Rola rodziców w wychowaniu religijnym dziecka na każdym etapie jego życia

Wychowanie religijne dzieci jest głównym zadaniem wychowawczym rodziny chrześcijańskiej. Nie można bowiem zapomnieć, iż wychowanie religijne prowadzone przez rodziców jest przygotowaniem i pomocą do kształtowania się postawy chrześcijańskiej dziecka, która wyraża się w personalnym złączeniu z Jezusem Chrystusem żyjącym w Kościele. Działanie to ma doprowadzić dzieci do poznania osobowego Boga. Bowiem to rodzina buduje Kościół, w niej osoba ludzka nie tylko rodzi się i stopniowo poprzez wychowanie, wprowadzona jest we wspólnotę ludzką, ale także poprzez odrodzenie chrzcielne i wychowanie w wierze wprowadzona jest w rodzinę Boga, jaką jest Kościół.
Dziecko potrzebuje pomocy we wszystkich kierunkach rozwoju, szczególnie zaś potrzebuje jej w rozwoju religijnym. Wiara nie rodzi się sama z siebie, lecz musi zostać obudzona. Rodzice są w tym procesie pośrednikami. Nie mogą oni dać wiary dziecku, ale mogą nią promieniować, co obudzi w dziecku gotowość do wiary. Małżonkowie przyjmując sakrament małżeństwa w Kościele, zaprosili do swego małżeństwa Boga, syna Jezusa Chrystusa i Ducha Świętego, aby uświęcali ich małżeństwo. Z mocy tego sakramentu powołani zostali do wychowywania dzieci, nie potrzebując żadnej specjalnej misji kanonicznej do nauczania prawd wiary, jak katecheci, czy kapłani. Kościół poprzez sakrament małżeństwa udzielił im misję do wychowania chrześcijańskiego. W ich ręce oddaje nauczanie
i prowadzenie dzieci na drodze zbawienia. Bóg, przez Ducha Świętego, udziela im specjalnych łask
i charyzmatów, aby mogli jak najlepiej przygotować swe dzieci, do samodzielnego rozwoju
i samodzielnej drogi ku zbawieniu.
Wielki znawca dzieci i ich przyjaciel Janusz Korczak zwracał uwagę dorosłych na dzieci, iż nie będą one dopiero, ale są już ludźmi, a nie lalkami. Mówił dalej, że w duszy dzieci są zadatki tych wszystkich myśli i uczuć, które my posiadamy. Zatem jeżeli przemówimy do ich rozumu odpowiedzą nam, przemówimy do ich serca, odczują nas. Był przekonany, że rodzice i wychowawcy nie są w stanie przekazać dzieciom swego przeświadczenia o transcendencji, zarówno po śmierci jak i tej za życia. Uważał, że można zaszczepić w dziecku tęsknotę za lepszym życiem, kontrastującym z tym co dookoła, tęsknoty za Bogiem.
Reasumując te rozważania można stwierdzić, iż wychowanie religijne oparte jest głównie na przekazywanym świadectwie przez rodziców. W przekazie wiary niewystarczalne są same pouczenia, zachęty czy nawet nakazy przekazywane dziecku przez rodziców. Powinni przekazywać autentyczne świadectwo życia wiarą, które dla dziecka stanowi najpewniejszy punkt odniesienia. Rodzice jawią się tedy jako bardziej doświadczeni przewodnicy, jako doradcy dla wkraczającego na drogę wiary dziecka.
Wychowanie religijne, związane jest bezpośrednio z rozwojem dziecka. Możemy wyszczególnić pięć etapów w rozwoju wiary dziecka, niemowlęcy, poniemowlęcy, przedszkolny, szkolny i młodzieńczy.
ETAP NIEMOWLĘCY, zwany okresem przedreligijnym - trwa od narodzin dziecka do końca 1 roku życia. Zanim ono zacznie mówić, już rozumie przejawy życia religijnego wokół siebie, odczuwa to intuicyjnie, tak jak odczuwa atmosferę miłości domu. Oprócz atmosfery religijnej w domu, wielkie znaczenie dla rozwoju uczuć ma temperament osoby zajmującej się stale dzieckiem. Jej nastrój udziela się dziecku mocno i utrwala jego formę uczuciowości. A kto pierwszy dotyka, pielęgnuje, pieści dziecko, właśnie matka i ojciec. Od ich religijnej postawy, zależy odbiór intuicyjny dziecka. Ich jednomyślność w wychowaniu wywołuje u dziecka poczucie bezpieczeństwa
i pewności, zaufanie i gotowość do posłuszeństwa oraz chęć naśladowania w wierze.
