Problematyka nieśmiałości dziecięcej

W dzisiejszych konsumpcyjnych czasach, okresie rosnącego postępu technicznego zwiększają swój zasięg współzawodnictwo, izolacja i samotność. Nic zatem dziwnego, że rośnie także populacja dzieci nieśmiałych, które nie potrafią sobie radzić w kontaktach społecznych. Można nawet powiedzieć, że nieśmiałość staje się chorobą społeczną przynoszącą negatywne skutki zarówno w sferze rozwoju emocjonalno – społecznego, jak i poznawczego dzieci. Osoba nieśmiała potrzebuje pomocy gdyż często sama nie potrafi poradzić sobie ze swoimi emocjami i reakcjami organizmu, jakie wywołuje nieśmiałość. Podjęcie działań polegających na niwelowaniu nieśmiałości u dzieci, polega na takim pokierowaniu nimi, aby stwarzać sytuacje, które dają możliwość przeżywania sukcesów, wypierając w ten sposób negatywną opinię o własnym funkcjonowaniu – przeświadczenie o niemożności sprostania standardom społecznym.
W zapobieganiu utrwalania się nieśmiałości ważna rolę odgrywają oddziaływania wychowawcze nastawione na odpowiednie kształtowanie osobowości dziecka. Gdy jednak zaburzenia związane z nieśmiałością przybiorą na sile, konieczne są oddziaływania terapeutyczne, zmierzające do zmiany nieprawidłowych zachowań dzieci, wyzwolenia aktywności , nauczenia sposobów radzenia sobie z emocjami w kontaktach społecznych.


1. Istota nieśmiałości.

Nieśmiałość, zarówno w literaturze przedmiotu, jak i języku potocznym, jest różnie definiowana. Wszyscy badacze są jednak zgodni co do tego, że jest ona formą zaburzeń szczególnie ujawniającą się w sytuacjach społecznych. Podejście do problematyki nieśmiałości można podzielić na symptomalne i syndromalne. W ujęciu symptomalnym rozpatruje się nieśmiałość w aspekcie behawioralnym lub emocjonalnym.

