Formy pracy z czytelnikiem

Ze wszystkich zadań biblioteki szkolnej niewątpliwie najważniejszym jest właściwe zorganizowanie i przeprowadzenie pracy pedagogicznej. Stosowane przez bibliotekarza metody pracy muszą sprzyjać wyzwalaniu aktywności uczniów poprzez uwzględnianie ich możliwości, zainteresowań, potrzeb, uzdolnień i aspiracji.
Wprowadzanie urozmaiconych i ciekawych form pracy z czytelnikiem pozytywnie wpływa na kontakty ucznia z książką i na rozwój czytelnictwa. Jacek Wojciechowski za pracę z czytelnikiem uznaje „zespół działań zmierzających do inicjowania, symulowania, kierunkowania i optymalizacji procesów czytania, oraz kiedy ma miejsce mediacja biblioteczna, procesów użytkowania biblioteki i jej zasobów” . Pedagogiczny aspekt działań pracy z czytelnikiem podkreśla też Jadwiga Papuzińska, która określa ją jako animację, czyli zajęcia kulturalne mające doprowadzić dziecka do książki i czytelnictwa.
W literaturze wymienia się różne kryteria form pracy pedagogicznej nauczyciela bibliotekarza. Ze względu na miejsce pracy wyróżnia się formy realizowane: w wypożyczalni (wypożyczania książek, poradnictwo, udzielanie informacji, rozmowy z czytelnikami), w czytelni (udostępnianie zbiorów na miejscu, grupowe formy zajęć), w centrum audiowizualnym ( indywidualne i grupowe udostępnianie zbiorów audiowizualnych), poza biblioteką (np. propaganda wizualna; apele biblioteczne, pogadanki na godzinach wychowawczych), poza szkołą (wycieczki do biblioteki i instytucji związanych z książką).
Ze względu na aktywność uczestników Jadwiga Papuzińska wyróżniła formy pracy z czytelnikiem:
- audytoryjne, w których aktywny jest głównie bibliotekarz bądź współpracująca z nim grupa uczniów, a uczestnicy są odbiorcami tych form (np. głośne czytanie, opowiadanie, film, małe formy teatralne),
- aktywizujące, skłaniające uczestników do aktywnego udziału w nich (np. lekcje biblioteczne, dyskusje, konkursy),
- informacyjno-usługowe (udostępnianie zbiorów, udzielanie informacji) .
Inną typologię form pracy z czytelnikiem podaje Jacek Wojciechowski , który wyróżnia kategorie ze względu na okoliczności wymiany treści oraz relacji wzajemnych między odbiorcami w procesach tej wymiany. Wskazuje on:
- formy indywidualne, nastawione na określonego czytelnika ze zwrotnymi relacjami między nadawcą komunikatu (bibliotekarzem) a odbiorcą. Jest to np. udostępnianie zbiorów, poradnictwo, udzielanie informacji,
- formy poglądowe (quasi-zbiorowe) – adresowane do zbiorowości, ewentualnie do wyimaginowanego odbiorcy. Pokaz treści ekspozycyjnych, informacyjnych, propagandowych odbywa się bez kontaktów bezpośrednich nadawcy - realizatora z czytelnikiem, bez relacji zwrotnych. Są to np. różne formy propagandy wizualnej książki i biblioteki, powiadomienia, plakaty, afisze, ulotki, strony internetowe,
- formy zbiorowe, realizowane przez jednego nadawcę lub zespół nadawców wobec zbiorowości w tym samym miejscu i czasie. Najczęściej występuje jeden kierunek przepływu treści bez pełnego zagwarantowania relacji zwrotnych. Są to np. odczyty, poranki literackie, filmy, apele,
- formy zespołowe – w ramach zespołu każdy może być nadawcą i odbiorcą komunikatu. Do tych form zaliczamy m.in. lekcje biblioteczne, dyskusje, pogadanki, koła zainteresowań, spotkania autorskie.
Ze względu na zadania i treść pracy, Jadwiga Andrzejewska wyróżnia następujące formy pracy:
- udostępnianie zbiorów uczniom,
- udostępnianie nauczycielom, wychowawcom i opiekunom potrzebnych im materiałów,
- poradnictwo w wyborze czytelniczym, zachęcanie uczniów do świadomego wyboru lektury,
- rozmowy na temat przeczytanych książek i na inne tematy,
- działalność informacyjną,
- edukację czytelniczą i informacyjną,
- pracę z kołem bibliotecznym,
- pomoc nauczycielom w organizowaniu pracy z książką,
- prowadzenie różnych form rozwijania kultury czytelniczej uczniów .