Pierwsze zalążki wiary otrzymuje dziecko na kolanach matki, a postawa ojca określa i utrwala je u dziecka w późniejszym okresie jego rozwoju. W tym okresie zazwyczaj dziecko przyjmuje swój pierwszy sakrament święty, chrzest. Przy chrzcie czyniony jest znak krzyża na czole dzieci, wskazane jest by rodzice ponawiali ten znak codziennie na czole dziecka. Dobrym momentem jest wieczór, gdy dziecko idzie spać. Rodzice w tym okresie już mogą składać rączki dziecku i modlić się razem, mąż
i żona nad łóżeczkiem za dziecko.
ETAP PONIEMOWLĘCY trwa od 1 roku życia do 3 lat, występują pierwsze przejawy religijności dziecka. Rozwój mowy u dziecka daje sposobność do rozmów o Bogu, dziecko uczy się nazywać Boga i modlić do Niego. Rodzice pomagają w wytworzeniu właściwego obrazu Boga, przez modlitwę, opowiadanie, własny przykład, atmosferę domu.
Pierwszym terenem doświadczeń małego dziecka jest jego najbliższe otoczenie, dom rodzinny z wszystkimi szczegółami jego urządzenia, wszystkimi osobami, które w nim przebywają. Dziecko uważnie obserwuje otoczenie. Każdy przedmiot podlega uwadze. Dlatego w domu powinien znaleźć się krzyż na ścianie, oraz obrazek z Aniołem Stróżem nad łóżkiem. Małe dziecko posiada niebywałą zdolność poznawania i naśladowania. Powinno więc widzieć modlących się rodziców, wyczuwać ich motywację działań (odniesienie do Boga). Niech będzie obecne na modlitwie rodziców, przysłuchuje się i niech samo prostymi, krótkimi słowami zwraca się do Boga. Św. Jan Paweł II w swoim nauczaniu mówi, że króciutkie modlitwy, które dziecko ledwie wymawia, dają początek dialogowi z ukrytym Bogiem pełnym miłości, którego słowa nauczy się później słuchać. Znak krzyża czyniony do tej pory także przez rodziców, powinno stać się i dla dziecka wyuczonym znakiem. Można zachęcać go by na czole czyniło znak krzyża, tak jak przy chrzcie świętym i mówiło: Jestem ochrzczony, Chrystus jest moim Panem, należę do Niego. Rodzice mogą przybliżyć dziecku osobę Boga już poprzez proste opowiadania ewangeliczne.
ETAP PRZEDSZKOLNY określany jest wiekiem od 4 do 7 lat. Dla dziecka jest to okres o zabarwieniu magicznym. Wiele faktów przyjmuje w sposób krytyczny, sądząc jednocześnie, że działają automatycznie. Potrzebuje już wiary i przykładów wiary, modlitwy oraz praktyk religijnych. Etap ten jest bardzo ważny dla rozwoju przyszłej dojrzałej wiary dziecka. Dlatego rodzice, muszą w tym okresie kłaść dobry fundament pod życie dzieci, aby kiedyś, gdy spotkają się z burzami życiowymi, wyszły z nich zwycięsko i z godnością. Czytając pierwsze słowa Ewangelii dla dzieci w obrazkach, czy opowiadaniach, powinni zachęcać dzieci do słuchania słów Chrystusowych, wierząc, że ten kto słucha słów Chrystusa i według nich postępuje, buduje dom na dobrym, trwałym fundamencie, na stałe. Słuchanie Chrystusa i wszelkich wskazań Bożych jest nieodzowne w procesie wychowywania dzieci. Okres przedszkolny w życiu dziecka to czas intensywnego rozwoju, zdobywanych doświadczeń.
Ks. J. Wilk wyróżnia trzy fazy wychowania religijnego dzieci przedszkolnych, obudzenie, rozwinięcie i wypełnienie.
