Wspomaganie rozwoju dziecka - praca z dzieckiem zdolnym

Dziecko jest ze swej natury istotą ciekawą świata, która dąży do poznania otaczającej ją rzeczywistości. Dlatego głównym zadaniem wychowania jest według A. Brzezińskiej podtrzymywanie naturalnego toku, organizowanie odpowiednich ku temu warunków, włączanie się w spontanicznie podejmowane przez dziecko działania, odpowiadanie na nie i powodowanie własnym działaniem zmian w formach aktywności dziecka.
Każdy nauczyciel podejmować powinien działania, których głównym celem jest pełny rozwój osobowości dziecka i stwarzanie sytuacji sprzyjających wyzwoleniu jego aktywności w sferach: ruchowej, słownej, muzycznej i plastycznej.
Bardzo często zdarza się, że potrzeby dzieci znacznie wykraczają poza normy sytuacji edukacyjnych zorganizowanych dla całej grupy. Dzieci w swej naturze mają potrzebę odkrywania nowej wiedzy i poszerzania swoich zainteresowań.
Zadaniem dorosłych jest zaspokojenie tej aktywności oraz organizowanie sytuacji, które stymulują rozwój umiejętności, zainteresowań, talentów uwzględniających indywidualne predyspozycje.
Uczeń zdolny ma odpowiednio wysoki poziom zdolności ogólnych do uczenia się, określone zdolności specjalne oraz wysokie osiągnięcia lub możliwości takich osiągnięć w różnych dziedzinach działalności. Podstawową zasadą jest trafnie postawiona diagnoza ucznia szczególnie uzdolnionego gdyż na jej podstawie tworzy się indywidualny tok nauki oraz dobiera metody pracy.
Istnieją dwa kryteria rozpoznawania u uczniów szczególnych zdolności.
1. Kryterium psychologiczne, w którym stosuje się różne testy psychologiczne badające poziom inteligencji i zdolności oraz testy osobowości.
2. Kryterium psychopedagogiczne bierze pod uwagę wysokie osiągnięcia ucznia. Zakłada się w nim, że zdolny uczeń to ten, który ma wysokie osiągnięcia.
Zdolności dzielą się na:
1. Ogólne, które dotyczą sprawności ucznia w wielu różnorodnych dziedzinach. Zdolności ogólne utożsamia się z inteligencją, która rozumiana jest jako ogólna zdolność umysłowa do uczenia się, rozwiązywania problemów oraz wykonywania nowych zadań, oraz jako zdolność do myślenia konwergencyjnego, tj, rozwiązywania problemów zamkniętych.
2. Zdolności kierunkowe, zwane zdolnościami specjalnymi lub uzdolnieniami (np.. uzdolnienia matematyczne, językowe, artystyczne itp.). Najwyższy stopień uzdolnienia określa się mianem talentu.
Bardzo ważnym zadaniem stojącym przed nauczycielem, jest systematyczna obserwacja, która pozwoli wyłonić z grupy dzieci przejawiające różnorodne zdolności. Dzięki temu łatwiej będzie właściwie ukierunkować dziecko w przyszłej pracy, która następnie powinna być systematyczna i oparta na indywidualnych programach rozwoju.
Jakie są cechy wyróżniające ucznia zdolnego w grupie? Ma on specjalne potrzeby, które powinny być rozpatrzone i uwzględnione w toku kształcenia i wychowania. W literaturze wymieniane są:
- szerokie zainteresowania;
- pracowitość;
- samokrytycyzm;
- łatwość uczenia się (wiąże się ze sprawnością intelektualną).
Uczeń zdolny już w dzieciństwie różni się od swoich rówieśników. Wyprzedza ich pod względem rozwoju psychofizycznego i jest:
- dociekliwy,
- ambitny,
- perfekcyjny,
- szybko wyciąga wnioski,
- samodzielnie wykonuje zadania,
- śmiały i odważny,
- rozwiązuje złożone polecenia,
- poszukuje oryginalnych rozwiązań,
- lubi być w centrum uwagi,
- zadaje mnóstwo pytań o charakterze poznawczym, często też abstrakcyjnym,
- wrażliwy,
- ma podzielną uwagę,
- często nadpobudliwy psychoruchowo,
- żądny pochwał,
- ma silną potrzebę osiągnięć,
- bywa nietolerancyjny wobec mniej zdolnych kolegów,
- ma poczucie wyższości,
- często skupia uwagę nauczyciela na sobie i zaburza tok zajęć dla własnych celów.
W aspekcie osoby warto zwrócić szczególną uwagę na takie zachowania jak:
- zadawanie pytań dotyczących świata,
- niestereotypowe zachowanie,
- odwaga w wypowiadaniu opinii,
- nietypowe, ale trafne spostrzeżenia odnośnie otaczającej rzeczywistości,
- łatwość w tworzeniu własnych pomysłów, niechęć do naśladownictwa,
- wykorzystywanie znanych przedmiotów w nietypowy sposób,
- podczas rozwiązywania zadania poszukiwanie odpowiedzi w różnych dziedzinach życia,
- wymyślanie nowych zabaw, opowiadań, wierszyków, piosenek,
- łatwość w ekspresji twórczej,
- umiejętność wymyślania co najmniej kilku odpowiedzi na pytanie dywergencyjne,
- zdolność do spędzania stosunkowo dużej ilości czasu nad zadaniami, które interesują dziecko,
- skłonność do fantazjowania i używania wyobraźni w zabawach i rozwiązywaniu zadań.