Udostępnianie zbiorów jest najważniejszym zadaniem biblioteki. Stosuje się następujące formy udostępniania zbiorów: wypożyczanie indywidualne dla uczniów, nauczycieli oraz rodzicom, udostępnianie księgozbioru podręcznego na miejscu w czytelni, udostępnianie materiałów z internetu, wypożyczanie kompletów książek do pracowni przedmiotowych oraz materiałów bibliotecznych na lekcje oraz na inne zajęcia dydaktyczno-wychowawcze .
Z udostępnieniem zbiorów ściśle łączy się poradnictwo w wyborach czytelniczych oraz rozmowy o przeczytanych książkach. Bibliotekarz stara się, jeśli zachodzi potrzeba, pomóc czytelnikowi wybrać odpowiednią do jego potrzeb (uświadomionych lub nieuświadomionych) książkę, zainteresować nią, przygotować do jej odbioru. Doradztwo indywidualne w doborze książek wymaga dobrej znajomości czytelników, jak i oferowanej im literatury. Rozmowy o przeczytanych książkach pomagają czytelnikom w ich prawidłowej recepcji, służą też poznawaniu czytelników, ich zainteresowań, osiągnięć, kłopotów i zmartwień. Serdeczna rozmowa i życzliwy stosunek bibliotekarza do ucznia, często powoduje, że dziecko zaczyna chętnie przychodzić do biblioteki .
Działalność informacyjna jest ściśle związana z udostępnianiem zbiorów. Działalnością informacyjną nazywa się zorganizowaną działalność, której zadaniem jest gromadzenie, przetwarzanie (opracowywanie i wyszukiwanie) oraz udostępnianie (rozpowszechnianie i przekazywanie) informacji. Przejawia się ona w zaspokojeniu potrzeb poszczególnych uczniów (informacja indywidualna) oraz w świadomym oddziaływaniu na wszystkich lub na grupy uczniów, mających na celu zachęcenie do racjonalnego korzystania z informacji i usług biblioteki (informacja zbiorowa) . Nauczyciel bibliotekarz udziela informacji: bibliotecznych, np. dotyczącą warunków korzystania z biblioteki, katalogów, rzeczowych, np. dotyczących nieznanych wiadomości, faktów, dat, tekstowych, polegających na dostarczeniu czytelnikowi odpowiedniego tekstu, np. udostępnianie cytatu, materiałów z Internetu, bibliograficznych polegających na wskazaniu źródeł bibliograficznych.
Fundament edukacji informacyjnej stanowi przygotowanie uczniów do identyfikowania potrzeb informacyjnych, wyboru właściwych źródeł, wyszukiwania informacji, ich selekcjonowania i przetwarzania. Zdobyta przez nich wiedza z tego zakresu „musi być wykorzystana do rozwiązywania konkretnych problemów i wyszukiwania potrzebnych informacji. Tylko w oparciu o realne potrzeby informacyjne, merytoryczne przygotowanie młodzieży poskutkuje wykształceniem kompetencji informacyjnych” .
W obecnym systemie realizacji treści edukacji czytelniczej, informacyjnej i medialnej nauczyciele bibliotekarze wspierają realizację wszystkich przedmiotów, którymi celami są, m.in.: przygotowanie do samodzielnego poszukiwania potrzebnych informacji i materiałów, przygotowanie do odbioru informacji rozpowszechnionych przez media, przygotowanie do świadomego i odpowiedzialnego korzystania ze środków masowej komunikacji, kształtowanie postawy szacunku dla dziedzictwa kulturowego .
Kształcenie kompetencji czytelniczych, informacyjnych i medialnych zaprojektowane jako wspólne zadanie wszystkich nauczycieli i przenikające przez wszystkie elementy procesu dydaktyczno-wychowawczego istnieje jako zintegrowany, spójny system przygotowania uczniów do samokształcenia . Dlatego duże znaczenie ma współpraca nauczycieli z bibliotekarzem. Niezwykle ważne jest, by wszyscy nauczyciele starali się wykorzystać książkę, czasopisma i inne media na lekcjach oraz zadawali różne prace domowe wymagające ich wykorzystania. Prowadzenie lekcji bibliotecznych, warsztatów czy organizowanie wycieczek do różnych instytucji kultury to tylko niektóre formy pracy w ramach edukacji czytelniczo – medialnej.
