Jąkanie

Jąkanie (łac. battarismus) to jedna z najbardziej przykrych wad wymowy, której częstość występowania ocenia się na 1-1,5% ogólnej populacji. Tak naprawdę dokładnie nie wiadomo czym jest jąkanie. Pozostaję nierozstrzygnięta kwestia:
 czy jest to choroba czy objaw chorobowy,
 czy jest to nerwica mowy (logoneuroza) czy objaw nerwicy,
 czy jest to niewłaściwe zachowanie werbalne.
Przyjmuje się, że jest to zaburzenie płynności mowy o charakterze dynamicznym, które ujawnia się w procesie komunikacji słownej, przejawiające się w różnorodny sposób: od powtarzania, przeciągania czy wtrącania głosek, sylab bądź wyrazów do wyraźnych przerw w toku mowy. Powstaje ono zwykle w wieku przedszkolnym, a ujawnia się wtórnie lub nasila w okresie dojrzewania. W toku kształtowania się mowy istnieje szczególna podatność na wszelkie jej zaburzenia, bowiem wchodzą w grę: ogólna ruchliwość dziecka, szybkie wzbogacanie słownika oraz rozwój myślenia. Występowanie i nasilanie się niepłynności determinują określone czynniki zewnętrzne. Zachowana jest świadomość treści wypowiedzi (czyli tego, co chce się powiedzieć), jednakże przewidywanie trudności programowania ruchów mięśniowych, potrzebnych do tworzenia dźwięków mowy, powoduje poczucie, że się jest jąkającym i w konsekwencji – oczekiwanie negatywnej reakcji otoczenia. Wyzwala to lęk przed mówieniem (logofobię) i unikanie kontaktów werbalnych. Chęć przezwyciężenia tych trudności potęguje nasilanie się objawów niepłynności i prowadzi do rozwoju jąkania wraz z towarzyszącymi mu zmianami psychicznymi.
Generalnie należy stwierdzić, że w przypadku, gdy niepłynności mowy (tj. zaburzeniom artykulacji, fonacji i oddechu) towarzyszy lęk przed mówieniem (który nie musi występować w każdej werbalnej sytuacji, wystarczy, że wystąpi w jednej powtarzającej się) – to wtedy z pewnością możemy mówić o jąkaniu.
Początek jąkania występuje najczęściej w okresie synaksy, czyli w okresie tworzenia się umiejętności wypowiadania się zdaniami. tj. między 2-3 a 7 rokiem życia.
Jąkanie, które się w tym czasie pojawia wiąże się z nieustabilizowaną organizacją motoryki i z nie zakończonym rozwojem praksji mowy (tj. sprawności narządów artykulacyjnych).
W okresie przedszkolnym u dziecka następuje wzrost ruchliwości, szybkie wzbogacanie się słownictwa, gwałtowny rozwój myślenia. W tym okresie rozumienie rozwija się szybciej niż umiejętność wypowiadania myśli. Powoduje to, że dziecko – nie potrafiąc wyrazić swoich spostrzeżeń, wrażeń – zaczyna powtarzać wcześniej wypowiedziany wyraz jako sposób czekania na myśl, która ma nadejść. Taki stan jest sytuacją stresującą i gdy się przedłuża – może pojawić się we wszystkich wypowiedziach dziecka.
Jąkanie może pojawić się w momencie rozpoczęcia nauki szkolnej. Często tak się dzieje w przypadku dzieci wychowywanych przez nadopiekuńczych rodziców lub dzieci straszonych szkołą.
Wtórne jąkanie ujawnić może się lub też nasilić w okresie dojrzewania.
Jakie są objawy jąkania?
Różnorodność symptomów jąkania na płaszczyźnie fonetycznej odgranicza je od zaburzeń wymowy, a występujące zaburzenia oddechu nie mają żadnej wartości patologicznej, gdyż dotyczą one tylko procesu wysławiania się i nie występują poza tym procesem.
Najbardziej charakterystycznym symptomem jąkania jest zaburzenie płynności mowy, co może przejawiać się w różnorodny sposób. Niepłynność mowy może być demonstrowana poprzez: powtarzanie głosek, sylab, wyrazów bądź fraz; przeciąganie głosek; pauzy (momenty ciszy); rewizje (poprawki) lub też przez embołofrazje (tj. rozpoczynanie zdania od samogłoski bądź wtrącanie w toku wypowiedzi różnych wyrazów). Są to objawy zarówno normalnej, jak i patologicznej niepłynności mówienia, co utrudnia diagnozę tych zjawisk.
Jąkanie jest zjawiskiem niestałym. Pojawienie się i natężenie objawów może zależeć od: stopnia znajomości osoby, z którą rozmawia, stopnia znajomości poruszanego tematu, od samopoczucia pacjenta, stanu jego zdrowia itd., czyli od wielu czynników zewnętrznych i wewnętrznych.
Dla jąkającego bardzo stresująca jest rozmowa z osobą nieznaną. Osoby jąkające się zamykają się w sobie, unikają ludzi, co powoduje ich nerwowość, przyśpieszanie tempa mówienia. Mowa staje się nieskoordynowana, arytmiczna, piskliwa i krzykliwa bądź wyciszona do tego stopnia, że nie mogą mówić. Są to ludzi nieśmiali, wrażliwi, niepewni i nadmiernie pobudliwi. Powoduje to ich izolację i nierzadko rezygnację z kariery osobistej i zawodowej.
W mowie jąkającego się występują zaburzenia koordynacji pracy mięśni: narządu oddechowego, narządu fonacyjnego o narządu artykulacyjnego. Oprócz tego występuje wzmożone napięcie mięśni biorących bezpośredni lub pośredni udział w akcie mowy. Prowadzi to do powstawania skurczów ( a ściślej do zjawisk skurczopodobnych) trwających od 0,2 do 15 s. Skurcze te mogą mieć charakter: spazmatyczny, spastyczny – uniemożliwiający wypowiadanie się lub powtarzający się – pozwalający na rozpoczęcie i kontynuowanie wypowiedzi.
Jąkanie może zanikać podczas mówienia szeptem lub w mowie powolnej. Dlatego zaleca się zwolnienie tempa mowy, przeciąganie samogłosek, pierwszych sylab lub mówienie szeptem. W przypadku, gdy osoba jąka się mówiąc szeptem – wskazuje to na organiczne podłoże jąkania.
Z jąkaniem mogą współwystępować takie zjawiska, jak:
 elementy polilaliczne (embołofrazje), tj. dodawanie w toku mowy różnych wyrazów (e tam, a no...). jest to próba podparcia, pomocy sobie w dojściu do równowagi, w przełamaniu zatoru,
 zjawiska atoniczne – polegają na wytwarzaniu się przerw w toku mówienia bez widocznego wysiłku,
 tiki – są to występujące podczas mówienia skurcze twarzy,
 współruchy – to dodatkowe ruchy rąk, nóg, całego ciała, kiwanie się itd.

