Znaczenie układu dotykowo-przedsionkowo-proprioceptywnego w pierwszym roku życia

Układ przedsionkowy, proprioceptywny i dotykowy to trzy podstawowe układy sensoryczne. Ściśle współpracują ze sobą oraz z innymi układami sensorycznymi – słuchem, wzrokiem. Praca tych wszystkich układów, połączonych skomplikowanym zestawem zależności, stanowi o naszym prawidłowym funkcjonowaniu w środowisku. Dzięki ich właściwie połączonej pracy jesteśmy w stanie odpowiednio odbierać bodźce, przetwarzać je i na nie odpowiadać.
Ten proces celowej organizacji zmysłów nosi nazwę integracji sensorycznej. Pozwala ona segregować, porządkować i składać razem pojedyncze bodźce w pełne funkcje mózgu. Gdy funkcje te są zrównoważone, motoryka ciała łatwo dostosowuje się do otoczenia, umysł łatwo przyswaja informacje, a „dobre” zachowanie pojawia się w sposób naturalny. Integracja sensoryczna wpływa także na rozwój dziecka, zdolność do nauki oraz samoocenę. Ma również wpływ na rozwój emocjonalny i społeczny.
Układ przedsionkowy (zmysł równowagi) reaguje na ruchy ciała w przestrzeni oraz zmianę pozycji głowy. To z kolei automatycznie koordynuje ruchy oczu, głowy i ciała, odruchy oczno-błędnikowe. Współdziała z móżdżkiem i układem wzroku. Odpowiada również za utrzymanie napięcia mięśniowego, skoordynowanie ruchów obydwu stron ciała oraz utrzymanie prosto głowy przeciwko sile grawitacji, kształtowanie reakcji równoważnych i obronnych, modulację bodźców, orientację przestrzenną, uczenie się, regulację napięcia mięśni gałek ocznych i szyi. Modulacja bodźców oznacza równowagę między procesami pobudzania i hamowania Układ przedsionkowy może być traktowany jako podstawa dla orientacji ciała w stosunku do otoczenia. Zaczyna pracować od 9. tygodnia ciąży.
Układ proprioceptywny (zmysł czucia głębokiego) to odbieranie informacji płynących z mięśni i ścięgien. Informuje mózg o pozycji ciała. Odpowiada za precyzyjne ruchy, właściwe napięcie mięśniowe.
Układ dotykowy (czucie powierzchniowe) pozwala na odczuwanie, czy dane obiekty są gorące czy zimne, ostre czy tępe, szorstkie czy gładkie. Umożliwia nam rozpoznawanie przedmiotów za pomocą dotyku, odczuwanie bólu, ciśnienia itp.
Zmysł dotyku, przedsionkowy oraz proprioceptywny zaczynają funkcjonować w bardzo wczesnym etapie życia, nawet podczas życia płodowego.
Dotyk jest zmysłem najwcześniej się rozwijającym i dojrzewającym, możemy go nazwać pierwotnym. Dziecko rozpoczyna poznawanie świata od dotykania. Zmysł ten jest ważny dla naszego przetrwania, ssania, przełykania, eksplorowania otoczenia i reagowania na nie. Podstawy rozwoju emocjonalnego dziecka zależą od tego, jak często i w jaki sposób jest brane na ręce, przytulane itp. Dotyk ma swój istotny udział w percepcji wrażeń sensorycznych również innego typu. Cewa nerwowa zarodka ludzkiego, która później rozwija się w mózg i rdzeń kręgowy, powstaje z ektodermy – tak więc skóra i układ nerwowy rozwijają się razem.
Integracja sensoryczna zazwyczaj rozwija się stopniowo i w sposób hierarchiczny. Zanim dziecko nauczy się jeść rękami, musi najpierw być świadome swoich dłoni i ust, a także nauczyć się chwytać przedmioty palcami.
Objawy zaburzeń integracji sensorycznej w pierwszym roku życia:
- nadwrażliwość na dotyk, ruch, bodźce wzrokowe i słuchowe (dziecko czuje się przytłoczone przez różne kolory, powierzchnie przedmiotów, rodzaje tkanin, zapachy, dźwięki i dotknięcia innych osób. Na takie bodźce może reagować płaczem, zakrywaniem oczu, uszu, nosa, krztuszeniem się, wymiotami, krzykiem, zastyganiem bez ruchu. Malec może się także wzdragać przed kąpielą, niektórymi pokarmami itp.);
-zbyt mała wrażliwość na dotyk, ruch, bodźce wzrokowe i słuchowe (dziecko za wszelką cenę szuka stymulacji zmysłowej);
- zbyt wysoki lub zbyt niski poziom aktywności (dziecko jest zbyt ruchliwe lub też zachowuje się w sposób letargiczny i wszystko przychodzi mu z dużym trudem);
- problemy z koordynacją (dotyczy to zarówno małej, jak i dużej motoryki, dziecko ma kłopoty ze swobodnym poruszaniem, siedzeniem i chodzeniem, problemy z równowagą);
- opóźnienia w rozwoju mowy lub zdolności językowych (mogą pojawić się opóźnienia w każdej ze sfer rozwoju mowy, takich jak: język bierny i czynny, pragmatyka, artykulacja, płynność, głos, sprawność mięśni jamy ustnej);
- opóźnienia w rozwoju zdolności ruchowych - mała i duża motoryka (opóźnienia lub upośledzenia mogą pojawić się w zakresie rozwoju siły i elastyczności mięśni, swobody ruchów, małej motoryki, koordynacji wzrokowo-ruchowej, percepcji wzrokowej itp.);
- kłopoty z dobrą organizacją (dziecko ma problemy z planowaniem sobie zabawy, łatwo ulega rozproszeniu i potrzebuje pomocy, by doprowadzić daną czynność do końca);
- kłopoty emocjonalne (wpływają na nie 3 czynniki: sposób funkcjonowania układu nerwowego; uczucie frustracji, które pojawia się, gdy dziecko nie potrafi sobie z czymś poradzić; negatywne reakcje otoczenia na zachowanie malca, np. problemy z karmieniem, kąpielą, unikanie bliskości fizycznej itp.).