Duże walory kształcąco – wychowawcze niesie z sobą praca z kołem bibliotecznym. Uczniowie czynnie włączający się w pracę w bibliotece, kształtują w sobie takie cechy charakteru, jak poczucie odpowiedzialności za przyjęte obowiązki, systematyczność, punktualność, dokładność w pracy, umiejętność pracy w zespole, chęć przychodzenia kolegom z pomocą. Praca w kole stwarza możliwość różnych zdolności i zainteresowań: plastycznych, literackich, recytatorskich, organizacyjnych .
Ze względu na środki ekspresji (kanał komunikacyjny) i specyfikę organizacji pracy, wyróżniamy w pracy z czytelnikiem: formy wizualne, formy z użyciem środków audiowizualnych, formy żywego słowa, małe formy teatralne, konkursy czytelnicze, recytatorskie, formy rozrywkowe, gry i zabawy, imprezy czytelnicze .
Formy wizualne mogą być adresowane do całej zbiorowości szkolnej (np. plakat zachęcający do korzystania z biblioteki), jak i do grupy czytelników (np. gazetki ścienne w klasach i pracowniach). Główną ich cechą jest to, że oddziałują na zmysł wzroku czytelnika i pełnią funkcje informacyjną. Przekazują dane o działalności biblioteki, np. poprzez zachęcanie czytelników do przeczytania określonych książek, wzięcia udziału w imprezie bibliotecznej. W bibliotece szkolnej mogą występować w postaci: gazetki ściennej, plakatów, ogłoszenia, ilustracji, wykresów czytelnictwa, wystawki i wystawy .
Nauczyciel bibliotekarz wykorzystuje w swej pracy pedagogicznej formy z użyciem środków audiowizualnych. Mogą one służyć jako materiał do udostępniania indywidualnego i zbiorowego w bibliotece i ewentualnego wypożyczania do domu. Mogą również stanowić element wystawek i wystaw (ilustracje, portrety, grafika, reprodukcje malarstwa) lub występować jako jeden z elementów żywego słowa (np. pogadanki).
Środki wizualne (oglądowe) to m. in.: portrety pisarzy, uczonych, ilustracje, fotografie, pocztówki i reprodukcje malarstwa, grafiki, programy komputerowe. Środki audialne (słuchowe) to: płyty CD, kasety, zawierające nagrania bajek, wierszy i piosenek dla dzieci, poezji klasycznej i współczesnej, fragmentów sztuk teatralnych, audycje radiowe (w przekazie bezpośrednim). Środki audiowizualne (oglądowo-słuchowe) to: audycje telewizyjne, DVD i kasety wideo z filmami będącymi ekranizacja lektur szkolnych i innych utworów literackich, programy edukacyjne z różnych dziedzin wiedzy, wykorzystywane najczęściej jako samoistny program zajęć z uczniami lub jako element imprezy bibliotecznej .
Żywe słowo to najdawniejsza i najczęściej stosowana forma pracy z czytelnikiem. W bibliotece szkolnej znajdują zastosowanie m.in. formy żywego słowa takie jak: głośne czytanie bajek, wierszyków, krótkich opowiadań, baśni itp., opowiadania, omawianie treści książek, przeglądy nowości i tematyczne, przeglądy prasy, pogadanki, dyskusja .
Głośne czytanie należy do podstawowych form pracy z czytelnikiem dziecięcym. Do głośnego czytania wybiera się utwory o interesującej fabule, żywe, z przewagą wątku narracyjnego nad opisowym, z elementami humoru, napisane łatwym, zrozumiałym dla danego poziomu językiem. Uczestnicy takich zajęć są wystawieni na bezpośredni kontakt z książką, obserwując jej użytkowanie, mogą jej dotknąć i obejrzeć ilustracje. Główny efekt prezentowania książek to zaznajomienie odbiorców z dziełami literatury, wzbudzanie ich zainteresowania lekturą, przekazywanie samej umiejętności, wzorców głośnego czytania.
