształcenie, przygotowanie dydaktyczne, identyfikacja z zawodem, talent pedagogiczny itd. Zasada efektywności dotyczy funkcjonowania i optymalizacji wielu czynników, biorących bezpośrednio lub pośrednio udział w procesie dydaktycznym. Udział bezpośredni biorą takie czynniki jak: metody pracy nauczycieli i uczniów; ilość czasu zadaniowego; wiadomości i sprawności uczniów. Udział pośredni: inteligencja; zdolności uczniów; wykształcenie i kultura pedagogiczna nauczycieli; środowisko rodzinne i rówieśnicze.
Obszar na jakim funkcjonuje zasada efektywności, zawiera sie między celami kształcenia a osiągnięciami szkolnymi. Cele określają kierunek zmian, jakie pod wpływem kształcenia mają się dokonać w uczniach, osiągnięcia zaś, zwłaszcza te, które poddają się pomiarowi, mówią o tym, jakie zmiany pod wpływem kształcenia rzeczywiście się w nich dokonały.

6. Zasada stopniowania trudności (przystępności)

Jest to zasada Komeńskiego, która niewiele się zmieniła przez 300 lat. Komeński w Wielkiej Dydaktyce zalecał, aby postępować od znanego do nieznanego; jak również od tego, co bliskie, do tego, co dalsze. Nauczyciel powinien nawiązywać kontakt z uczniem oraz stosować takie metody i środki w pracy, aby uruchomić w stopniu maksymalnym te siły i możliwości ogółu uczniów, jakie odpowiadają fazie ich rozwoju umysłowego, społeczno-moralnego i fizycznego. Ważne są kompetencje nauczyciela oraz jego znajomość uczniów w klasie, ich postępów, temperamentu, tempa uczenia się itd. oraz znajomość klasy jako zbiorowości, jej wewnętrznej struktury, osób wpływowych, motywacji i nastawienia do szkoły.
Zasada przystępności oznacza konieczność dostosowania treści kształcenia, metod kształcenia i środków dydaktycznych do poziomu rozwoju i możliwości psychofizycznych uczniów, dzięki czemu opanowują oni wiadomości i umiejętności przy wysiłku dostosowanym do tych możliwości.
Najważniejsze reguły odnoszące się do zasady przystępności:
1. Realizację treści rozpoczynać od tego, co jest uczniom znane, bliskie i dążyć do tego, co trudniejsze.
2. Przechodzić w procesie kształcenia od tego, co jest dla uczniów łatwiejsze do tego, co trudniejsze.
3. W procesie nauczania-uczenia się uwzględniać różnice w tempie pracy i stopniu zaawansowania poszczególnych uczniów.
4. W procesie kształcenia należy brać pod uwagę poziom rozwoju umysłowego uczniów i ich możliwości opanowania przez nich materiału.

Zadania, wymagania stawiane uczniom powinny sięgać do granic ich potencjalnych możliwości, a nawet nieznacznie je przewyższać, co sprawia, że będą mogli oni pracować optymalnie (nie nudzą się, bo materiał jest zbyt łatwy, ani też nie są bierni, ponieważ materiał jest zbyt trudny).

7. Zasada związku indywidualizacji i uspołeczniania

Zasada ta coraz częściej pojawia się w systemach zasad dydaktycznych.
Jest to wyraz bardziej konsekwentnego niż w starszych systemach łączenia kształcenia i wychowania, procesów intelektualnych z emocjonalno-społecznymi. (zasada samodzielności jest także powiązana z wychowaniem, zresztą jak pozostałe).
Należy uspołeczniać uczniów (socjalizacja), czyli przygotować młodzież do życia w zbiorowości, ukształtowanie społecznych postaw, motywacji młodych ludzi itd. Tego bowiem oczekuje dzisiejszy świat.
Uspołecznienie ucznia dokonuje się w szkole pod wpływem ogółu działań zmierzających do uczynienia z ucznia – przy współpracy z rodziną – pełnowartościowej istoty społecznej. Uspołecznienie jest procesem społecznego dojrzewania człowieka, polegającym na kierowaniu się w codziennej działalności w coraz większym stopniu dobrem ogółu.
A nawet stawianie dobra ogółu nad własne indywidualne dobro osobiste. Różne formy pracy grupowej wpływają na procesy socjalizacji i uspołeczniania. E. Meyer: „Im bardziej bezpośrednio nauczyciel pozwala uczniom ze sobą współpracować, tj. stawia ich wobec idei „my”, tym pewniej może każdy pojedynczy uczeń odkryć, że jego „ja” mieści się tylko w „my” i że on musi jedno i drugie pogodzić ze sobą.” I właśnie na tym obszarze między egoistycznym „ja”, które trzeba przezwyciężyć, a społecznym „my”, które jest wyrazem uspołecznienia, mieści się cała problematyka zasady socjalizacji.

