Uprzedzenia

W czym upatruję możliwość pokonania uprzedzeń między ludźmi obcymi wobec siebie pod względem etnicznym, rasowym lub religijnym.

Uprzedzenia do jakich dochodzi pomiędzy ludźmi obcymi wobec siebie pod względem etnicznym, rasowym czy religijnym nie są zjawiskiem nowym. Znane już były w czasach starożytnej Grecji, Rzymu, Mezopotamii, które dzieliły społeczeństwa na kasty i stany. Wieki średnie, odrodzenie przyniosły prześladowania religijne, które doprowadziły do wygnania najpierw Żydów a później Maurów z Półwyspu Iberyjskiego. W następnych wiekach ofiarami padali przeciwnicy polityczni, niewolnicy i mniejszości narodowe.
Ludzie kierujący się uprzedzeniami negatywnie oceniają całą grupę społeczną i zazwyczaj niechętnie odnoszą się do jej pojedynczych przedstawicieli tylko z tego powodu, że należą właśnie do tej grupy. Podłożem wszelkiego rodzaju uprzedzeń są stereotypy (gr. stereos = ‘twardy’, typos = ‘wzorzec, odcisk’) – są to konstrukcje myślowe zawierające pewne fałszywe przeświadczenie dotyczące innych grup społecznych. Mogą być przyjęte przez jednostkę w wyniku własnych obserwacji, przyjmowania poglądów innych osób, wzorców przekazywanych przez społeczeństwo, mogą być także wynikiem procesów emocjonalnych. Tworzenie stereotypów jest spontaniczną ludzką skłonnością. Opierają się one głównie na niepełnej wiedzy oraz fałszywych przekonaniach o świecie. Utrwalane są przez tradycję, dlatego trudno podlegają zmianom, a w szczególności odrzuceniu. Stereotypy mogą okazać się niebezpieczne, jeśli zostaną wykorzystane do usprawiedliwienia prześladowań i uprzedzeń. Kiedy w społeczeństwie dochodzi do głosu grupa ludzi dających posłuch uprzedzeniom, ich działalność prowadzi do stereotypowego wizerunku grup społecznych, które władzy nie posiadają. Podobna sytuacja miała miejsce w nazistowskich Niemczech (1933 – 45), kiedy Żydzi, Słowianie i przedstawiciele innych mniejszości narodowych jako narody „niższe” zostali eksterminowani.
Uprzedzenia do ludzi czarnych aktualne są od dawna. Jako rasa „gorsza” zmuszani oni byli do niewolnictwa i pozbawieni jakichkolwiek praw obywatela a nawet człowieka. W RPA po roku 1948 rządząca Partia Narodowa wprowadziła system segregacji rasowej. Celem tego systemu było rozdzielenie czarnych i białych obywateli w każdym aspekcie życia oraz ochrona interesów rzeszy białych mieszkańców. Znaczna większość „kolorowych” została pozbawiona możliwości korzystania z bogactw tego państwa. Murzyni zmuszeni byli mieszkać w specjalnie wyznaczonych do tego celu miejscach. Zabrano im również wszystkie prawa obywatelskie.
Podobne akcje mają miejsce również i dzisiaj, jednak ich zasięg nie jest aż tak szeroki. Każda jednostka, grupa czy naród posiada pewne uprzedzenia w stosunku do innych, dlatego aby mówić o ich skali i zagrożeniach jakie mogą nieść należy bacznie przeanalizować co może być ich przyczyną. Dyskryminacja, uprzedzenia i tendencje do posługiwania się stereotypami nasilają się w czasie kryzysów gospodarczych, gdy dochodzi do konfliktu celów ekonomicznych, politycznych czy ideologicznych (np. spór izraelsko – arabski), gdy brakuje pracy i wzrasta rywalizacja o nią, wówczas też rodzą się uprzedzenia.
Druga przyczyna wiąże się z koncepcją tzw. „kozłów ofiarnych”. Agresja, u podstaw której leży frustracja połączona z bólem czy nudą może doprowadzić do ataków na jednostki, które nie mają nic wspólnego ze zdarzeniami a są jedynie jego obserwatorami. W takiej sytuacji konieczne jest znalezienie kogoś, kogo można bezkarnie zaatakować.
