Specjalne placówki oświatowe w Polsce

Początki szkolnictwa specjalnego w Polsce sięgają drugiej połowy XIX w. Był to czas bardzo trudny dla Polski, gdy kraj był pod zaborami. Większość wybitnych specjalistów, lekarzy, pedagogów pracowała na rzecz oświaty obcych państw. W związku z rozwojem przemysłu na całym świecie rosła potrzeba wyższego wykształcenia i przygotowania do pracy, co spowodowało wprowadzanie w poszczególnych państwach nauczania obowiązkowego. Początkowo nie dostrzegano potrzeby tworzenia szkół specjalnych, „dopiero w wyniku rozszerzenia się idei powszechności nauczania” zaczęto selekcjonować te dzieci, które nie radziły sobie z powszechnym programem nauczania, jako „upośledzone umysłowo”. Od tego momentu nastąpił rozwój pedagogiki specjalnej na całym świecie.
Na ziemiach polskich pierwszą szkołę dla dzieci niepełnosprawnych intelektualnie zorganizowano w zaborze pruskim w Poznaniu w 1897 r. W kolejnych latach powstawały nowe szkoły i placówki specjalne:
• 1907 r. - uruchomienie placówki dla upośledzonych umysłowo przez magistrat warszawski;
• 1907 r. - powstanie Polskiego Towarzystwa Badań nad Dziećmi.;
• 1912 r. - utworzenie w Krakowie "zakładu dla dzieci z odchyleniami w rozwoju umysłowym" przez prof. Jana Piltza.
Powstające szkoły „w różnych zaborach były w różny sposób zorganizowane, różne obowiązywały w nich programy i różne metody nauczania w nich stosowano” . Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, sytuacja oświaty zaczęła się poprawiać. „Naczelnym zadaniem odradzającego się państwa polskiego było odrobienie zaniedbań w szkolnictwie i oświacie, stworzenie jednolitego ustroju w całym kraju” . System oświaty w Polsce został uregulowany Dekretem wydanym przez Naczelnika Państwa z dnia 7 lutego 1919 r. o obowiązku szkolnym, obejmującym także dzieci niepełnosprawne intelektualnie. Zgodnie z treścią Dekretu system oświaty obejmował publiczne szkoły powszechne oraz szkoły wszelkiego typu. Szkolnictwo specjalne organizowane było głównie przez towarzystwa wyznaniowe i świeckie oraz samorządy terytorialne. Państwo udzielało jedynie subwencji oraz nadzorowało prowadzenie szkół i placówek specjalnych przez Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Sieć szkół specjalnych rozwijała się głównie w województwach zachodnich, a najmniej takich placówek było na terenach wschodnich i południowych. Nauczanie szkolne organizowane było tylko dla dzieci niepełnosprawnych intelektualnie w stopniu lekkim, dzieci z głębszymi niepełnosprawnościami mogły przebywać jedynie w specjalnych zakładach opieki i nie były objęte systemem nauczania. 17 marca 1921 r. weszła w życie Konstytucja marcowa, która gwarantowała prawa do opieki i ochrony także dzieci niepełnosprawnych.
Największe zasługi dla rozwoju pedagogiki specjalnej miała Maria Grzegorzewska, wybitna osobowość i wielki autorytet w tej dziedzinie. Działalność pedagogiczną M. Grzegorzewskiej przenikało przekonanie o wielkiej wartości każdego człowieka, a jej głównym mottem były słowa: „Nie ma kaleki, jest człowiek” . Za główny cel swojej pracy i życia Maria Grzegorzewska obrała pomoc dzieciom pokrzywdzonym i niepełnosprawnym. W 1921 r. prowadziła Państwowe Seminarium Pedagogiki Specjalnej, a w 1922 r. założyła jeden z pierwszych na świecie Instytut Pedagogiki Specjalnej. Z jej inicjatywy powstała w 1924 r. Sekcja Szkolnictwa Specjalnego Związku Nauczycielstwa Polskiego, gdzie Grzegorzewska współpracowała z wybitnymi pedagogami m.in. J. Doroszewską, N. Han – Ilgiewicz, J. Korczakiem, W. Łuniewskim, T. Mayznerem, J. Segałem, M. Wawrzynowskim oraz J. Joteyko. Dużą rolę w rozwoju naukowej działalności pedagogiki specjalnej miało czasopismo „Szkoła Specjalna”, założone w 1924 r. przez M. Grzegorzewską.