Biblioteki szkolne już od wielu lat włączają się w różnego rodzaje kampanie społeczne promujące głośne czytanie. Najbardziej rozpowszechnioną jest ogólnopolska akcja społeczna „Cała Polska Czyta Dzieciom”, zainicjowana przez Irenę Koźmińską, prezesa fundacji „ABCXXI – Cała Polska Czyta Dzieciom”. Inspiracją do wprowadzenia w życie programu popularyzującego codzienne spędzanie czasu z książką były doświadczenia przeniesione ze Stanów Zjednoczonych, gdzie oddziaływanie głośnego czytania przyciąga uwagę coraz większej liczby naukowców. Głośne czytanie, według Ireny Koźmińskiej „rozwija język, pamięć i wyobraźnię, uczy myślenia i koncentracji, przynosi ogromną wiedzę, rozbudza zainteresowania. (...) wspiera rozwój psychiczny dziecka, wzmacnia jego samouznanie. Czytanie jest wreszcie znakomitym sposobem na budowanie mocnego systemu wartości dziecka i kształtuje jego wrażliwość moralną” .
Opowiadanie stosuje się w przypadku utworów dłuższych bądź napisanych trudnym językiem. Ważne jest jednak to, by były to teksty o dynamicznej fabule. Forma ta wymaga od bibliotekarza lub słuchaczy umiejętności pamięciowego opanowania fabuły i płynnego wypowiadania się. Opowiadanie bajek służy tym samym celom co czytanie, ale powinno pomóc we wprowadzeniu do lektury przyjemnościowej i do odwiedzenia biblioteki .
Pogadanki, czyli swobodne gawędy bibliotekarza najczęściej związane są z działalnością biblioteki. Często dotyczą życia i twórczości pisarzy, obchodów rocznic kulturalnych. Zazwyczaj towarzyszy im prezentacja odpowiednio do tematu dobranych książek i ilustracji .
Podobną formę żywego słowa prezentuje storytelling (przedstawianie opowieści), czyli inaczej „gawędziarstwo”. Ważne są tu trzy podstawowe elementy: opowiadający, publiczność i opowieść. Rola gawędziarza jest kluczowa. Występują w niej przeważnie sami bibliotekarze - „opowiadacze”. Na przygotowanie występu składa się wybór historii, przygotowanie prezentacji (budowa scenariusza, rekwizyty). Dobry „opowiadacz’’ potrafi skoncentrować na sobie uwagę widowni posługując się jedynie głosem i „mową ciała’’ .
Dyskusja jest jedną z najbardziej kształcących form pracy z czytelnikami. Uczy krytycznego, refleksyjnego stosunku do czytanej literatury, umiejętności wypowiadania swoich sądów i dobierania argumentów uzasadniających je oraz kulturalnej polemiki z innymi dyskutantami. Istotę dyskusji stanowi konfrontacja odmiennych stanowisk, wymiana różnych opinii, z próbą uzgodnienia w drodze przekonywania. Warunkiem koniecznym dla przeprowadzenia dyskusji jest identyfikacja takiego problemu, zagadnienia, tematu, który spowodowałby wymianę poglądów czyli powinien być otwarty .
Małe formy teatralne są odmianą żywego słowa - przekaz słowny zespala się z innymi środkami ekspresji, jak mimika, gest, ruch, śpiew, muzyka, strój charakteryzujący dana postać, rekwizyty, dekoracje. Wyróżnić tu można formy krótsze jak: recytacja indywidualna, zbiorowa oraz dłuższe ze względu na czas wykonywania: teatr kukiełkowy, cieni, montaż literacki. Teatralizacja tekstów literackich ułatwia ich zrozumienie, może nawet zachęcić do przeczytania przedstawionego utworu. Wszystkie te formy teatralne w pracy biblioteki sprzyjają rozwojowi uczniów zainteresowań i uzdolnień artystycznych – recytatorskich, teatralnych, muzycznych, plastycznych, uczą twórczego uczestnictwa w kulturze .