Zasada ta sprowadza się do takiego organizowania procesu kształcenia, aby z jednej strony uwzględniać indywidualne możliwości każdego ucznia, z drugiej zaś, uwzględniać współpracę i współdziałanie wszystkich uczniów w klasie. Zasada ta postuluje zachowanie indywidualnego podejścia do ucznia w warunkach pracy zespołowej. Należy zatem dobrze znać możliwości uczniów w klasie. Należy wyrównywać braki poprzez pracę indywidualną z uczniami słabszymi, a zarazem rozwijać i doskonalić ucznia lepszego.

Zasada uspołeczniania uczniów łącząca interes indywidualny ze społecznym realizowana jest w klasie poprzez stosowanie pracy indywidualnej ucznia związanej z pracą zbiorową, a przede wszystkim z różnymi formami pracy grupowej. Praca w grupach ma duże wartości dydaktyczno-wychowawcze.
Praca grupowa – pisze W. Okoń – stwarza autentyczne warunki zmiany motywacji indywidualnej na społeczną.

8. Zasada trwałości wiedzy i umiejętności

Zasada ta wskazuje na potrzebę takiego organizowania przez nauczyciela procesu kształcenia, jaki umożliwia uczniom gruntowne opanowanie zasadniczego materiału nauczania, tak by byli oni w stanie zawsze odtworzyć go z pamięci i posługiwać się nim zarówno dla celów szkolnych, jak i pozaszkolnych.
Zasada ta (pisze W. Okoń) postuluje „[...] stosowanie takich metod i środków, dzięki którym wiadomości uczniów stawać się będą coraz to bardziej trwałe, dokładne, głębokie, usystematyzowane i użyteczne”.
Posługiwanie się poniższymi regułami, według Cz. Kupisiewicza, korzystnie wpłynie na realizację zasady trwałości:
1. Odpowiednio ukierunkować zainteresowania uczniów do nowego materiału, wytworzyć pozytywne motywy uczenia się.
2. Pod względem organizacyjnym i dydaktycznym trzeba tak przygotować i prowadzić zajęcia, aby zapewnić każdemu uczniowi aktywny udział.
3. Ćwiczenia mające na celu utrwalenie przerobionego materiału należy stosować po sprawdzeniu, czy wszyscy uczniowie dobrze go zrozumieli.
4. Częstotliwość powtórzeń powinna być największa bezpośrednio po zaznajomieniu uczniów z nowym materiałem, powinna stopniowo maleć, ale nie zanikać całkowicie.
5. Przekazywanie informacji należy łączyć w układy logiczne, a uczniów trzeba wdrażać do naukowej weryfikacji praw, zasad, reguł.
6. Stosować systematyczną kontrolę wyników nauczania i oceny pracy ucznia, co wpływa korzystnie na trwałość jego wiedzy.
Do utrwalania poznanej wiedzy należy także kreować problemy i z jej pomocą je rozwiązywać, a nie tylko powtarzać określone informacje.

Inne zasady:

Zasada kształcenia umiejętności uczenia się
Zasada ustawicznego kształcenia

Dodatkowo oprócz powyższych:

Zasady nauczania w wychowaniu fizycznym:
Zasada wszechstronności
Zasada narastającej intensywności
Zasada naprzemiennej pracy mięśniowej

opracowała: Elena P.- Osińska