Sygmatyzm jako jedno z zaburzeń artykulacji

Z badań neurologa mgr Edyty Pałuszki przeprowadzonych na terenie jednej z gmin w powiecie częstochowskim w roku szkolnym 2005/2006, wynika, że spośród 113 dzieci w wieku 6 lat, 66 wymagało pomocy logopedycznej, co stanowi aż 58,4%, czyli takiej pomocy potrzebuje średnio, co drugie dziecko. Poprawna wymowa w dzisiejszych czasach odgrywa ogromną rolę, a jej wszelkie zaburzenia stają się przyczyną drwin, a przez to obniżonego poczucia własnej wartości oraz lęku przed wypowiadaniem się. Warto wspomnieć, że problem ten nie dotyczy tylko dzieci ale również wielu dorosłych, a co za tym idzie bardzo ważne jest, żeby wszelkie wady korygować od najwcześniejszych lat.
Zaburzenia artykulacji zwane także dyslalią to nieprawidłowości w realizacji jednej głoski, kilku głosek, a nawet wszystkich lub niemal wszystkich od razu, tzw. bełkot. Przy czym zachowane są rytm, melodia, akcent, ale mowa jest zatarta, mało zrozumiała lub zupełnie niezrozumiała. Do przyczyn dyslalii zaliczamy: zmiany anatomiczne aparatu artykulacyjnego (nieprawidłowa budowa języka, nieprawidłowa budowa podniebienia, zniekształcenia zgryzu, anomalie zębowe, przerost trzeciego migdałka, polipy, skrzywienie przegrody nosowej); nieprawidłowe funkcjonowanie narządów mowy (niska sprawność języka, zakłócona sprawność mięśni napinających i przywodzących, brak pionizacji języka); nieprawidłowa budowa i funkcjonowanie narządów słuchu (zaburzenie analizy i syntezy słuchowej, wybiórcze upośledzenie słuchu, obniżenie słyszalności, zaburzenia słuchu fonematycznego); a także niesprzyjające warunki do uczenia się mowy związane z czynnikiem społecznym (nieprawidłowe wzorce wymowy, nieprawidłowa atmosfera).
Sygmatyzm (seplenienie) jest jednym z najczęściej występujących zaburzeń artykulacyjnych. Według badań wyżej wspomnianego neurologa wynika, że wśród 86 dzieci w grupach wiekowych 6lat, 7lat, 8lat i więcej, zanotowano 74 przypadki sygmatyzmu co stanowi aż 86% (parasygmatyzm - 29 przypadków, czyli 33,7%; sygmatyzm właściwy - 45 przypadków, czyli 52,3%). Największy procent przypadków zanotowano wśród 6-latków, z biegiem lat występowanie tego zaburzenia maleje. Przyczyn sygmatyzmu jest wiele, a do najczęstszych zaliczane są: nieprawidłowa budowa narządów artykulacyjnych np. języka (język jest zbyt duży, gruby, krótkie wędzidełko podjęzykowe); wady zgryzu, które powodują brak dentalizacji (zgryz otwarty, protruzja - przodozgryz i retruzja - tyłozgryz); oraz inne anomalie zębowe. Przyczyną również może być rozszczep podniebienia, który powoduje niedostateczne zamknięcie jamy nosowej przez podniebienie miękkie (seplenienie nosowe), niska sprawność narządów artykulacyjnych - mięśnie języka są zbyt słabo lub zbyt mocno napięte, upośledzenie słuchu w zakresie tonów wysokich, obniżenie słyszalności, przewlekłe, nawracające choroby górnych dróg oddechowych, naśladowanie nieprawidłowych wzorców otoczenia oraz zbyt długie karmienie dziecka smoczkiem.
Seplenienie polega na nieprawidłowej artykulacji głosek dentalizowanych: ś, ź, ć, dź; s, z, c, dz; sz, ż, cz, dż. Wadliwa wymowa polegać może na zastępowaniu głosek jednego szeregu innym bądź deformacji - wtedy mówimy o seplenieniu właściwym czyli opuszczaniu głoski (lub głosek) w mowie.
Deformacja polega na nieprawidłowej wymowie spółgłosek: zębowych (s, z, c, dz); dziąsłowych (sz, ż, cz, dż); palatalnych (ś, ź, ć, dź). Deformacje są wynikiem zmiany miejsca artykulacji głosek, co powoduje zniekształcenie ich brzmienia. W zależności od miejsca, w którym powstaje wadliwa artykulacja, można wyróżnić różne typy seplenienia, na przykład międzyzębowe, przyzębowe, boczne, wargowo - zębowe.