Faza pierwsza, obudzenie, nawiązuje do relacji rodzica i dziecka ujęciu religijności. Ojciec i matka stają się pomostem Boga. Dziecko tylko przy pomocy z zewnątrz może dojść do poznania Boga. Rodzice mogą udzielić tej pomocy, jako, że oni dzięki szczególnej więzi z dzieckiem, mogą spowodować rozwój jego wiary. Ważne jest zatem jak Bóg jest postrzegany przez rodziców. Rodzice muszą wierzyć w Boga aby przekazać swoje doświadczenie wiary. Mogą ją przekazać poprzez łagodność i cierpliwość, spokojną rozmowę z dzieckiem, a także osobistym przykładem wprowadzać je w życie religijne i przyzwyczajać do uczciwego wypełniania obowiązków. Ważne jest by przekazywane treści były szczere i autentyczne, gdyż dziecko tyle może przyjąć do wiadomości o Bogu i religii, ile zaobserwowało i doświadczyło w kontaktach z dorosłymi, gdyż najpierw przyjmuje religię w formie konkretnej, a dopiero później abstrakcyjnie. Rodzice powinni akceptować radość, spontaniczność, twórcze działanie dziecka w jego obudzonych przeżyciach religijnych, bo to uaktywnia jego uczuciowość, pamięć, wyobrażenie i inteligencję. Istotny w fazie obudzenia jest dialog pomiędzy rodzicami a dzieckiem, polegający na słuchaniu z uwagą i miłością, aby jak najlepiej dziecku służyć.
Podtrzymywanie zwyczajów świątecznych, wystrój domu stosownie do świąt roku liturgicznego, wyrażają bogatą treść, a budzą w dziecku ciekawość i pytania. Rodzice powinni rozwijać w sobie miłość, aby ona promieniowała na dzieci i dalszą rodzinę, w ten sposób uczymy nasze dzieci jaki jest prawdziwy Kościół, Chrystus, Bóg.
Faza druga, rozwinięcie, ma polegać na uwrażliwieniu dziecka na najgłębszy sens otaczającej na rzeczywistości. Dziecko przez swoje uczestnictwo w życiu dorosłych, poddane jest formacji religijnej. Bóg staje się dla niego czytelny. Rodzice zaczynają opowiadać o Bogu, spontanicznie, z wynikających różnorodnych sytuacji. Żeby kogoś pokochać, musi się z tym kimś dziecko zetknąć, zapoznać. Opowiadanie o Bogu bardzo pomaga w Jego poznaniu, rodzice jednak muszą podkreślać autentyczność wydarzeń, odróżniając treść od fikcji, bajek i baśni. Nieporównywalnie łatwiej zapamiętuje dziecko prawdy Słowa Bożego, jeżeli najpierw usłyszy je w domu rodzicielskim. Byłoby dobrze, aby rodzice zapalili świecę, symbol obecności Chrystusa i razem krótko się pomodlili lub wspólnie przeczytali fragment z Pisma Świętego. Rodzice powinni zwrócić uwagę na sposób w jaki się mówi o Bogu. Należałoby mówić dziecku o Bogu personalnie, osobowo. To mówienie o Bogu, musi być uzupełnione zasadą tzw. negatywnej teologii, czyli mówienia o Bogu więcej kim On nie jest, aniżeli kim jest. Trzeba podkreślać dzieciom, że Prawdziwy Bóg jest tajemnicą. Opowiadać o Bogu prostym językiem zrozumiałym dla dziecka. Rodzice, by w sposób prawidłowy przekazać dziecku religię, muszą stale weryfikować swoje religijne postawy, swoją wiedzę i pojęcie, umiejętność skupienia i autentyzm praktyk religijnych.
Faza trzecia, wypełnienie, na tym etapie powinno być pełne wychowanie chrześcijańskie, którego celem jest doprowadzenie dziecka do poznania Boga. Dziecko obraz Boga kształtuje na przykładzie naturalnych rodziców, szczególnie zaś ojca. Obraz tak ukształtowany trwa i w późniejszym życiu. Często odejście od Boga w okresie dorosłym jest odejściem od fałszywego obrazu, jaki człowiek nabył w dzieciństwie, a z którym człowiek dorosły nie może się zgodzić. Często obraz Boga jest nieprawdziwy, bo wzoruje się na grzesznej naturze człowieka. Dlatego rolą rodziców jest podkreślenie wyższości i doskonałości obrazu i miłości Boga. Następne zadanie dla matki i ojca to prowadzenie dzieci do umiejętności wyrażania swojej wiary przez modlitwę, jako zwrócenie się całego człowieka ku Bogu.
