Najważniejsze pojęcia związane z literaturą. Repetytorium

NAJWAŻNIEJSZE POJĘCIA ZWIĄZANE Z LITERATURĄ

Rodzaj literacki – podstawowy podział dzieł literackich ze względu na formę wypowiedzi oraz budowę utworu.

RODZAJE LITERACKIE
EPIKA LIRYKA DRAMAT

EPIKA
Cechy epiki
• obecność narratora
• świat przedstawiony
• fabuła (i układ przyczynowo-skutkowy zdarzeń)
• zapis prozą (wyjątki – epopeja, powieści poetyckie)

Gatunki epiki
• powieść – utwór pisany prozą, obszerny, wielowątkowy, o dużej ilości bohaterów; np. Quo vadis; występuje kilkanaście rodzajów powieści, np. historyczna, polityczna, przygodowa, sensacyjna, społeczno-obyczajowa, psychologiczna, biograficzna, fantastyczno-naukowa, fantasy, kryminalna itp.
• nowela – utwór krótki, jednowątkowy, z małą ilością bohaterów i punkcie kulminacyjnym znajdującym się w zakończeniu; np. „Janko Muzykant” czy „Latarnik”
• epos (epopeja) – rozbudowany utwór wierszowany, przedstawiający dzieje mitycznych, legendarnych lub historycznych bohaterów na tle przełomowych wydarzeń dla danej społeczności; np. „Iliada”, „Odyseja” lub „Pan Tadeusz”
• opowiadanie – utwór niewielki, tematycznie ograniczony do jednego wątku, różniący się od noweli brakiem wyraźnej konstrukcji, luźnym układem akcji często wzbogacanej epizodami
• baśń – utwór opowiadający dzieje bohaterów z reguły fantastycznych, nie posiadający określonego miejsca oraz czasu (dawno, dawno temu za górami, za lasami)
• legenda (podanie) – opowieść (nasycona elementami fantastyki, zawierająca jednak część prawdy) o bohaterze, często o życiu świętego, męczennika ujawniająca czas i miejsce akcji
• anegdota – krótkie, często zabawne opowiadanie o jakimś specyficznym wydarzeniu, np. historyjka z życia sławnej postaci
• satyra – utwór ośmieszający i piętnujący ukazywane w nim zjawiska, osoby, obyczaje, stosunki społeczne – uwaga! jest to gatunek mieszany (synkretyczny), łączy elementy epiki i liryki, podobnie jak ballada czy powieść poetycka.
• pamiętnik – opisuje przeżycia uczestnika, bądź świadka jakiegoś wydarzenia, chronologicznie ułożone.

Rodzaje narracji
• pierwszoosobowa – narrator jest uczestnikiem wydarzeń. Czasowniki są w pierwszej osobie liczby pojedynczej lub mnogiej, występują zaimki takie jak: mi, mnie, mój, ja. Taki narrator nazywany jest narratorem konkretnym.
• trzecioosobowa – narrator przedstawia, komentuje przebieg wydarzeń, sam nie bierze udziału w wydarzeniach, jest narratorem wszechwiedzącym.

Elementy świata przedstawionego
• czas i miejsce akcji
• fabuła
• bohaterowie (główni, drugoplanowi i epizodyczni)
• najważniejsze wydarzenia

LIRYKA

Obejmuje utwory, których głównym przedmiotem przedstawienia są przeżycia wewnętrzne, przekazywane za pośrednictwem wypowiedzi.
Jej nazwa wywodzi się od nazwy starogreckiego instrumentu muzycznego – liry.
Najważniejsze gatunki liryczne

• elegia
• fraszka
• hymn
• oda
• pieśń
• psalm
• sielanka
• sonet
• tren

Podział liryki
Ze względu na sposób wypowiedzi podmiotu lirycznego
• bezpośrednia – bezpośrednio, wprost, w 1. os. lp., "ja" liryczne wyznaje swoje uczucia, przeżycia, myśli (np. elegia):
• pośrednia – podmiot liryczny jest bardziej ukryty, nie wyznaje wprost, lecz wyraża swe myśli przez sytuacje, zdarzenia, opisy; utwory te mają charakter narracyjny lub dialogowy.
• podmiotu zbiorowego – podmiot liryczny to tzw. "my" liryczne – grupa wypowiadająca się w utworze, prezentująca swój zbiorowy pogląd, myśli (np. hymny)
• zwrotu do adresata (inaczej inwokacyjna) – podmiot liryczny jest wyraźnie obecny, ale swe myśli kieruje do konkretnego adresata (człowieka, grupy ludzi, przedmiotu, zjawiska, abstrakcyjnego pojęcia). Zazwyczaj utwory w stylu podniosłym (np. oda, list poetycki)

Ze względu na typy wyrażanych przeżyć (tematyka)
• miłosna – tematem utworów jest miłość, jej oblicza, formy
• patriotyczno-obywatelska – naród, ojczyzna i cała sfera zagadnień z tym związanych
• religijna – odwołująca się do religii (np. Bogurodzica)
• refleksyjna (np. przemyślenia i zasady nadane jakiemuś prawu).
• apelu – podmiot liryczny kieruje wypowiedź do określonego adresata zamiarem wywarcia wpływu na jego postawę i poglądy.

DRAMAT
Jako utwór literacki dramat charakteryzuje się przede wszystkim tym, że jest tworzony w celu realizacji scenicznej, jednak występują też dramaty niesceniczne, których autorzy skupili się bardziej na rozbudowie samego tekstu.
Współczesny dramat zbudowany jest z aktów, które dzielą się na sceny i odsłony. Cecha charakterystyczną jest obecność tekstu pobocznego, w którym pojawiają się wszelkie sugestie dotyczące zachowania się bohaterów, czy też wystroju sceny. Odmianą dramatu jest KOMEDIA, TRAGEDIA, a także gatunek mieszany – TRAGIKOMEDIA.