„Okres II wojny światowej spowodował zahamowanie myśli pedagogicznej. W krajach objętych pożogą wojny (...) problemy pedagogiczno – opiekuńcze zeszły na margines.(...) Miejsce pedagogiki specjalnej zajęły metody „radykalne”, „skuteczniejsze”, zmierzające do unicestwienia tego, co „niegodne” jest życia” . Z 63 placówek istniejących w 1939 r., po wojnie pozostało 14. Okres po drugiej wojnie światowej przyniósł duży rozkwit szkolnictwa specjalnego, powstawało coraz więcej nowych szkół specjalnych oraz wzrastała liczba uczniów. W latach 1945-1955 nastąpił trzykrotny przyrost szkół specjalnych. Nową formą było wprowadzenie do systemu oświaty przedszkoli specjalnych oraz "szkół życia", czyli placówek edukacyjnych dla osób głębiej niepełnosprawnych intelektualnie. Aktami prawnymi, które ustanawiały obowiązek szkolny i przymus nauki, również dla dzieci niepełnosprawnych, był Dekret z marca 1956r. oraz ustawa o rozwoju oświaty i wychowania z lipca 1961 r. Rozwój szkolnictwa specjalnego na przestrzeni lat postępował bardzo dynamicznie, wciąż jednak nie zaspokajał faktycznych potrzeb społecznych w tym zakresie.
Duże znaczenie na rozwój pomocy dzieciom niepełnosprawnym oraz szkolnictwa specjalnego miało wprowadzenie nowych zapisów przez Organizację Narodów Zjednoczonych tj. Deklaracji Praw Człowieka przyjętej na Ogólnym Zgromadzeniu ONZ w dniu 10. XII. 1948 r., Rezolucji UNESCO przyjętej na XIII Sesji Zgromadzenia Ogólnego w 1954 r., Rezolucji Rady Ekonomicznej i społecznej ONZ przyjętej w dniu 6.V. 1975 r.
„Dokumentem, który po raz pierwszy szczegółowo regulował zasady organizacji szkolnictwa specjalnego, było zarządzenie ministra oświaty i wychowania z kwietnia 1984 r. w sprawie zasad organizacji kształcenia specjalnego” . W zarządzeniu wymienione zostały kategorie dzieci niepełnosprawnych oraz rodzaje różnych placówek, gdzie w zależności od wieku mogły przebywać dzieci niepełnosprawne.
Obecnie szkolnictwo specjalne zajmuje dobrą pozycję w oświacie, dzięki przepisom regulującym organizację pracy z dziećmi niepełnosprawnymi. 7 września 1991 r. została wprowadzona ustawa o systemie oświaty, dotycząca wszystkich dzieci i młodzieży, w tym także niepełnosprawnych . Kształceniem specjalnym objęte są dzieci i młodzież, wymagające stosowania specjalnej organizacji nauki i metod pracy. Kształcenie takie jest prowadzone w formie nauki w szkołach ogólnodostępnych, szkołach lub oddziałach integracyjnych, szkołach lub oddziałach specjalnych i ośrodkach. Jednym z podstawowych priorytetów polityki oświatowej w Polsce jest wyrównywanie szans dzieci i młodzieży, dostępność do edukacji, doradztwa, rehabilitacji i pracy dla osób niepełnosprawnych.
Ostatnim najnowszym aktem prawnym z dnia 11.X. 2013 r., który reguluje opiekę nad dziećmi niepełnosprawnymi już od najmłodszych lat, jest Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej w sprawie organizowania wczesnego wspomagania rozwoju dzieci . Nowe rozporządzenie pozwala na organizowanie dla dzieci dotkniętych lub zagrożonych niepełnosprawnością specjalistycznej opieki, mającej na celu pobudzanie psychoruchowe i rozwój społeczny od chwili wykrycia niepełnosprawności do podjęcia nauki w szkole. Wczesne wspomaganie może być organizowane w przedszkolach i w szkołach podstawowych, w tym w specjalnych, w innych formach wychowania przedszkolnego, w ośrodkach oraz Poradniach Psychologiczno-Pedagogicznych, w tym poradniach specjalistycznych. Oznacza to przede wszystkim szybsze wykrywanie niepełnosprawności u małych dzieci, rozpoczęcie wczesnej rehabilitacji, terapii oraz objęcie szczególną opieką rodzin dzieci niepełnosprawnych.
System oświaty w Polsce zapewnia dzieciom i młodzieży niepełnosprawnej intelektualnie realizację obowiązku szkolnego zgodnie z ich potrzebami rozwojowymi i możliwościami. „Nauczanie uczniów niepełnosprawnych jest integralną częścią systemu oświaty i za organizację kształcenia tych uczniów w zgodzie z polityką oświatową państwa odpowiadają jednostki samorządu terytorialnego właściwe dla miejsca zamieszkania dzieci i młodzieży” . Organizowane są zarówno publiczne jak i niepubliczne przedszkola specjalne, szkoły podstawowe i gimnazjalne specjalne, integracyjne i z oddziałami integracyjnymi, szkoły ponadgimnazjalne, specjalne ośrodki szkolno – wychowawcze, specjalne ośrodki wychowawcze.
