Wady wymowy w wieku przedszkolnym

Wiele wad wymowy wykrywanych jest u dzieci w wieku przedszkolnym, kiedy etap rozwoju mowy pozwala wykluczyć, czy błędna artykulacja głosek to tylko objaw niedojrzałości narządów mowy, czy już odstępstwo od normy. W grupie defektów mowy znajda się drobne nieprawidłowości w realizacji poszczególnych głosek, ale również ciężkie wady, które utrudniają dzieciom codzienną egzystencję zarówno domu, jak i środowisku przedszkolnym.
Najczęściej spotykanymi wadami mowy u dzieci są dyslalie. Są to „nieprawidłowości w realizacji jednej głoski, kilku głosek, a nawet wszystkich lub niemal wszystkich od razu, tzw. bełkot. Zachowane są rytm, melodia i akcent, sama mowa jest jednak zatarta, mało zrozumiała lub zupełnie niezrozumiała”. ( Demelowa G., Elementy logopedii, WSziP. Warszawa, s.34). Do tej grupy odchyleń od normy właściwej artykulacji zalicza się wszystkie błędy powstałe przy nieprawidłowo wymawianych głoskach. Dyslalia może dotyczyć sfery samej głoski, sylaby, wyrazu, ale też całego zdania. Najczęściej tę grupę wad wymowy dzieli się ze względu na objawy.
Pierwszą wyszczególnianą najczęściej dysfunkcją jest sygmatyzm, czyli seplenienie. Wada ta polega na niewłaściwym artykułowaniu głosek szeregów: syczącego ( s, z, c, dz), szumiącego ( sz, cz, ż, dż), ciszącego ( ś, ć, ź, dź). Uważa się, że seplenienie często ma podłoże psychologiczne i jest wynikiem lęku. Jednak wśród przyczyn seplenienia wyróżnia się: nieprawidłową budowę narządów mowy, ich niska sprawność ruchową, dysfunkcję w zakresie słuchu, niezróżnicowanie dźwięków oraz niektóre choroby górnych dróg oddechowych. W tej grupie dysfunkcji wyróżnia się: seplenienie międzyzębowe - pojawia się w wieku dziecięcym; zniekształceniu ulegają głoski: s, z, c, dz. Dziecko wymawia je wsuwając język między zęby. Język jest spłaszczony, a powietrze rozprasza się po całej jego powierzchni. Wada ta nie ustępuje samoistnie, dlatego wielu dorosłych również ma problem z wymawianiem tych głosek. Natomiast seplenienie boczne występuje, gdy szczelina nie tworzy się wzdłuż środkowej linii języka, a po częściach bocznych - przy kłach, zębach przedtrzonowych lub trzonowych. Zniekształceniu ulegają wtedy głoski s, z, c, dz, sz, ż, cz, dż, ś, ź, ć, dź. Innym rodzajem seplenienia jest seplenienie wargowo-zębowe, które pojawia się, gdy język w ogóle nie bierze udziału w artykulacji. Szczelina tworzy się między dolną wargą a górnymi siekaczami lub między górną wargą a dolnymi siekaczami. Można mieć do czynienia również z seplenieniem przyzębowym występującym, kiedy ułożenie przedniej części języka zbyt mocno przylega do wewnętrznej strony siekaczy i nie tworzy się na nim rowek. Ostatnim, wymienianym dość rzadko rodzajem seplenienia jest seplenienie świszczące. To ostre i świszczące brzmienie głosek: ś, ź, ć, dź; s, z, c, dz; sz, ż, cz, dż, co powoduje silny prąd powietrza, który powstał w wyniku utworzenia się głębokiego rowka wzdłuż linii środkowej języka.
Równie często spotykaną wadą wymowy wśród dzieci jest rotacyzm, czyli nieprawidłowa artykulacja głoski r. Ponieważ charakterystyka, diagnoza i przykłady ćwiczeń logopedycznych dotyczących tej właśnie dysfunkcji występującej w procesie rozwoju mowy stanowi istotę niniejszej pracy, dokładną jej analizę przedstawię w dalszej części rozważań.