Nauczyć modlitwy jako dialogu, na który składa się słuchanie i szczera odpowiedź. Najlepiej jeśli rodzice razem modlą się z dziećmi głośno, wtedy najszybciej uczą się, bez powtarzania słów. Uczymy je włączać swoje zdanie do modlitwy, spontanicznie, prośbę, podziękowanie, prosto tak jak rozmowa z rodzicami. Dobrze, gdy rodzice wprowadzą do praktyki modlitewnej, modlitwę stołową w obecności rodziców i rodzeństwa, którą odmawia ojciec. Modlitwa wspólna przed podróżą, dziękczynienie podróży, daje odczuć dziecku, że Pan Bóg jest kimś ważnym w życiu jego rodziców i poniekąd i w jego życiu. Rodzice powinni prowadzić swoje przedszkolaki do dojrzałych osobowych wyborów wartości i do rozwinięcia poczucia odpowiedzialności poprzez formację sumienia. To oni pierwsi uczą dziecko, co to jest dobro i zło, przy pomocy gestów, słów, aprobaty, czy dezaprobaty prowadzą do wykonywania jednych czynności a unikania innych. Formacja sumienia dziecka powinna kształtować się przez przykład rodziców, postawę przemiany, przeproszenia, pojednania, przebaczenia, przyznania się do winy. Najwłaściwszym sposobem uwrażliwienia sumienia małego dziecka jest budzenie u niego wielkiej ufności w dobroć i miłość Boga do nas. Upewnić je, że Bóg jest gotów pomóc nam zawsze.
W procesie tym nie bez znaczenia są stosowane przez rodziców odpowiednie pochwały lub nagany. Trzeba zawsze przy tym pamiętać, by kara była wymierzona w sposób przemyślany
i w miłości do dziecka. Obok przyzwyczajania do modlitwy, przyzwyczajamy dziecko do udziału
w nabożeństwach. Prowadzimy je na Msze św. Dla dziecka to ogromne przeżycie, gdy widzi jak matka i ojciec poważnie skupieni się modlą na Eucharystii. Można w domu stosownie do okresów liturgicznych, śpiewać pieśni kościelne, aby ucho dziecka uwrażliwić na te pieśni, które później usłyszy w kościele. Czynny udział rodziców we Mszy świętej jest świadectwem wiary w Boga dla ich dziecka. Ważne jest kształtowanie pozytywnych cech, przezwyciężenie siebie, wyrabianie umiejętności współżycia i współdziałania, wdrażanie do miłości, poświęcenia dla drugiego. Nie można pominąć rozmów z dzieckiem o problemach które rodzą się w różnych okolicznościach wiary. Niech te odpowiedzi będą proste i zrozumiałe. Rodzice również mogą wiele czerpać od dzieci. Ich pytania niejednokrotnie dają rodzicom możliwość zastanowienia się nad wieloma sprawami.
ETAP SZKOLNY obejmuje okres religijności autorytatywnej. Rodzice w tym okresie są wspomagani w wychowaniu religijnym przez wzmożone oddziaływanie katechetyczne. Dziecko po raz pierwszy przyjmuje sakrament przebaczenia i Komunię świętą i w pełni uczestniczy w Eucharystii.
Przyjmuje sakrament bierzmowania, wylanie darów Ducha Świętego. Przyjęte sakramenty stają się źródłem dla rozwoju wiary dzieci. Rodzice natomiast muszą swoim życiem zaświadczać co przekazuje katecheza w swojej treści, by być potwierdzeniem dla nich tych prawd wiary. Niewątpliwie pozostali domownicy pomagają w tych obowiązkach, bracia, siostry, dziadkowie.