Ustawa o systemie oświaty deklarując możliwość pobierania nauki przez dzieci i młodzież niepełnosprawną nie określała do tej pory precyzyjnie stopni niepełnosprawności. Bardzo często dzieci i młodzież z głęboką niepełnosprawnością były niedostrzegane przez system oświaty i nie zawsze korzystały z prawa do nauki. Obecnie zostało to rozwiązane nowym Rozporządzeniem MEN z dnia 23 kwietnia 2013 r. „w sprawie warunków i sposobu organizowania zajęć rewalidacyjno – wychowawczych dla dzieci i młodzieży z upośledzeniem umysłowym w stopniu głębokim” . Udział dzieci i młodzieży niepełnosprawnej intelektualnie w stopniu głębokim w wymienionych zajęciach jest jednoznaczny ze spełnieniem obowiązku rocznego przygotowania przedszkolnego, obowiązku szkolnego i obowiązku nauki. Zajęcia rewalidacyjno – wychowawcze mają na celu wspomaganie rozwoju dzieci i młodzieży, rozwijanie zainteresowania otoczeniem oraz rozwijanie samodzielności w funkcjonowaniu w życiu codziennym. Wprowadzenie takich konkretnych ustaleń jest dużym sukcesem w podejmowaniu działań rewalidacyjnych i rehabilitacyjnych dla tych dzieci jak również dla ich rodzin, które często były zostawiane same z problemem niepełnosprawności. Również od 1.IX.2004 r. do systemu oświaty została wprowadzona możliwość organizowania nowego typu szkół ponadgimnazjalnych. Dla uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym lub znacznym oraz z niepełnosprawnościami sprzężonymi powstały trzyletnie szkoły Przysposobienia do Pracy. Celem takich szkół jest „utrwalanie i poszerzanie zakresu posiadanej wiedzy, kształcenie kompetencji społecznych, zdolności adaptacyjnych i nabywanie nowych umiejętności umożliwiających samodzielne, niezależne funkcjonowanie tych uczniów” .
„Proces zmian w kształceniu specjalnym polega przede wszystkim na pozytywnej ewolucji podejścia do ucznia niepełnosprawnego, na indywidualizowaniu działań pedagogicznych psychologicznych i innych specjalistycznych oraz takim organizowaniu środowiska lokalnego i normalizacji praw i obowiązków społecznych, aby stworzyć jak najlepsze warunki do ich normalnego funkcjonowania w środowisku” . Szkolnictwo specjalne otrzymuje coraz nowsze rozwiązania prawne tworzone przez ministerstwo oświaty, regulujące organizowanie zajęć specjalistycznych dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnej. Jednym z takich dokumentów jest nowe rozporządzenie z dnia 30 kwietnia 2013 r. „w sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno – pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach” . W rozporządzeniu ujęci są uczniowie z niepełnosprawnością, którzy na podstawie orzeczenia lub opinii Poradni Psychologiczno – Pedagogicznej mogą uzyskać odpowiednią pomoc psychologiczno – pedagogiczną. Pomoc taka polega na rozpoznawaniu możliwości psychofizycznych uczniów oraz rozpoznawaniu i zaspokajaniu indywidualnych potrzeb rozwojowych i edukacyjnych. Pomocy udzielają wszystkie osoby, które pracują z dzieckiem tj., nauczyciele, wychowawcy, specjaliści, w szczególności psycholodzy, pedagodzy, logopedzi i doradcy zawodowi. W szkole pomoc psychologiczno – pedagogiczna jest organizowana i udzielana w formie: zajęć rozwijających uzdolnienia, zajęć dydaktyczno-wyrównawczych, specjalistycznych (korekcyjno-kompensacyjnych, logopedycznych, socjoterapeutycznych oraz innych zajęć o charakterze terapeutycznym), zajęć związanych z wyborem kierunku kształcenia i zawodu oraz planowaniem kształcenia i kariery zawodowej, porad i konsultacji. Pomocy psychologiczno – pedagogicznej udziela się również rodzicom uczniów i nauczycielom w formie porad i konsultacji oraz warsztatów i szkoleń.
Realizację obowiązku szkolnego i nauki zapewniają uczniom niepełnosprawnym intelektualnie, jak już wcześniej omawiano, nie tylko szkoły specjalne czy integracyjne ale również ośrodki do których należą specjalne ośrodki szkolno – wychowawcze, specjalne ośrodki wychowawcze oraz ośrodki rewalidacyjno – wychowawcze. Każda z wymienionych placówek spełnia podobne funkcje, ale różni się pod względem organizacyjnym.