Za kolejny wariant pracy z czytelnikiem wyróżnia się formy konkursowe. Konkursy biblioteczne polegają na przedstawieniu w trybie współzawodnictwa określonej wiedzy lub umiejętności, pozostających w jakimś związku z funkcjonowaniem biblioteki i z jej zasobami. W programie działalności biblioteki należy przewidzieć różnorodne konkursy, które mogą przybierać rozmaite formy organizacyjne: konkursów plakatowych, quizów, turniejów, olimpiad, gier i zabaw konkursowych, konkursów na wykonanie jakiejś pracy (np. ilustracji do ulubionej książki). Jeśli są atrakcyjne i organizowane systematycznie, to znajdują coraz więcej zwolenników .
Gry i zabawy czytelnicze sprawiają przyjemność wszystkim dzieciom, ale przede wszystkim dzieciom oczytanym, umacniając w nich przekonanie o wartości czytania. Uczestnicząc w grach zespołowych dzieci z mniejszym doświadczeniem czytelniczym poszerzają swoja wiedzę, ucząc się od innych. Zabawowe formy rozwijają spostrzegawczość, myślenie, pamięć, relaks, zaspokajają potrzebę aktywności dziecka. Gry i zabawy czytelnicze dzielą się na stolikowe, słowne i ruchowe. Do gier stolikowych zalicza się czynności wykonywane przy stoliku indywidualnie lub grupowo, a więc wszelkiego rodzaju konkursy wymagające pisania, rozsypania, rozkładanki, loteryjki i domina literackie, gry w karty, zgadywanki, logogryfy, rebusy, krzyżówki. Gry słowne prowadzone są z całą grupą uczestników. Należą do nich m.in.: licytacja tytułów książek, zgadywanie autorów i tytułów książek po cytacie, poprawianie błędów w znanych cytatach, ukryte tytuły(opowiadanie, w które zostały wplecione tytuły utworów lub czasopism), gry inspirowane grami telewizyjnymi (np. kolo fortuny). Natomiast gry ruchowe wymagają przestrzeni do poruszania się, toteż nie wszystkie mogą być przeprowadzone w czytelni. Należą do nich: zabawa z piłeczką, sztafeta np. wypisanie w kolejności alfabetycznej nazwisk autorów lub tytułów książek od A do Z na kartkach papieru .
Imprezy czytelnicze to formy pracy składające się z paru lub kilku prostszych form, jak żywe słowo, formy wizualne, audiowizualne. Mają one z reguły charakter uroczysty, wymagają dłuższych przygotowań, gromadzą większą liczbę uczestników, czasem całą szkołę, dlatego często odbywają się poza pomieszczeniem biblioteki. Do imprez czytelniczych zaliczamy spotkania z autorami i innymi ludźmi książki, prasy, poranki i wieczory literackie, apele, uroczyste pasowanie uczniów klasy I na czytelników, eliminacje konkursów długofalowych itp.
Jak widać istnieje duża różnorodność form pracy z czytelnikiem. Każdy bibliotekarz wybierze te, które będą najlepiej dostosowane do warunków, w jakich pracuje, tj. lokalowych, czytelników, ich zainteresowań, a także własnych predyspozycji osobowościowych. Wybierając do realizacji określone formy, trzeba brać pod uwagę ich celowość, wartość kształcącą i wychowawczą, spodziewana atrakcyjność, która by przyciągała uczniów do następnych spotkań oraz swoje możliwości czasowe, predyspozycje i upodobania kulturalne. Zajęcia biblioteczne będą miały wielkie walory kształcące i wychowawcze, jeśli bibliotekarz potrafi pobudzić uczniów do współudziału w projektowaniu i przeprowadzaniu wspólnie wybranych form pracy . Rola bibliotekarza polega więc na inspirowaniu, zachęcaniu uczniów do twórczego działania, kształtowania wytrwałości i poczucia odpowiedzialności za dobrowolnie podjęte inicjatywy.


Przypisy:
1.J. Wojciechowski, Podstawy pracy z czytelnikiem, Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich, Warszawa 1991, s. 5.
2.J. Papuzińska, Książki, dzieci, biblioteka, wyd. Fundacji ”Książka dla Dziecka”, Warszawa 1992, s. 41.
3.J. Andrzejewska, Bibliotekarstwo szkolne: teoria i praktyka. Praca pedagogiczna biblioteki, t. 2, Stowarzyszenie Bibliotekarz Polskich, Warszawa 1996, s. 38.
4.J. Papuzińska, Formy pracy z książką, [w:] Literatura dla dzieci i młodzieży w procesie wychowania, red. A. Przecławska, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1978, s. 245-260.
