Czym jest słuch fonemowy?

Słuch fonemowy jest umiejętnością wyodrębniania najmniejszych części mowy, którymi są fonemy. Słuch ten należy rozdzielić od słuchu fizjologicznego, gdyż prawidłowy słuch fizjologiczny nie jest tożsamy z rozwiniętym słuchem fonemowym. B. Rocławki podaje, iż słuch fonemowy to ten rodzaj słuchu, dzięki któremu w strumieniu dźwięków mowy wyodrębniamy jej składniki znaczące – wyrazy, a także wyodrębniamy jej składniki fonetyczne – fonemu. Słuch fonematyczny pozwala nam odróżnić głoskę od głoski (fonem od fonemu – mówiąc ściślej) (B. Rocławski, 2001, s. 8).

Rozwój słuchu fonemowego wpływa na kształtowanie się mowy u dzieci. Jego opanowanie jest niezbędne podczas nauki umiejętności analizy i syntezy fonemowej . Ponadto identyfikacja poszczególnych głosek, która jest istotą słuchu fonemowego jest jednym z czynników warunkujących umiejętność komunikowania się z otoczeniem. Rozpoznawanie poszczególnych dźwięków mowy umożliwia różnicowanie słów (M. Lipowska, 2001, s. 4 ). Według M. Bogdanowicz (2004) odpowiednio rozwinięty słuch fonematyczny jest podstawowym elementem prawidłowego rozwoju mowy oraz umiejętności czytania i pisania. Posiadanie umiejętności różnicowania dźwięków mowy wymaga wcześniejszego utrwalania się wzorców słuchowych głosek w ośrodku słuchowym mózgu. Brak wzorców słuchowych głosek lub brak ich stabilizacji uniemożliwia dokonanie analizy słuchowej wyrazu i wyodrębnienie z wyrazu elementów potrzebnych do jego zapisania (M. Lipowska, 2001, s. 46-47). Wspomnianym ośrodkiem słuchowym mózgu jest okolica skroniowa lewej półkuli zwana okolicą Wernickego. Dokładniej można określić, że jest to tylna część górnego zwoju skroniowego (I. Styczek, 1982, s.6).

Słuch fonemowy kształtuje się już w okresie wczesnego dzieciństwa. Naukowcy zgodnie twierdzą, że jego rozwój następuje w sposób spontaniczny i niezamierzony (D. Galińska-Grzelewska, 2009, s.30; E. Sachajska, 1981, s. 58). I. Styczek podaje, że słuch fonemowy zaczyna rozwijać się już w końcowym okresie głużenia, 27 a więc około 4 miesiąca życia dziecka. Według niej najintensywniejszy rozwój opisywanego rodzaju słuchu następuje w okresie od 1 do 2 roku życia. W związku z tym około 2 roku życia dziecka jego słuch fonemowy jest rozwinięty w znacznym stopniu. Poglądy I. Styczek podziela B. Rocławski, który również utrzymuje, że w pierwszych miesiącach drugiego roku życia dziecko odróżnia od siebie znaczną ilość fonemów. Uważa on jednak, że wiek dziecka, w którym jego słuch fonemowy zaczyna funkcjonować przypada na trzeci kwartał pierwszego roku życia (B. Rocławski, 2001, s. 18).
Pomimo, iż słuch fonemowy kształtuje się samoistnie, ważna rolę jego odgrywają ćwiczenia. E. Sachajska zaznacza, że wskazane jest celowe wprowadzenie ćwiczeń słuchu fonemowego szczególnie dla dzieci, które mają problem ze słuchowym różnicowaniem głosek, z ich wyodrębnianiem oraz łączeniem. Ćwiczenia te poleca również dzieciom -letnim przed nauką czytania i pisania (E. Sachajska, 1981, s. 58). Polecane ćwiczenia są tak istotne, ponieważ niedokształcenie bądź zakłócenie słuchu fonemowego wiąże się z brakiem stabilności wzorców słuchowych, a w związku z tym trudności w rozróżnianiu wyrazów ,,podobnych brzmieniowo”, tzn. różniących się tylko jedną cechą dystynktywną, np. dama : tama (I. Styczek, 1982, s.10). I. Styczek zaznacza, że na skutek zaburzeń słuchu fonemowego naruszeniu może ulec wymowa dziecka oraz znacznie zostaje utrudniona nauka analizy i syntezy słuchowej wyrazów, która jest fundamentalną czynnością w nauce czytanie i pisania (tamże).

Kolejność prowadzenia ćwiczeń słuchu fonemowego szczegółowo opisuje B. Rocławski. Ćwiczenia te zaczyna się od ukazaniu dziecku, że wypowiadane słowa składają się z mniejszych słyszanych elementów, którymi są głoski. Następnie przechodzi się do ćwiczeń w wyodrębnianiu ze słów pierwszej i ostatniej głoski. Kolejnym etapem jest wyróżnienie głosek w środku wyrazu, aż przechodzi się do liczenia ich całościowej liczby (B. Rocłwski, 2001). B. Rocławski podkreśla, że słuch fonemowy związany jest ze zdolnością do kwalifikowania wyróżnionych z potoku mowy głosek do określonych, fonologicznie zdeterminowanych, klas głosek, czyli fonemów (tamże, s.18). Jego zdaniem odpowiednio rozwinięty słuch fonemowy jest podstawą komunikacji językowej.


Bibliografia:
Bogdanowicz M., 2004, Uczeń z dysleksją w szkole, Gdynia, Operon.
Galińska-Grzelewska D., 2009, Percepcja fonemowa słów dzieci w wieku sześciu i siedmiu lat – osiągnięcia rozwojowe, Siedlce, Siedleckie Towarzystwo Naukowe.
Lipowska M., 2001, Profil rozwoju kompetencji fonologicznej dzieci w wieku przedszkolnym, Kraków, Impuls.
Rocławski B., 2001, Słuch fonemowy i fonetyczny. Teoria i praktyka, Gdańsk, Glottispol.
Sachajska E., 1981, Uczymy poprawnej wymowy, Warszawa, WSiP.
Styczek I., 1982, Badania i kształtowanie słuchu fonematycznego (komentarz i tablice), Warszawa, WSiP.