Substytucja (parasygmatyzm) czyli zastępowanie jednych głosek dentalizowanych innymi, realizowanymi prawidłowo. Jest to zjawisko rozwojowe w okresie kształtowania i rozwoju mowy, jednakże gdy utrzymuje się dłużej, należy je uznać za patologię. Najczęściej spółgłoski: sz, ż, cz, dż (które najpóźniej pojawiają się w mowie dziecka) są zastępowane szeregiem łatwiejszym: s, z, c, dz,
a także oba szeregi: s, z, c, dz i sz, ż, cz, dż są zastępowane przez szereg: ś, ź, ć, dź. Zastępowane mogą też być spółgłoski dentalizowane szczelinowo: s, z, ś, ź, sz, ż przez zwarto - szczelinowe: c, dz, ć, dź, cz, dż.
Spółgłoski dentalizowane dźwięczne mogą być zastępowane przez odpowiednie bezdźwięczne (np. koza- kosa; żyto - szyto itp.), jak również
pewne głoski dentalizowane mogą być mylone przez z innymi, zazwyczaj z tymi, przez które były zastępowane we wcześniejszej fazie rozwoju mowy. Są to objawy sygmatyzmu fizjologicznego, rozwojowego.
Elizje (mogisygmatyzm) to opuszczanie dźwięku. Głoski dentalizowane mogą być opuszczane bądź w ogóle nierealizowane. Podobnie jak w wypadku substytucji jest to zjawisko rozwojowe do pewnego momentu, gdy utrzymuje się dłużej, to należy je uznać za patologię rozwojową.
Można wyróżnić wiele rodzajów sygmatyzmu właściwego, nazewnictwo występuje głównie ze względu na przyczynę błędnej artykulacji określonych głosek.
Seplenienie międzyzębowe (sigmatismus interdentalis) to takie, w którym język wsuwa się między zęby, jest spłaszczony (brakuje mu rowka). Występuje brak dentalizacji (tzn. zbliżenia górnych i dolnych zębów) , dźwięk zbliżony jest do angielskiego „th”. W wymowie osób sepleniących międzyzębowa pozycja języka może pojawiać się również przy artykulacji innych głosek zębowych (np. t, d, n). Obok interdentalis występuje interlabialis - język wysuwa się między wargi, powstaje dźwięk miedzy s/f.
Czasami spotyka się też seplenienie międzyzębowe boczne, gdzie brzeg języka jednostronnie wsuwa się pomiędzy zęby trzonowe tzn. boczna prawostronna lub lewostronna wymowa głosek dentalizowanych. Korektę zaczyna się od głosek: sz, ż, cz, dż - żeby utrwalić trzymanie języka u góry.
Seplenienie przyzębowe charakteryzuje płaskie ułożenie przodu języka , który zbyt mocno przylega do wewnętrznej strony siekaczy, brakuje rowka, a powietrze przechodzi szerokim strumieniem Brzmienie głosek jest przytępione, a szmer jest osłabiony, bądź w ogóle się nie pojawia. Korekta polega na odsunięciu języka od zębów.
Seplenienie wargowo-zębowe cechuje wąska szczelina między dolną wargą, a górnymi siekaczami lub między górną wargą, a dolnymi siekaczami. Język nie bierze udziału w artykulacji, a dźwięk jest podobny do ostro brzmiącego „f”. Układ narządów artykulacyjnych jest podobny do artykulacji głosek: w, f. Korekta odbywa się poprzez ćwiczenia i powtórzenia.
Seplenienie boczne występuje gdy cały język jest ułożony niesymetrycznie, szczelina nie tworzy się w jego linii środkowej, lecz z boku- przy kłach, zębach przedtrzonowych lub trzonowych. Szczelina może być poprzedzona zwarciem, prąd powietrza nie jest emitowany w linii prostej, lecz z jednej (prawostronnie, lewostronnie , bądź z obu stron).
Seplenienie boczne ze zwarciem przednim - język ułożony jak przy głosce „l”, powietrze przechodzi bokiem. Seplenienie boczne ze zwarciem tylnym - środek języka unosi się ku podniebieniu i zwiera się z nim z jednej lub z dwóch stron.
Sygmatyzm boczny międzyzębowy zawiera objawy sygmatyzmu bocznego oraz międzyzębowego.