Rola rodziców w tym okresie to ciągłe pobudzanie woli dziecka i jego inicjatywy w kierunku współdziałania z Bogiem. Prowadzić powinni swoje dzieci do samowychowania, pogłębianie przyjaźni z Bogiem przez modlitwę, spowiedź św., komunię św. zachęcać ich by żyli według zasad Bożych, doskonalili swoje umiejętności, talenty i podejmowali walkę ze złem tkwiącym w sobie
i w świecie. Rodzice powinni stale zachęcać do wysiłku, który prowadzi do świętości. Rodzice muszą swoim dzieciom, nie zaniedbując uważnego słuchania i podejmowania dialogu na temat wiary, ukazywać sens życia, oraz przekazywać wartości moralne i budzić nadzieję na wieczne spotkanie
z Bogiem. Ważne jest, aby nie szczędzili czasu na rozmowy z nimi, o tym co się w nich zmienia,
o płciowości, opanowaniu, uczuciach, miłości, odpowiedzialności. W okresie szkolnym zadaniem rodziców jest prowadzenie dzieci do akceptacji swojego ciała i płci, budząc w nich wdzięczność wobec Boga, Jego aktu stworzenia. Delikatność rodziców wobec tego problemu jest bardzo potrzebna, aby dzieci zechciały rodziców uczynić powiernikami swoich problemów. Na tym etapie rola rodziców to słuchanie dzieci, aktywne, takie, aby gdy informacja, problem pojawią się w rozmowie między wierszami mogli pomóc, bowiem powoli dzieci wchodzą w trudny dla siebie okres dojrzewania.
ETAP MŁODZIEŃCZY, to okres burzliwy i niekiedy przełomowy odnośnie wiary. Dla młodych rodzice nie są już autorytetami, oni sami poszukują prawdy. Niebezpieczny jest w tym okresie wszelki przymus. rola rodziców to przede wszystkim trwanie przy dziecku i towarzyszenie mu w przezywaniu młodości. Muszą oni podwoić trud miłości i prowadzić ich do samodzielnego myślenia, decydowania i działania. Ojciec i matka powinni skupić się na ciągłym budowaniu zaufania, stwarzać atmosferę serdeczności, życzliwości, szacunku. Uczyć, że prawda jest lepsza niż najdrobniejsze kłamstwo. Tylko swoim przykładem życia mogą być wzorem dla nastolatków
i pokazywać swoim życiem Boga, jako naczelną wartość swojego życia. Rozwój psychiczny, duchowy i biologiczny okresu młodzieńczego jest burzliwy, dlatego rodzice powinni w tym czasie zwrócić szczególną uwagę na wychowanie płciowe. Rozmowy, odpowiedzi na pytania i wyjaśnienia powinny być skierowane ku wyjaśnieniu prawdy. Miłość bowiem to nie tylko budowa narządów rozrodczych, erotyzm, ale także miłość oraz troska, dobro, rozwój i bezpieczeństwo drugiego człowieka oraz miłość caritas, ofiarna dla innych. Trzeba im wyjaśnić, że jeżeli płciowość ma służyć rozwojowi miłości między ludźmi, to te cztery elementy muszą być kształtowane razem i ze sobą muszą być powiązane. Najważniejszym jednak zadaniem rodziców jest pomoc w rozwoju ich zdolności kochania, czyli w ukształtowaniu prawidłowej postawy miłości.
Podsumowując, trzeba stwierdzić, iż najistotniejszym czynnikiem w wychowaniu religijnym dzieci jest właściwa postawa rodziców wobec Boga, dzieci, innych ludzi, świata. Natomiast okres przedszkolny ważnym czasem na ukazywanie Boga i wdrażanie praktyk religijnych. Zaniedbanie tego czasu może być dla dziecka dużą trudnością w życiu religijnym w dalszych latach jego życia.

Opracowała katechetka mgr Małgorzata Fischer
Szkoła Podstawowa Nr 1
im. Książąt Pszczyńskich w Pszczynie



Bibliografia:
Jan Paweł II, Adhortacja Apostolska „Familiaris consortio”
Braun-Gałkowska M., Psychologia domowa
Klink J.L., Wierzyć z dziećmi
Kosmala K., Krzysteczko H., Odpowiedzialne rodzicielstwo
Kwiek M., Wychowanie do miłości
Marek Z., Wychować do wiary
Rak R., Duszpasterstwo dzieci
Skrzydlewski B., Chrześcijańska wizja miłości, małżeństwa i rodziny
Smarzyński H., Wychowanie w rodzinie,
Tarnowski J., J. Korczak dzisiaj
Thilo H.J., Gdy zaczynasz tracić cierpliwość
Wilk J., Wychowanie religijne dziecka w wieku przedszkolnym
Wistuba H., Wychowanie religijne małego dziecka w rodzinie