Aspekt behawioralny rozpatruje nieśmiałość z punktu widzenia zewnętrznych objawów związanych z obniżeniem poziomu działania jednostki w sytuacjach społecznej interakcji, a zwłaszcza w sytuacjach, w których osoba i jej działania są obiektem zainteresowania innych ludzi. Przedstawicielem tego poglądu jest P. Janet (za: Borecka- Biernat 2001: s.15), który ujmuje nieśmiałość jako specyficzne zakłócenie przebiegu czynności celowych, ujawniające się w obecności świadków. Osoba nieśmiała odczuwa wewnętrzny przymus zwracania uwagi na obserwatorów, co nie pozwala jej skoncentrować się na wykonywanej czynności. P. Pilkonis (1977: s.596) określa nieśmiałość jako „ tendencja do unikania towarzyskich, społecznych oddziaływań i do wykazywania trudności w uczestniczeniu w społecznych sytuacjach”.W ujęciu symptomalnym, uwzględniającym aspekt emocjonalny, nieśmiałość traktuje się jako odmianę lęku, pojawiająca się w sytuacja społecznych, gdy jednostka antycypuje negatywną ocenę własnej osoby. Zwolennikiem takiego podejścia jest S. Gertsmann (1963: s. 208), który określa nieśmiałość jako „rodzaj pewnej postawy emocjonalnej, wykształconej pod wpływem rzeczywistych niepowodzeń, które sprawić mogą, że jednostka zaczyna postępować ostrożnie, oczekując i przewidując trudności na swojej drodze do celu”. Ponieważ lękowi społecznemu w nieśmiałości towarzysza skrępowanie i zahamowanie, dlatego zdaniem R. Millera (2000:s.30) nieśmiałość można opisać jako „ szczególne połączenie lęku i zachowania, które wynika z charakterystycznego nawyku pesymistycznego myślenia i niskiej samooceny”. E. Hurlock (1985: s.384) przedstawia nieśmiałość jako „formę strachu, dla której typowe jest wzbranianie się przed kontaktem z osobami obcymi , nieznajomymi. Nieśmiałość przejawia się zawsze wobec osób, nie dotyczy natomiast przedmiotów , zwierząt lub sytuacji”. J. Driver (1961: s.294), ujmuje nieśmiałość jako „indywidualną właściwość przejawiającą się w skłonnościach przeżywania lęku w sytuacjach , w których przeciętna osoba tego nie uczucia nie doświadcza”. K. Taborowska (1982: s.5) twierdzi, że nieśmiałość jest „wyrazem strachu społecznego, odgrywającego przemożną rolę w życiu, w strukturze, w motywacji postępowania jednostki oraz poczynań grup”. Zwolennicy podejścia syndromalnego traktują nieśmiałość jako złożony zespół objawów w zakresie sfery behawioralnej, emocjonalnej i samoorientacyjnej. M. Tyszkowa (1993: s.457) uważa nieśmiałość za syndrom objawów, które występują w przeżyciach i w zachowaniu osób, u którego podłoża leżą charakterystyczne zakłócenia spostrzegania sytuacji społecznych powstające na tle specyficznie ukształtowanych poznawczych struktur osobowości. Reprezentantem podejścia syndromalnego jest również P. Zimbardo i F. Ruch (1997: s.673), którzy określają nieśmiałość jako „świadomość własnej niezdolności do podjęcia działań o charakterze społecznym, które pragnie się podjąć i których sposób wykonywania jest nam znany”. W definicji B. Harwas- Napierały (1979: s. 9-15) nieśmiałość traktowana jest jako zewnętrzny wyraz poczucia osobistego zagrożenia własnego „ja” w sytuacjach interakcji społecznych, w których człowiek spodziewa się społecznej oceny własnej osoby. Poczucie zagrożenia autorka rozumie jako uświadomienie możliwości podlegania ocenie ze strony otoczenia z przewidywaniem z góry ,że ocena ta będzie negatywna. Takie podejście sprzyja unikaniu kontaktów społecznych lub wycofywaniu się z nich, co powoduje bierność jednostki czy dezorganizację poziomu działania. Podobne stanowisko prezentuje D. Borecka- Biernat (2001: s.18), według której nieśmiałość to „ unikanie społecznych interakcji i obniżenie poziomu sprawności działania jednostki w obecności innych osób”. H. Hamer (2000: s.26) uważa nieśmiałość za „psychiczny paraliż” i jest ona według niego „rodzajem postawy składającej się z zespołu przykrych uczuć, obezwładniających myśli na swój temat i gotowości do wycofania się z trudnych sytuacji”. W odniesieniu do dzieci nieśmiałych można ujmować jako przejściowe zjawisko rozwojowe, które pojawia się okazjonalnie i mija z wiekiem, a wiąże się z kształtowaniem wrażliwości na krytykę. Według M. Tyszkowej ( 1993: s. 457) , jest to normalny przejaw kryzysowych momentów kształtowania się osobowości, kiedy jednostka świadoma własnych braków może się lękać negatywnych opinii ze strony innych oraz negatywnej samooceny, która może zahamować jej aktywność. Zdarza się jednak tak, że nieśmiałość może stać się względnie stałą cechą osobowości wywierającą wpływ na funkcjonowanie człowieka od wczesnego dzieciństwa do wieku dojrzałego.

Według J.Gładyszewskiej - Cylutko (2007: s.18) nieśmiałość u dzieci można określić jako względnie stałą cechę osobowości wpływającą negatywnie na radzenie sobie przez dziecko ze swoimi emocjami w sytuacjach społecznych, co wpływa na gorsze funkcjonowanie we wszystkich sferach. W sferze behawioralnej dzieci nieśmiałe wycofują się z kontaktów interpersonalnych, nie potrafią wyrazić siebie poprzez własną ekspresję twórczą. W sferze emocjonalnej odznaczają się skłonnością do przeżywania lęku ,obawy lub gniewu w sytuacjach ekspozycji społecznej. W sferze samoorientacyjnej nieśmiałość łączy się z obniżoną samooceną, poczuciem nie radzenia sobie w sytuacjach społecznych. P. Zimbardo (1994: s. 22-24) twierdzi ,że nieśmiałość jest doświadczeniem uniwersalnym . Nie są wolne od niej żadne kultury społeczne ani grupy wiekowe. Należy jednak mocno zaznaczyć, że zjawisko to jest bardziej powszechne w śród dzieci, zwłaszcza w wieku szkolnym, niż u osób dorosłych. Być może jest to spowodowane tym, że większości dorosłych udało się zwalczyć dziecięcą nieśmiałość lub nauczyli się radzić sobie z nią w swoim życiu.