Dysfunkcja układów sensorycznych:

1. Dysfunkcja układu dotykowego – może objawiać się na wiele różnych sposobów. Dziecko może unikać dotyku i fizycznej bliskości lub nosić tylko specyficzne, wybrane rodzaje ubranek. Z drugiej strony takie zaburzenie może także skłonić do poszukiwania doznań dotykowych (np. wciąż dotyka innych ludzi, chwyta wszystkie przedmioty). Zatem układ dotykowy ma duży wpływ na życie społeczne, wybór stroju i w przyszłości powodzenie w szkole.

2. Dysfunkcja układu przedsionkowego – nieskuteczne działanie tego układu może powodować problemy z równowagą, koordynacją i planowaniem ruchów. Dzieci z podwrażliwym układem poszukują silnych bodźców. Może pojawić się skrócony czas oczopląsu poratacyjnego. Obserwuje się u nich niewłaściwe napięcie mięśniowe, złą artykulację, dużą męczliwość. Rozwijają umiejętności oburęczne, ale żadna nie działa prawidłowo. U dzieci z nadwrażliwym układem przedsionkowym pojawia się niepewność grawitacyjna – nietolerancja na ruch obrotowy, lęk przed wysokością. Mogą nie lubić kołysania. Przy zaburzeniach bilateralno-przedsionkowych dzieci omijają etap czworakowania.

3. Dysfunkcja układu proprioceptywnego – układ ten odpowiada za przekazywanie do mózgu sygnałów z mięśni i stawów, umożliwia więc m.in. prawidłowe trzymanie zabawki, poprawne siedzenie, obejmowanie kogoś z odpowiednią siłą. Wspiera również naukę chodzenia, czynność żucia.
Zazwyczaj bardzo trudno jest zdiagnozować tak małe dziecko. U większości malców można przejściowo stwierdzić jeden lub więcej z poniższych objawów. Różnica polega na tym, że u zdrowego niemowlaka kłopoty z jedzeniem, snem, zabawą czy płaczem z czasem same ulegają uregulowaniu wraz z rozwojem układu nerwowego. Dziecko dotknięte dysfunkcją sensoryczną zapewne nie przejdzie przez trudniejsze fazy rozwoju z równą łatwością, co jego zdrowi rówieśnicy.


Bibliografia:
1. Violet F. Maas, Uczenie się przez zmysły: wprowadzenie do teorii integracji sensorycznej, WSiP 2005.
2. Emmons, Polly Godzin, Dzieci z zaburzeniami integracji sensorycznej: zaburzenia rozwojowo-sensoryczne oraz edukacyjne występujące w ramach autyzmu, ADHD, trudności szkolnych oraz zaburzeń dwubiegunowych, Warszawa 2007.
3. http://www.integracjasensoryczna.org.pl/