Kappacyzm i gammacyzm to także pospolite odchylenia od normy, szczególnie charakterystyczne dla dzieci w wieku przedszkolnym. Wady te polegają na nieprawidłowej artykulacji odpowiednio: głosek k i g. Deformacja w wymowie tych tylnojęzykowych głosek polega na zmianie zwarcia językowo-podniebiennego zwarciem więzadeł głosowych, co powoduje powstanie brzmienia przypominającego omawiane spółgłoski. Zauważa się również zamiany głosek k, g na t, d lub całkowitą ich eliminację.
Ze względu na dużą częstotliwość występowania zaburzeń w realizacji głosek dźwięcznych i bezdźwięcznych wyodrębniono mowę bezdźwięczną jako odrębną wadę. Objawią się ona w mowie brakiem spółgłosek dźwięcznych i zastępowaniem ich odpowiednimi bezdźwięcznymi lub myleniem ich. Może się to przekładać również na pisanie, choć dobra pamięć graficznego wyglądu litery może umożliwiać poprawne jego zapisanie. Zaburzenia w realizacji opozycji dźwięczna : bezdźwięczna występują jako wada samodzielna lub mogą towarzyszyć innym nieprawidłowością wymowy i pisania. „Przyczyną są prawdopodobnie deficyty słuchu fonematycznego lub kinestezji artykulacyjnej. Ćwiczenia polegają na wykształceniu wzorców słuchowych lub kinestetyczno-ruchowych głosek, które nie są realizowane lub są mylone z innymi lub zastępowane przez inne”. (Styczek I., Badanie i kształtowanie słuch fonematycznego. WSziP. Warszawa 1982, s.20). Należy jeszcze wspomnieć, że przy mowie bezdźwięcznej z reguły występuje obniżenie napięcia mięśniowego: wargi i policzki są wiotkie, głos jest zwykle cichy, monotonny, bezbarwny.
Wśród wad wymowy spotkać można również nosowanie. Zaburzenie to ma miejsce, kiedy głoski nosowe wymawiane są jak głoski ustne lub odwrotnie – gdy głoski ustne łączą się z rezonansem nosowym. Objawem zaburzonej wymowy głosek jest dość charakterystyczne szczególne zabarwienie głosu. Wada ta jest łatwo rozpoznawalna nawet przez niewprawnego słuchacza. Fizycznie stanowi pewną zmianę w budowie akustycznej dźwięku, która ma swe źródło w dołączeniu jamy nosa do przestrzeni rezonacyjnych. Nosowanie polega więc na mówieniu z nieprawidłowym rezonansem nosowym. Mowa może być w różnym stopniu zniekształcona - od lekkiego nosowania do wymowy niewyraźnej, zakłóconej szmerami. Nosowanie dzieli się na: nosowanie zamknięte, które może powodować niedrożność jamy nosowo-gardłowej, np. przerost trzeciego migdałka; w tym przypadku nie ma przepływu powietrza, ale sytuacja jest inna niż przy fizjologicznym zamknięciu portu nosogardła przez prawidłowo ruchome podniebienie miękkie. Dźwięk, który się tworzy przy nosowaniu zamkniętym, zależny jest raczej od braku prawidłowej rezonacji nosowej występującej przy głoskach nosowych niż od szczególnej barwy głosu jako całości. Drugim typem jest nosowanie otwarte, którego przyczyną są najczęściej rozszczepy podniebienia, krótkie podniebienie, jak też nieprawidłowa praca pierścienia zwierającego gardła. Przy tego typu nosowaniu najbardziej zniekształcone są spółgłoski szczelinowe i zwartoszczelinowe. Wszystkie głoski, niezależnie od sposobu ich realizacji, wymawiane są z silnym zabarwieniem nosowym, głosem dudniącym. Istnieje również nosowanie mieszane, które jest czymś pośrednim pomiędzy dwoma opisanymi wyżej stanami. Polega na braku lub osłabieniu rezonansu nosowego z jednoczesną nosalizacją głosek ustnych. W logopedycznym usprawnieniu mowy charakteryzującej się nosowaniem stosuje się usprawnienie motoryki ogólnej, sposobu oddychania, masaże i tonizacje podniebienia miękkiego i pozostałych elementów zwieracza podniebienno-gardłowego oraz ćwiczenia usprawniające pracę podniebienia miękkiego.