2.Przyczyny nieśmiałości.

Badania nad etiologią nieśmiałości są prowadzone w kilku kierunkach. Autorzy badań w zależności od reprezentowanej dziedziny i całokształtu poglądów przedstawiają bardzo różne przyczyny nieśmiałości. Badacze osobowości uważają, że nieśmiałość jest cechą odziedziczoną. Są więc osoby nieśmiałe od urodzenia, skazane na nieśmiałość z powodu wrażliwego systemu nerwowego odziedziczonego od przodków. Zgodnie z takim podejściem pozbycie się nieśmiałości jest bardzo trudne, często wręcz niemożliwe. Behawioryści twierdzą, że przyczyną nieśmiałości jest nieprzyswojenie umiejętności społecznych , które ułatwiają kontakty z innymi ludźmi. Według tego poglądu głównymi przyczynami nieśmiałości mogą być wcześniejsze negatywne doświadczenia z ludźmi,
brak pożądanych umiejętność społecznych, antycypowanie negatywnego wyniku własnego działania i wywołany tym nieustanny lęk o to, jak się wypadnie, częste rozpamiętywanie sytuacji gdy własne zachowanie było odmienne od swych oczekiwań i przeżywanie frustracji z tego powodu. Według behawiorystów zachowania nieśmiałego można się oduczyć przede wszystkim poprzez nabywanie umiejętności społecznych. Podejście behawioralne potwierdzają wyniki badań R. Millera ( 2000: s. 110), który stwierdził istnienie związku pomiędzy nieśmiałością a niskimi umiejętnościami społecznymi. Przedstawiciele psychoanalizy dopatrują się przyczyn zjawiska nieśmiałości w zaburzeniach rozwoju osobowości i konflikcie miedzy strukturami id, ego i superego. W takim rozumieniu jest ona symptomem niezaspokojonych pragnień. ( Zimbardo 2000)
Psycholodzy społeczni wiążą początek doświadczania nieśmiałości z procesem etykietowania opartym na szczątkowych informacjach i uprzedzeniach. Dziecko, które otrzymało etykietę „nieśmiałe” będzie wybiórczo czasami bez realnego uzasadnienia przyjmowało informacje potwierdzające treść owej etykiety i upatrywało przyczyn niepowodzeń w sobie. Nauczyciele mogą również przejąć ten sposób patrzenia na ucznia
i schematycznie postrzegać jego funkcjonowanie przez pryzmat cechy nieśmiałości. Otoczenie- zarówno rodzinne , jak i szkolne- może wpływać na powstawanie nieśmiałości poprzez etykietowanie oraz niezauważanie symptomów nieśmiałości.
Na nieśmiałość dziecka ma też duży wpływ nieśmiałość rodziców, a zwłaszcza matki. Dziecko przebywające z rodzicami, może przejmować ich zachowania poprzez mechanizmy modelowania, naśladowania , identyfikacji. U źródeł nieśmiałości leżą w tym przypadku takie uczucia jak: lęk społeczny, zależność psychiczna od innych osób., bierność. Badania przeprowadzone przez B. Harwas – Napierałę ( 1995: s. 26-29 ) ujawniły ,że 75 % badanej nieśmiałej młodzieży ma rodziców również cechujących się nieśmiałością. Zauważono silną więź emocjonalną między nieśmiałym rodzicem a nieśmiałym dzieckiem. Należy zwrócić uwagę ,że w takiej sytuacji samo przejawianie lęku społecznego przez rodziców to za mało, aby nastąpiło przekazanie go. Między nim a dzieckiem musi istnieć więź emocjonalna, typu zależnościowego. Gdy takiej więzi brakuje dziecko nie ma wielu okazji , ani chęci, by przyswoić sobie sposoby zachowania rodzica.
Na znaczna rolę kontaktów uczuciowych pomiędzy dzieckiem a jego najbliższa rodziną zwraca uwagę także D. Borecka- Biernat (2001: s. 63-90). Badania przez nią prowadzone wykazały, że funkcjonowanie dziecka w grupie zależy od tego, jak układały się od wczesnego dzieciństwa kontakty uczuciowe miedzy nim a jego najbliższa rodziną. Najważniejszą „obroną” przed nieśmiałością może być zaspokojenie poczucia bezpieczeństwa i potrzeby samodzielności. Jest to swoisty lek uodporniający na rzeczywiste i wyobrażone zagrożenia.
Zdaniem badaczy istnieją dwa rodzaje nieprawidłowych środowisk rodzinnych przyczyniających się do rozwoju nieśmiałości u dzieci: rodzina nadmiernie opiekuńcza i rodzina, w której brak wystarczającego kontaktu uczuciowego rodziców z dzieckiem , także brak zainteresowania emocjonalnego ze strony rodziców. W pierwszym przypadku dziecko nie ma wystarczającej ilości okazji do samodzielnego działania, aktywnego osiągania celów, radzenia sobie w sytuacjach nowych, przez to obawia się każdej zmiany wymagającej podejmowania samodzielnych decyzji i przystosowania do nowej sytuacji , środowiska , osób. W drugim przypadku natomiast dziecko nie ma zaspokojonej potrzeby bezpieczeństwa, warunkującej wszelką aktywność człowieka, a także potrzeby współdziałania i łączności z bliskimi oraz potrzeby miłości i uznania. Niektóre badania wykazały , że nieśmiałości sprzyja niekonsekwentna opieka nad dzieckiem, szczególnie w najwcześniejszym okresie jego życia. Gdy niemowlę nie otrzymuje regularnych „porcji” miłości i troski, może wytworzyć się w nim tendencja do niepewności w kontaktach z ludźmi. (Witki 2000: s. 189)
Badając rodziny dzieci nieśmiałych zauważono, że trening zależności dominuje nad treningiem samodzielności, wysokim wymaganiom towarzyszy brak okazji do wypróbowania własnych sił, a w ocenie rezultatów działania dominują kary nad nagrodami. Wskazuje na to P. Zimbardo ( 2000: s. 79 ), wiążąc nieśmiałość z „treningiem skromności”, „brakiem treningu bycia w centrum”, negatywnymi doświadczeniami publicznych wystąpień i deprywacji potrzeb niezależności i samodzielności.