Specjalne Ośrodki Szkolno - Wychowawcze są prowadzone dla dzieci i młodzieży, które wymagają stosowania specjalnych oddziaływań wychowawczych, pomocy psychologiczno – pedagogicznej oraz zajęć rewalidacyjnych ze względu na występujące niepełnosprawności. W skład specjalnego ośrodka szkolno – wychowawczego wchodzi co najmniej jedna z następujących szkół: szkoła podstawowa specjalna, gimnazjum specjalne, szkoła ponadgimnazjalna specjalna. Ośrodek umożliwia wychowankom udział w zajęciach indywidualnych lub grupowych, profilaktyczno – wychowawczych, rewalidacyjnych i usprawniających ruchowo, przygotowujących dzieci i młodzież do samodzielności w życiu społecznym, zajęciach sportowych, turystycznych, rekreacyjnych oraz kulturalno-oświatowych, zajęciach rozwijających zainteresowania i szczególne uzdolnienia.
Specjalne ośrodki wychowawcze są prowadzone dla dzieci i młodzieży, które wymagają stosowania specjalnych oddziaływań wychowawczych, pomocy psychologiczno – pedagogicznej oraz zajęć rewalidacyjnych ze względu na występujące niepełnosprawności.
Specjalne ośrodki wychowawcze nie mają w swoim składzie szkoły i z tego powodu są zobowiązane zapewnić wychowankom realizację obowiązku szkolnego i nauki poza ośrodkiem. Ośrodki Wychowawcze zapewniają wychowankom udział w indywidualnych lub grupowych zajęciach profilaktyczno – wychowawczych, rewalidacyjnych i usprawniających ruchowo, udział w zajęciach sportowych, turystycznych, rekreacyjnych oraz kulturalno-oświatowych, udział w zajęciach rozwijających zainteresowania i szczególne uzdolnienia.
Pobyt wychowanków zarówno w Specjalnych Ośrodkach szkolno – wychowawczych jak i w Specjalnych Ośrodkach wychowawczym może trwać do czasu ukończenia nauki w szkole, nie dłużej jednak niż do ukończenia 23 roku życia.
Ośrodki rewalidacyjno – wychowawcze umożliwiają realizację obowiązku rocznego przygotowania przedszkolnego, obowiązku szkolnego i obowiązku nauki dzieciom i młodzieży z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu głębokim oraz z niepełnosprawnościami sprzężonymi w formie zajęć rewalidacyjno – wychowawczych. Wychowankami ośrodków rewalidacyjno – wychowawczych mogą być dzieci i młodzież w wieku od 3 do 25 roku życia.
Pomimo tak dobrej organizacji kształcenia specjalnego w ostatnich latach obserwuje się spadek szkół specjalnych oraz uczniów w tych szkołach, co wynika z badań Głównego Urzędu Statystycznego. Nie oznacza to zmniejszania się liczby osób niepełnosprawnych, ponieważ dane z SIO wskazują na dużą liczbę dzieci i młodzieży wymagających stosowania pomocy psychologiczno – pedagogicznej (objętych 12%). Taki stan rzeczy wskazuje na pozostawanie części uczniów niepełnosprawnych w szkołach ogólnodostępnych oraz szkołach integracyjnych. W ciągu ostatnich kilku lat polityka oświatowa państwa promuje tzw. nauczanie włączające, które zakłada włączanie dzieci z niepełnosprawnościami do ogólnodostępnych szkół lokalnych. W roku szkolnym 2013/2014 Ministerstwo Edukacji Narodowej wyznaczyło, jako jeden z kierunków realizacji polityki oświatowej państwa „kształcenie uczniów niepełnosprawnych w szkołach ogólnodostępnych ”. Inaczej mówiąc „edukacja włączająca – system kształcenia uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi przechodzi od modelu segregacyjnego w stronę modelu integracyjnego (włączającego). Idea integracji uczniów niepełnosprawnych ze sprawnymi – włączania ucznia z niepełnosprawnością do szkoły ogólnodostępnej – wspólne warunki” .
Co okaże się najlepszym rozwiązaniem dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnej intelektualnie będzie można stwierdzić za kilkanaście lat. Doświadczając różnych zmian i nowych propozycji każdy człowiek ma możliwość osobistego rozwoju, samodzielnie obserwuje, analizuje aby podejmować odpowiednie i dojrzałe decyzje. System oświaty w Polsce zapewnia szeroki wachlarz możliwości i propozycji dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnej. Wybór odpowiedniej ścieżki kształcenia należy do woli rodziców lub opiekunów dziecka niepełnosprawnego.