Osobną grupę wad wymowy, ale również pojawiająca się zwykle w wieku przedszkolnym jest jąkanie. Zaburzenie to jest ściśle związane ze sferą emocjonalnego rozwoju człowieka. Rozumienie mowy rozwija się szybciej niż umiejętność wysławiania się. Reagując zwykle emocjonalnie dziecko nie może we właściwy sposób wyrazić swoich myśli, dlatego powtarza dany wyraz tak długo, dopóki nie zjawi się inny wyraz niesprawiający mu trudności. Z naukowego punktu widzenia można stwierdzić, że jąkanie „polega na zaburzeniu koordynacji pracy narządów: oddechowego, fonacyjnego i artykulacyjnego, przy czym
w obrazie klinicznym obserwuje się zazwyczaj wzmożone napięcie mięśni związanych bezpośrednio lub pośrednio z aktem mowy”. (Demelowa G., Elementy logopedii, WSziP. Warszawa 1987, s. 47). U osób jąkających się zaburzony jest rytm
i tempo mowy, dochodzi do: mówienia na wdechu, skurczów krtani, powtarzania sylab
i natężonego wypierania dźwięków. Termin jąkanie jest głównie powiązany z bezwiednymi powtórzeniami dźwięków, ale obejmuje także odbiegające od normy wahania czy pauzy przed rozpoczęciem mowy, określane przez jąkających się jako bloki, oraz przeciąganie pewnych dźwięków, najczęściej samogłosek i półsamogłosek. Dla wielu jąkających się powtórzenia są podstawowym problemem, a bloki i przedłużenia dźwięków są tylko wyuczonymi mechanizmami, mającymi pomagać w ukrywaniu powtórzeń, ponieważ strach przed nimi w czasie publicznych wystąpień jest najczęściej główną przyczyną psychologicznego niepokoju. Termin jąkanie jest powszechnie stosowany niezależnie od stopnia nasilenia wady: obejmuje osoby z ledwie postrzegalnymi trudnościami, u których jest to zaburzenie w dużej mierze kosmetyczne, a także osoby z niezwykle dotkliwymi symptomami, w przypadku których komunikacja werbalna jest bardzo utrudniona, czasami niemal niemożliwa. Czynniki wywołujące jąkanie mają podłoże biologiczne i społeczne. Jako bodźce wywołujące pojawienie się tego typu zaburzeń mowy wskazuje się silne wstrząsy emocjonalne lub szoki nerwowe towarzyszące urazom, ale istnieją również przypadki jąkania, którego przyczyny nie są zależne od wyżej wymienionych warunków. Najprawdopodobniej na powstanie tego rodzaju odchylenia od normy wpływa kilka czynników jednocześnie, dlatego trudno jest jednoznacznie wskazać konkretną jego przyczynę. Leczenie jąkania jest bardzo trudne, ponieważ brakuje dowodów na skuteczność poszczególnych metod i tym samym brak jest zgody co do właściwego sposobu leczenia. Generalnie wśród osób zajmujących się badaniem i leczeniem jąkania panuje opinia, że w większości przypadków nie można wyeliminować tego zaburzenia, dlatego eksperci jako preferowany rezultat leczenia traktują zadowolenie osoby jąkającej się z zarówno wzrostu komunikatywności, jak i przebiegu terapii.
O wadach wymowy mówi się wtedy, kiedy realizacja głosek, sylab wyrazów czy zdań odbiega od normy fonetycznej ogólnie przyjętej w danym języku. Jak wynika z powyższych rozważań, rodzajów zaburzeń jest wiele, a zostały opisane tylko te najczęściej spotykane. Okres pobytu dziecka w przedszkolu to czas, kiedy uwidaczniają się wszelkie odchylenia od normy zarówno te w rozwoju fizyczno-psychicznym, jak również te dotyczące kształtowania się mowy. We współczesnych przedszkolach duży nacisk kładzie się właśnie na poprawny rozwój aparatu mowy. Uzyskany przez dziecko stopień rozwoju mowy stanowi jedno z ważniejszych kryteriów dojrzałości szkolnej. Od tego, jak dziecko mówi zależą jego postępy w nauce oraz pozycja społeczna w grupie klasowej.