3. Funkcjonowanie psychospołeczne dziecka nieśmiałego


Do obszarów, które najbardziej narażone są na niekorzystne skutki nieśmiałości należą: relacje interpersonalne, motywacja, emocjonalność i procesy poznawcze.
Opisując własne funkcjonowanie osoby nieśmiałe wspominają o trzech obszarach aktywizowanych na skutek doświadczania tej formy lękliwości społecznej:
a)zewnętrzne oznaki sygnalizujące nieśmiałość,
b)fizjologiczne objawy,
c)uczucie zażenowania i skrępowania.
Widocznymi przejawami nieśmiałości dziecięcej są przede wszystkim trudności w zainicjowaniu rozmowy oraz w nawiązaniu werbalnego i wzrokowego kontaktu. Milczenie oraz trudności w wypowiadaniu myśli czy wyrażaniu uczuć powoduje, że dzieci nieśmiałe są mniej skuteczne w kształtowaniu otaczającej rzeczywistości. W zachowaniu dzieci nieśmiałych dominuje bierność o różnym nasileniu. Przejawia się ona tym, że dzieci z własnej inicjatywy nie podejmują żadnych działań, nie biorą czynnego udziału w lekcjach, odmawiają udziału w akademiach i różnych impreza. Dzieci nieśmiałe nie zgłaszają się samodzielnie odpowiedzi nawet wtedy, gdy maja wystarczający zasób wiedzy.
Uciążliwymi i skupiającymi uwagę osoby nieśmiałej są fizjologiczne przejawy pobudzenia układu współczulnego: przyspieszone tętno, pocenie się, zdenerwowanie, rumieniec, uczucie gorąca. Reakcją towarzyszącą jest zażenowanie wywołane sytuacją publicznego ujawnienia nieśmiałości. Objawy te utrudniają nawiązanie kontaktów interpersonalnych, wyrażanie własnych opinii, obronę swoich praw, wypowiadanie się na forum. Powodują nadmierne zaabsorbowanie własnymi reakcjami. W związku z unikaniem sytuacji mogących wywołać zażenowanie , dzieci nieśmiałe izolują się , co znacznie uniemożliwia naturalne relacje z innymi. U dzieci nieśmiałych obserwuje się tendencję do szybkiego zniechęcania się i braku inicjatywy lub podejmowania zadań w celu uniknięcia

