Bariery komunikacyjne w pracy nauczyciela

Komunikacja łac.(z łac. Communicatio -wymiana, łączność, rozmowa) w odniesieniu do ludzi oznacza porozumiewanie się. Aby zaistniał proces komunikowania się, muszą być spełnione następujące warunki; musi istnieć nadawca, odbiorca, wspólny dla nadawcy i odbiorcy kod (język),kanał (środek) komunikacji i oczywiście sam komunikat.
Komunikowanie się stanowi podstawową umiejętność społeczną, dzięki której, jednostka może sprawnie nawiązywać i realizować relacje interpersonalne. Komunikowanie się oznacza proces przenikający niemal wszelkie działania objęte aktywnością międzyludzką. Jej istota polega na nawiązaniu i podtrzymaniu kontaktu, dzieleniu się wiedzą, tworzeniu sensu znaczeń i ich transmisji, koordynowaniu działań między stronami, którymi mogą być jednostki i grupy. Nie ulega wątpliwości, iż efektywna komunikacja jest warunkiem sukcesu w pracy zespołowej i współpracy.
Zagadnieniem niezwykle istotnym, a wciąż niedocenianym w ,,środowisku edukacyjnym” pozostaje komunikacja w szkole, klasie, komunikacja na płaszczyźnie nauczyciel- uczeń, nauczyciel- rodzic.
Wspólnota szkolna, klasowa, jest ważnym terenem pierwszych doświadczeń społecznych. Kształtowanie dobrej atmosfery w klasie jest modelowaniem optymalnego rozwoju stosunków międzyludzkich i przyczynia się do utrwalania pozytywnych postaw wobec innych ludzi, współpracy, aktywności, zaangażowania. Postawy te możliwe są do wypracowania wyłącznie dzięki poprawnej komunikacji. Nauczyciel będąc koordynatorem wspólnoty klasowej jest tym, który w praktyce może i powinien mieć decydujący wpływ na komunikację oraz atmosferę w klasie.
Należy jednak zauważyć, iż relacje jakie zachodzą między współczesnym nauczycielem, a współczesnym uczniem są niezwykle złożone. Z jednej strony nauczyciel- pedagog zarządza zespołem klasowym, kieruje przebiegiem lekcji, zleca zadania i egzekwuje ich wykonywanie ,jest odpowiedzialny za wyniki nauczania, rozliczany z realizacji podstawy programowej oraz wyników egzaminów. Z drugiej strony, zgodnie z zasadami edukacji humanistycznej oczekuje się od nauczyciela empatii, indywidualnego podejścia do każdego ucznia, wsparcia podopiecznych oraz kształtowania u nich postaw równości i współpracy.
Niezwykle skomplikowana w swej naturze rola nauczyciela rodzi napięcia, które przekładają się na różnorodne bariery komunikacyjne. Nauczyciel, jako wydający polecenia oraz ewaluujący wysiłki wychowanków łatwo może popaść w manierę polegającą na stosowaniu komunikatów, które Gordon nazywa językiem nieakceptacji.
Do barier komunikacyjnych, które utrudniają nawiązanie właściwych relacji nauczyciela z uczniem należą:
- narzucanie własnego zdania, rozkazywanie, komenderowanie
-ostrzeganie, grożenie (np. Jak ty chcesz zdać maturę? Nie masz szans na dobrą ocenę.)
-strofowanie, pouczanie, wykład (np. Pamiętaj, że na poprawę masz tylko tydzień.)
-osądzanie, krytykowanie, potępianie (np. Jesteś po prostu leniwy. Do niczego się nie nadajesz.)
- poniżanie, obrzucanie wyzwiskami, wyśmiewanie, ośmieszanie (np. Zachowujesz się jak przedszkolak. Skończysz kopiąc rowy.)
-wyolbrzymianie, kategoryzowanie (np. Ciągle popełniasz te same błędy, Jak zwykle, nic mądrego nie masz do powiedzenia.)
-porównywanie poszczególnych uczniów, ich umiejętności i osiągnięć ( np. Popatrz na Anię ona zawsze wszystko wie. Dlaczego Adam zawsze ma zrobione lekcje a ty...)
-kasowanie informacji (Nigdy nie robisz nic właściwie.)
- moralizowanie (Powinieneś bardziej przykładać się do nauki.)
-indagowanie, przesłuchiwanie (Ile czasu na to poświęciłeś? Dlaczego tak długo czekałeś?)
- autorytarna postawa
Zaprezentowany powyżej rodzaj komunikacji ma niezwykle destrukcyjny wpływ na ucznia. Uczeń traci zaufanie do nauczyciela. W obawie przed zranieniem przestaje mówić, izoluje się, ma poczucie winy, a jednocześnie poczucie krzywdy.
Z drugiej strony zbyt liberalne, partnerskie podejście nauczyciela do uczniów niesie inne równie destrukcyjne zagrożenia. W skrajnych przypadkach permisywizm nauczyciela może doprowadzić do całkowitej utraty kontroli nad tym, co dzieje się w klasie szkolnej, co daje uczniom możliwość manipulowania nim poprzez:
-przeszkadzanie, przerywanie zajęć
-wyszydzanie nauczyciela, podważanie jego wiedzy i kompetencji
-celowe wprowadzanie nauczyciela w błąd
-wymuszanie lepszych ocen, ustępstw przy zaliczaniu materiału
-wykorzystywanie łatwowierności nauczyciela
-wykorzystywanie trudnej osobistej sytuacji ( Nie odrobiłem lekcji bo ...)
- granie na emocjach, wyczuwanie nastroju nauczyciela
-składanie obietnic bez pokrycia
-ignorowanie poleceń lub ich złośliwa, opaczna interpretacja
-zrywanie rozmowy
- porównywanie ( Tamten nauczyciel to...)
- grożenie, zastraszanie ( Jeśli pani mnie nie poprawi to powiadomię kuratorium.)
-uprawianie różnorodnych gier interpersonalnych, w których nauczyciel przyjmuje rolę ofiary