5.J. Wojciechowski, Praca z użytkownikiem w bibliotece, Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich, Warszawa 2000, s. 140.
6.J. Andrzejewska, Bibliotekarstwo szkolne: teoria i praktyka, t. 2, dz. cyt., s. 38.
7.Tamże, s. 56-57.
8.Tamże, s. 51-54.
9.D. Saniewska, Vademecum nauczyciela bibliotekarza, wyd „Sukurs”, Warszawa 2003, s. 120.
10.R. Piotrkowska, Rola bibliotekarzy szkolnych w procesie edukacji informacyjnej uczniów, [w:] Biblioteka w przestrzeni edukacyjnej: funkcje i wyzwania w XXI wieku, red. S. Skórka, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego, Kraków 2013, s. 254-255.
11.D. Grabowska, Biblioteki szkolne w wytycznych i programach, [w:] Biblioteka w przestrzeni edukacyjnej: funkcje i wyzwania w XXI wieku, red. S. Skórka, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego, Kraków 2013, s. 73.
12.B. Staniów, Biblioteka szkolna dzisiaj, Stowarzyszenie Bibliotekarz Polskich, Warszawa 2012, s. 131.
13.J. Andrzejewska, Bibliotekarstwo szkolne: teoria i praktyka, t. 2, dz. cyt., s. 92.
14.Tamże, s. 39.
15.Tamże, s. 96-101.
16.Tamże, s. 102–107.
17.Tamże, s. 108–111.
18.I. Koźmińska, E. Olszewska, Wychowanie przez czytanie, wyd. Świat Książki, Warszawa 2011, s. 15.
19.J. Andrzejewska, Bibliotekarstwo szkolne: teoria i praktyka, t. 2, dz. cyt., s. 108-109.
20.Tamże, s. 110
21.M. Zając, Promocja książki dziecięcej: podręcznik akademicki, Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich, Warszawa 2000, s. 104-109.
22.J. Andrzejewska, Bibliotekarstwo szkolne: teoria i praktyka, t. 2, dz. cyt., s. 111-113.
23.Tamże, s. 114–118.
24.Tamże, s. 120 -123.
25.Tamże, s. 124 -126.
26.Tamże, s. 127 - 130.
27.Tamże, s. 138 - 141.


Bibliografia

1.Andrzejewska J., Bibliotekarstwo szkolne: teoria i praktyka, t. 2, Praca pedagogiczna biblioteki, Stowarzyszenie Bibliotekarz Polskich, Warszawa 1996.
2.Grabowska D., Biblioteki szkolne w wytycznych i programach, [w:] Biblioteka w przestrzeni edukacyjnej: funkcje i wyzwania w XXI wieku, red. S. Skórka, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego, Kraków 2013, s. 67-78.
3.Koźmińska I., Olszewska E., Wychowanie przez czytanie, wyd. Świat Książki, Warszawa 2011.
4.Papuzińska J., Formy pracy z książką, [w:] Literatura dla dzieci i młodzieży w procesie wychowania, red. A. Przecławska, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1978, s. 245-260.
5.Papuzińska J., Książki, dzieci, biblioteka, wyd. Fundacji ”Książka dla Dziecka”, Warszawa 1992.
6.Piotrkowska R., Rola bibliotekarzy szkolnych w procesie edukacji informacyjnej uczniów, [w:] Biblioteka w przestrzeni edukacyjnej: funkcje i wyzwania w XXI wieku, red. S. Skórka, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego, Kraków 2013, s. 249-256.
7.Saniewska D., Vademecum nauczyciela bibliotekarza, wyd. Sukurs, Warszawa 2003.
8.Staniów B., Biblioteka szkolna dzisiaj, Stowarzyszenie Bibliotekarz Polskich, Warszawa 2012.
9.Wojciechowski J., Podstawy pracy z czytelnikiem, Stowarzyszenie Bibliotekarz Polskich, Warszawa 1991.
10.Wojciechowski J., Praca z użytkownikiem w bibliotece, Stowarzyszenie Bibliotekarz Polskich, Warszawa 2000.
11.Zając M., Promocja książki dziecięcej: podręcznik akademicki, Stowarzyszenie Bibliotekarz Polskich, Warszawa 2000.