porażki i dezaprobaty. Lęk przed kompromitacją sprawia ,że wolą nie podejmować działania niż narazić się na niepowodzenie. Ich postawa i sposób bycia, spodziewane odrzucenie, prowokują otoczenie do takich zachowań na zasadzie „samospełniającej się przepowiedni”. ( Januszewska 2000: s. 25)
Niepokój u osób nieśmiałych uruchamia mechanizm samokontroli i zmniejsza koncentrację uwagi, co przyczynia się do popełniania większej ilości błędów w zadaniach, a to z kolei prowadzi do przeżywania poczucia winy i unikania sytuacji, w których można ponieść porażkę.(Dzwonkowska 2003: s. 14)
W obrazie siebie, ucznia nieśmiałego charakterystyczne są skłonności niedoceniania siebie, brak zaufania do swoich zdolności i możliwości, występuje przejaskrawiona samoświadomość własnych błędów. Poczucie bezpieczeństwa nieśmiali czerpią z ustrukturyzowanych i zaplanowanych sytuacji , w przypadku zaś zidentyfikowania bodźców jako zagrażających mają tendencję do reagowania niepokojem, ucieczką lub unikaniem.
Mniejsza tolerancja na stres oraz podwyższona wrażliwość na bodźce wywołujące niezadowolenie i krytykę innych, przyczyniają się do trudnych do opanowania i niekontrolowanych reakcji emocjonalnych. Mogę one wywoływać w otoczeniu szkolnym niezrozumienie, utrudniać relacje rówieśnicze, prowadzić do izolacji, leku , depresji i samotności.


Bibliografia:

1. Borecka-Biernat D. (2001), Zachowania nieśmiałe młodzieży w trudnej sytuacji społecznej.
Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków
2. . Dzwonkowska J. (2009), Nieśmiałość a wspierające i trudne relacje z ludźmi. Oficyna
Wydawnicza „Impuls”, Kraków
3. Gertsmann S. (1963), Uczucia w naszym życiu. Wiedza Powszechna, Warszawa
4. Gładyszewska-Cylutko J. (2007), Wspomaganie rozwoju dzieci nieśmiałych poprzez
wizualizacje i inne techniki arteterapii. Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków.
5. Hamer H. (2000), Oswoić nieśmiałość. Wydawnictwo Veda, Warszawa.
6. Harwas-Napierała B. (1997), Nieśmiałość dziecka. PWN, Warszawa
7. Hurlock E. (1985), Rozwój dziecka. PWN, Warszawa

8. Miller R.S. (2000), Niepewność i zakłopotanie. O pokonywaniu niechcianych uczuć.
9. Tyszkowska M. (1992), Nieśmiałość i zahamowania. Fundacja „Innowacje”, Warszawa
GWP, Gdańsk
10. Umera M. (2008), Dziecko nieśmiałe w szkole. „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze”,
nr 10, s. 22-26.
11. Zimbardo P. (2012), Nieśmiałość. PWP, Warszawa.


Joanna Pazdańska