Nauczyciel stymuluje rozwój ucznia zdolnego w trakcie nauki szkolnej poprzez:
• Stopniowe zwiększanie wymagań, jednak nie przekraczające możliwości ucznia,
• Ciekawe prowadzenie zajęć edukacyjnych, pracę grupową, pracę koleżeńską,
• Uczenie twórczego rozwiązywania problemów i podejmowania działań przez uczniów,
• Motywowanie do samodzielnego, oryginalnego tworzenia rzeczy,
• Zachęcanie do udziału w konkursach i olimpiadach, celem konfrontacji wiedzy,
• Wskazywanie dodatkowych źródeł wiedzy oraz inspirowanie do udziału w zajęciach pozalekcyjnych celem rozwijania zainteresowań, pogłębiania wiedzy,
• Stwarzanie atmosfery akceptacji, uczenia przyjmowania uwag i radzenia sobie z niepowodzeniami,
• Stosowanie przemyślanego sytemu nagród,
• Projektowanie dodatkowych zadań twórczych:
- kształtujących samodzielność ucznia,
- rozwijających twórcze myślenie,
- wdrażających do samodzielnego planowania,
- wdrażających do samokontroli i samooceny.
W pracy z dzieckiem zdolnym należy pamiętać, że powinno być ono odkrywcą, a uczenie się procesem badawczym. Należy umożliwić mu podejmowanie wyzwań. Twórczy, otwarty na innowacje nauczyciel może uczynić ucznia zdolnego swoim „pomocnikiem”, który podczas zajęć będzie prezentował swoją wiedzę, umiejętności a przez to samo realizował się.
Ważnym zagadnieniem w stosunku do ucznia zdolnego jest brak akceptacji w środowisku rówieśniczym. Nadmierna aktywność dziecka, oryginalność, wrażliwość i myślenie krytyczne sprawiają, że otoczenie odbiera go jako kogoś „innego”, a ono samo czuje się wyobcowane. Dziecko zdolne myśli krytycznie i ma duże oczekiwania, jest samokrytyczne i skłonne do oceniania innych. To surowe ocenianie siebie i innych może być przyczyną frustracji niezadowolenia z siebie i otaczającej rzeczywistości. Towarzyszy temu poczucie osamotnienia i zagrożenia. Dla uczniów zdolnych typowa jest różnorodność zainteresowań i zdolności, dlatego miewają kłopoty z wyborem określonego kierunku kształcenia. Badania psychologiczne i socjologiczne ujawniają, że dzieci zdolne częściej opuszczają szkołę, popadają w konflikty z prawem, popełniają samobójstwa, sięgają po narkotyki. Dlatego każdy wychowawca organizując pracę dydaktyczno-wychowawczą z uczniem zdolnym powinien wiedzieć, że stymulacja rozwoju umysłowego, społecznego i emocjonalnego ucznia zdolnego powinna odbywać się w jego naturalnym środowisku rówieśniczym. Dopiero wtedy można mówić o wszechstronnym i harmonijnym rozwoju ucznia.
Praca z dziećmi zdolnymi powinna odbywać się w sposób systematyczny i być oparta na indywidualnych programach ich rozwoju. Doskonałymi zabawami, które pozwalają obserwować twórcze predyspozycje dziecka są zabawy fabularne, w których można prosić je o wypełnienie pewnych elementów fabuły, zobaczyć na ile dopasowują się do zastanych struktur, a na ile tworzą nowe, oryginalne i szukają nietypowych rozwiązań. Starajmy się też w pracy z dziećmi wykorzystywać nietypowe materiały, które pozwolą angażować wyobraźnię. Zamiast klocków, zorganizujmy folię aluminiową, słomki do picia, plastikowe talerzyki, plastelinę. Zobaczymy jak nasi podopieczni radzą sobie z takimi zadaniami. Tego typu wyzwania nie tylko stymulują zdolności, ale także pomagają je rozpoznawać.
Pamiętajmy również, że twórcze może być zarówno zachowanie, wytwór dziecka, ale także sposób rozwiązywania zadań. Starajmy się dostrzegać nie tylko te już „świecące” talenty, ale również te osoby, które potrzebują wsparcia dla swojego potencjału.

LITERATURA:
A. Brzezińska, Rozwijanie twórczej aktywności dziecka w przedszkolu, IKN, Poznań, 1986,
S. Dorance, Zajęcia twórcze w przedszkolu, Cyklady, Warszawa, 1997,
B. Dymara (red.), Dziecko w świecie sztuki, Impuls, Kraków, 1997,
B. Gajek, B. Listkiewicz-Feluś, Propozycje zabaw do pracy z dziećmi zdolnymi, w: Bliżej przedszkola,
Listopad 2006,
I. Labuda, Czy Jasio Kowalski może być twórcą?, w: Bliżej przedszkola, Styczeń 2007.