Do innych barier komunikacyjnych, które pojawiają się w pracy pedagoga-nauczyciela należą bariery wynikające z trudnych sytuacji wychowawczych. Mimo pozytywnego nastawienia nauczycieli i stosowania przez nich otwartej komunikacji, zdarzają się uczniowie, którzy:
- łamią normy grupowe
- przeszkadzają podczas lekcji
- stosują agresję słowną skierowaną na wychowawcę lub rówieśników,
- nie podporządkowują się poleceniom nauczyciela
- nie wchodzą w kontakt z dorosłymi
Wszyscy oni stosują bariery komunikacyjne, które sprawiają, że nawiązanie z nimi porozumienia jest trudne, albo wręcz niemożliwe.
Kolejną kategorię barier utrudniających komunikację, które pojawiają się w pracy pedagoga -nauczyciela stanowią bariery wynikające z uwarunkowań formalnych w edukacji publicznej. Kluczowe obszary, w tym zakresie jak wynika z badań przeprowadzonych przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego należą do następujących kategorii czynników:
- szkoła jako instytucja
-organizacja procesu kształcenia, programy kształcenia, testowa forma egzaminów
-jakość pracy dyrektorów placówek
-trudności w realizacji projektów zespołowych
-uwarunkowania prawne i procedury
-uwarunkowania finansowe
-wyposażenie technologiczne sal
-cechy osobowe nauczycielami
-wykształcenie, doświadczenie nauczyciela oraz rozwój jego kompetencji
-obciążenie nauczyciela dodatkową pracą
-cechy osobowe i zdolności ucznia
-obciążenie uczniów dodatkowymi zajęciami
-pośpiech, brak czasu dla dzieci w domu; wychowanie w domu
-przemiany cywilizacyjne, społeczno -kulturowe, polityczne

Jak podkreślają eksperci Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OCDE), współczesny nauczyciel staje przed całą gamą problemów ekonomicznych, społecznych i kulturalnych, w których rozwiązaniu musi aktywnie uczestniczyć. Współczesny świat mimo niebywałego postępu technicznego, globalizacji oraz rozwoju nowoczesnych technologii komunikacyjnych niesie nam również niejako w ,,pakiecie” alienację, dehumanizację, osłabienie więzi rodzinnych- ,,mury”, bariery od których rozpoznania i przezwyciężenia zależy jakość naszej egzystencji. Dlatego sztuka właściwej komunikacji jest umiejętnością nie do przecenienia, zwłaszcza w szkole miejscu gdzie człowiek uczy się świadomego, satysfakcjonującego życia w społeczeństwie.
W dobrej komunikacji interpersonalnej zarówno nauczyciel jak i uczeń są podmiotami wzajemnych relacji. Nauczyciel, to nie tylko człowiek nauczający w szkole, wykonujący swój zawód, ograniczony przez narzucony program. To człowiek, który ma styczność z drugim człowiekiem i świadomie wpływa na postawę, poglądy, myślenie innych. Nauczyciel ma uczyć, aby uczeń wiedział, że nie wie, że wszyscy nie wiemy, aby podopiecznego przygotować do dalszych badań i nauki, ale i do mądrości: ma wychowanka nauczyć nie filozofii, ale ,,filozofowania”.

Literatura:
Niemierko B.: O powodzeniu nauczyciela w pracy dydaktyczno-wychowawczej. WSiP. Warszawa 1997
Gordon T.: Wychowanie bez porażek. PAX Instytut Wydawniczy Warszawa 2007
Raport Końcowy ; Diagnoza barier dla rozwoju postaw sprzyjających kooperacji, komunikacji i kreatywności wśród uczestników procesu kształcenia w ramach edukacji formalnej; Warszawa 2012
Kliszko M.: Usuwanie barier komunikacyjnych nauczyciel-uczeń

Joanna Nowak