Nie należy generalizować i uważać, że jeśli wszyscy mamy skłonność do uprzedzeń to znaczy, że wszyscy będą zachowywali się tak samo. Są jednostki, które w połączeniu ze sprzyjającymi czynnikami zewnętrznymi będą bardziej skłonne do tego typu myślenia i zachowań. Sztywne poglądy, skłonność do karania, respekt dla władzy, podejrzliwość, nietolerancja to tylko niektóre z cech charakterystycznych osób skłonnych do kierowania się stereotypami. Można być normalnym człowiekiem, który z założenia nie kieruje się uprzedzeniami, ale funkcjonując w środowisku, gdzie stereotypy są akceptowane sami niejako automatycznie przyjmujemy je za normę. Dochodzi wówczas do próby wyjaśnienia i usprawiedliwienia takiego zachowania albo przez odwołanie do nauki albo przez poszukiwanie ich źródeł w zachowaniu samej ofiary i tłumaczenia, że to ona jest niemoralna i dlatego jest prześladowana. Jeśli ktoś jest uprzedzony do osoby o innym kolorze skóry to będzie skłonny na podstawie szczątkowych informacji, negatywnych doświadczeń, zasłyszanych opinii i bez uwzględnienia istniejących w rzeczywistości różnic, przypisywać wszystkim przedstawicielom danej społeczności czy grupy narodowej takie właśnie cechy.
Głęboko zakorzenionych uprzedzeń nie da się pozbyć. Przez ostatnie 20 lat poczyniono znaczne postępy w tej kwestii. Nadal jednak to za mało. Osoby o odmiennym niż biały kolorze skóry rzadko zajmują wysokie stanowiska w korporacjach czy polityce, a ich wizerunek w reklamach nie jest mile widziany. Analogiczna sytuacja ma miejsce w stosunku do kobiet. Ważne jest aby pamiętać, że przypisanie i powielanie pewnych ról i schematów ma bardzo niebezpieczne konsekwencje, ponieważ nie pozwala na zmiany, wywołuje utrzymanie niskiego poczucia własnej wartości i mniejsze aspiracje, a to z kolei ogranicza zakres celów jakie uważają te jednostki za dostępny zmniejszając tym samym szanse na sukces i poprawę swojej sytuacji bytowej.
Analizując sytuację, zasięg i liczbę konfliktów powodowanych uprzedzeniami o podłożu religijnym, etnicznym czy też rasowym wydaje się mało prawdopodobne by społeczeństwa zrezygnowały ze stereotypowego postrzegania rzeczywistości. Aby zwalczać myślenie takimi kategoriami wprowadzono mechanizmy walki z nimi. W mechanizmach tych upatrywać możemy pokonanie uprzedzeń mających miejsce na różnych podłożach. Jednym z nich jest dostarczenie szeregu informacji niezgodnych ze stereotypem, innym wystąpienie jednej silnej wyrazistej informacji zmieniającej stereotyp oraz stworzenie informacji niezgodnej ze stereotypem co prowadzi do stworzenia oddzielnej kategorii pozwalającej na przyswojenie jej bez konieczności zmiany początkowego stereotypu. Najgorszym z możliwych rozwiązań jest bierność. Niepodejmowanie żadnych działań to nic innego jak przyzwolenie na takie zachowania. Pracę nad złagodzeniem uprzedzeń, nad zmianą stosunku do innych „obcych” należy zacząć od najniższego szczebla czyli społeczności lokalnych i od najmłodszych, gdyż to w dzieciństwie kształtują się postawy, które w dorosłym życiu tak trudno zmienić. Konieczne są programy edukacyjne z zakresu praw człowieka, praw mniejszości, które pomogą zrozumieć problemy „obcych”, wyznawców innych religii, z innym kolorem skóry. W każdej szkole powinien funkcjonować system „wymian” uczniów z różnych krajów, który uczyłby otwartości, tolerancji oraz zaszczepiłby ciekawość do poznania innych ludzi i kultur. Uprzedzeń nie należy traktować wyłącznie jako sprawy osobiste, ludzie powinni uświadomić sobie, że ich obowiązkiem jest ocenianie innych na podstawie racjonalnych kryteriów. Jednym z punktów zwrotnych w tym dążeniu było podpisanie przez ONZ Deklaracji Praw Człowieka w 1948 roku. Właściwe rozumienie art. 1 i 2 tej deklaracji pozwoli w jakimś stopniu zapobiec szerzącym się nadal uprzedzeniom.
Wszyscy ludzie rodzą się wolni i równi pod względem swej godności i praw. Są oni obdarzeni rozumem, sumieniem i powinni postępować wobec innych w duchu braterstwa[...]a każda osoba jest uprawniona do korzystania ze wszystkich swoich praw bez jakiejkolwiek różnicy ze względu na rasę, kolor skóry, płeć, język, religię, poglądy polityczne lub jakiekolwiek inne pochodzenie narodowe lub społeczne, majątek, urodzenie.