W seplenieniu nosowym można wyróżnić dwa rodzaje: częściowe i całkowite; charakteryzuje się tym, że w czasie artykulacji głosek dentalizowanych powietrze wydychane wydostaje się jednocześnie przez usta i nos (rezonans nosowy). Przyczyną jest nieprawidłowy układ języka, ponieważ zwiera się on z podniebieniem. Przy seplenienieniu krtaniowym głoski dentalizowane zastępowane są przez szmer krtaniowy (zwarcie krtaniowe). Natomiast seplenienie świszczące cechuje ostre, świszczące brzmienie głosek dentalizowanych oraz głęboki rowek wzdłuż linii środkowej języka. Przyczyną najczęściej jest diastema i nieregularne ustawienie zębów.
Seplenienie wargowe charakteryzuje szczelina tworząca się między wargami a językiem, który pozostaje bierny. Z kolei seplenienie podniebienne wyróżnia czubek języka zbliżony do podniebienia twardego, w wyniku czego tworzy się szmer. Seplenienie wargowe najczęściej powstaje przy zgryzie otwartym, przy przodowaniu żuchwy i palatalizacji, a wymowa głosek: sz, ż, cz, dż, zbliżona jest do wymowy miękkich: ś, ż, ć, dź.
Sigismatizmus lateroflexus to rodzaj seplenienia, w którym czubek języka przesuwa się w jedną stronę i prąd powietrza jest skierowany na wprost górnego kła (w prawą stronę). Artykulacja jest podobna do międzyzębowej i bocznej.
Sigismatismus cacuminalis cechuje się językiem przyjmującym kształt wieży i przesuwającym się w głąb jamy ustnej. Baza artykulacyjna jest cała przesunięta do tyłu jamy ustnej.
Seplenienie przydechowe, w którym wymowa głosek dentalizowanych jest przydechowa, charakteryzują dźwięki syczące w formie przypominającej chuchający szmer.
Seplenienie szumiące cechuje wymowa głosek dentalizowanych jako szmer i charczenie. Przy seplenieniu gardłowym głoski dentalizowane są wymawiane gardłowo. Przyczyną takiej wymowy są najczęściej rozszczepy podniebienia, a także w wyniku nieaktywnego podniebienia.
Dorsalna - niekoronalna wymowa głosek : sz, ż, cz, dż polega na tym, że czubek języka jest przy dolnych siekaczach, a predorsum zbliża się do wałka dziąsłowego.
Praca nad rozwojem mowy dziecka polega na zabawie i odpowiedniej stymulacji językowej. W takim przypadku pracuje osoba dorosła, a dziecko dobrze się bawi. Ważne jest, żeby osoba korygująca wadę wymowy dziecka była do tego dobrze przygotowana, najlepiej jeśli udamy się do logopedy. Ćwiczenia po wskazówkach specjalisty mogą po pewnym czasie również wykonywać sami rodzice dziecka. Korekta wad wymowy u dzieci polega na nauce prawidłowego sposobu artykulacji głosek, które dziecko wypowiada nieprawidłowo, zniekształca, zastępuje innymi, lub pomija. Terapia logopedyczna zaczyna się od wywołania prawidłowej głoski, poprzez przekształcenie fonetyczne, mechaniczne ustawianie narządów mowy, demonstrację. Potem utrwala się ten dźwięk poprzez cały szereg, odpowiednio dobranych ćwiczeń.
Ćwiczenia artykulacyjne: ćwiczenia oddechowe pomagające w wytworzeniu rowka (np. dmuchanie przez rurkę i do rurki, dmuchanie na płomień świecy tak, by nie został zdmuchnięty, nadmuchiwanie balonów, gra na grzebieniu); ćwiczenia języka, warg (np. kląskanie czubkiem języka, robienie rurki z języka, dmuchanie przez nią powietrza, szybkie i wolne powtarzanie tttttt, wypychanie językiem policzków przy zamkniętych ustach, unoszenie języka na przemian do górnych i dolnych).
Gdy dziecko ma trudność w uniesieniu czubka języka do dziąseł stosuje się ćwiczenia uelastyczniające wędzidełko i pionizujące język np. oblizywanie językiem podniebienia, górnych zębów, warg, „ostrzenie” czubka języka o górne siekacze, masowanie czubkiem języka dziąseł.
Jeśli dziecko ma problemy z szerokim ułożeniem języka na podniebieniu pomocne są takie ćwiczenia jak: żucie brzegów języka włożonych między zęby trzonowe, unoszenia i opuszczania przedniej i środkowej części języka, podczas gdy jego brzegi ujęte są między zęby trzonowe, zakładanie szerokiego języka na górną wargę.
Jeśli mowa o sposobach wywołania prawidłowej głoski to: głoskę "s" możemy wywołać poprzez wymowę t lub f aż powstanie szczelina i uśmiechnięcie się podczas mówienia. Głoski te wymawiamy, a następnie zamykamy buzię. Innym sposobem jest przedłużona wymowa głoski c, a także zapora języka przy pomocy patyczka (przy wymowie międzyzębowej dziecka patyczek poziomo; przy wymowie bocznej patyczek wzdłuż języka). Można również zrobić supełek z nitki, który umieszczamy na wewnętrznej stronie dolnych siekaczy, dziecko wtedy czubkiem języka przytrzymuje ten supełek i dmucha.
Głoskę "z" możemy wywołać następującymi sposobami: głośne wymawianie głoski s pozwala uzyskać z; długie mówienie głoski d, aż powstanie szczelina, kolejno uśmiechnąć się w trakcie mówienie, a potem czubek języka skierować do dolnych zębów; jak również zrobienie supełka na nitce, który należy umieścić między zębami (supełkiem na wew. stronie dolnych siekaczy), a następnie przytrzymać językiem i dmuchać.
Jeśli mowa o głosce "c" to możemy ją wywołać poprzez mocne, przeciągłe i z dentalizacją wymawianie głoski t, jak również ciche wymawianie dz oraz zabawa w naśladowanie cykad - ccccc.
"Dz" możemy uzyskać poprzez głośne wymawianie c, a także szybkie wymawianie d i z (d, z, d, z, dz, dz, dz).
Głoskę "sz" uzyskujemy poprzez przedłużenie głoski cz. Ciche wymawianie głoski ż pozwala również uzyskać głoskę sz. A także dobrym sposobem jest podniesienie czubka języka do górnych dziąseł w czasie artykulacji głoski s.
Wymawiając głoskę d język „wchodzi po drabinie” (po podniebieniu twardym),w ten sposób można wywołać głoskę "dż". Inny sposób to w trakcie wymawiania głoski d dziąsłowego, dziecko wykonuje ustami ruchy rozciągania ust w szerokim uśmiechu i ściąganie w tzw. ryjek, aż do momentu osiągnięcia głoski dż.
Do sposobów, które mogą wspomóc wywołanie głoski "ś" należą:
cofnięcie, np. palcem lekko język w głąb jamy ustnej; powtarzanie titititititi; wydłużenie głoski ć; naśladowanie wiatru (śśśśś) Dobrym sposobem jest także gdy w trakcie wymawiania szeptem przedłużonego chi lub j, dziecko powoli zamyka usta i cofa kąciki warg aż uzyska ś.
Przy wywoływaniu głoski "ź" możemy również wspomóc sobie machanicznie, cofając lekko język w głąb jamy ustnej. Pomocne jest również wymawianie głoski ś, które doprowadza do artykulacji ź.
Głoskę "ć" uzyskujemy poprzez: szybkie wymawianie t, z nieco podwyższonym językiem i przez dodanie ś; wymawianie dź szeptem; oraz w czasie wymawiania ti, cofnięcie czubka języka za dolne zęby i dziąsła.
Pomocne są także zabawy z udziałem głoski ć, np. cccicho (palec przy ustach).
Dlaczego tak ważne jest wczesne rozpoczęcie terapii? Ponieważ nieleczone wady mowy utrwalają się i powodując często poważne konsekwencje rozwojowe. Obecnie do logopedów trafia wielu dorosłych, którzy z powodu nieprawidłowej wymowy mają kłopoty w komunikacji na różnych jej poziomach, rzutujące na ich życie osobiste i karierę zawodową. Nieumiejętność przekazywania treści stanowi poważną barierę w kontaktach międzyludzkich. A praca z dorosłymi, jak twierdzą logopedzi, jest znacznie trudniejsza niż z dziećmi, ponieważ złe nawyki ciężko jest wyplenić. Dlatego też im wcześniej "wyłapiemy" wadę wymowy dziecka, tym lepiej dla niego.


Bibliografia:
Publikacja: Edyta Pałuszka - Najczęstsze zaburzenia mowy u dzieci – na podstawie badań własnych. - http://sod.ids.czest.pl/publikacje2/l1108/l1108.pdf,
Red. Gałkowski T., Jastrzębowska G. - Logopedia. Pytania i odpowiedzi. , Wydawnictwo Uniwersytet Opolski, Opole 1999,
Artykuł: Życie Szkoły nr 10/2004 ,,Dlaczego dziecko źle mówi’’ s.31-35
Antos D., Demel G., Styczek I. - Jak usuwać seplenienie i inne wady wymowy., Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1978,
Chmielewska E. – Logopedia. Poradnik dla nauczycieli i rodziców. Zabawy logopedyczne i nie tylko, Kielce 1997