Jakie podłoże mogą mieć objawy jąkania?

Symptomy jąkania mogą mieć podłoże: somatyczne i psychiczne.
Objawy somatyczne są następstwem zaburzeń koordynacji pracy mięśni narządu oddechowego.
Objawy psychiczne (logofobie) to lęk przed mówieniem. Jest on jednym z najważniejszych objawów, który początkowo prowadzi tylko do powtarzania, a z czasem potęguje się, prowadząc do nasilania się objawów (współruchy, tiki itp.) aż do ciężkiej postaci jąkania, z którą wiążą się zmiany w psychice osoby dotkniętej jąkaniem.
Według T. Bilikiewicza jąkanie należy traktować jak nerwicę oczekiwania. Lęk prze d mówieniem może doprowadzić do takich rozmiarów, że chorzy sprawiają wrażenie głuchoniemych. H. Fernau – Horn twierdzi, że jąkanie jest swoistą nerwicą, ale dopiero wtedy, kiedy włączy się świadomość gdy występuje oczekiwanie niepowodzenia w mówieniu a więc lęk przed mówieniem. Lęk przed mówieniem pojawia się dopiero wtedy, gdy dziecko osiągnie pewien poziom rozwoju intelektualnego i spostrzeże różnicę między mową swoją a mową innych. Nadmierna samokontrola procesu mówienia ten lęk pogłębia. Jąkanie nasila się, a niewłaściwy stereotyp mowy utrwala się. Powstaje błędne koło: dziecko boi się mówić, aby się nie zająknąć, a jąka się z poczucia niepewności i strachu przed mówieniem.
Niekiedy jąkanie ma charakter nerwicy sytuacyjnej, to znaczy, że wiąże się z określoną sytuacją. Dziecko może mówić dobrze w gronie kameralnym a jąkać się publicznie, może dobrze mówić w domu a źle w szkole.
Leczenie jąkania (niezależnie od stopnia nasilenia objawów) należy wyłącznie do specjalistów.

Jak można pomóc osobie jąkającej się?
Zaakceptowanie tego, ze ludzie jąkający się wyrażają się w inny sposób niż nie jąkający się to pierwszy krok.
• Trzeba spróbować wczuć się w sytuację osoby jąkającej się; zrozumienie jest konieczne, aby porozumieć się z osobą jąkającą się.
• Trzeba zapomnieć o znanych uprzednio stereotypach. Nie kwalifikować ludzi według kryterium jąkania się lub nie jąkania się.
• Osoby jąkające się to nie ludzie, z których można dowcipkować. Nie należy śmiać się z nich, ale z nimi.
• Traktować osobę jąkającą się jako poważnego partnera w rozmowie i słuchać go uważnie.
• Utrzymywać kontakt wzrokowy. To znak uwagi.
• Nie przerywać osobie jąkającej się, ani nie mówić za nią dalej. Jest to oznaką lekceważenia i ubezwłasnowolnienia dla niej.
• Nie reagować w taki sposób, jakby nas raziło jąkanie się rozmówcy. Jąkanie się nie jest rzeczą przykrą, a tylko innym sposobem wysławiania się. Nie przyjmować postawy politowania.
• Jeżeli uznamy, że osoba jąkająca się jest gotowa porozmawiać o tym problemie, należy rozpocząć z nią konwersacje na temat jąkania. Nie będzie to brakiem taktu. Pod tym warunkiem osoba ta będzie mogła nam pomóc właściwie zachować się w różnych sytuacjach. Może również być tak, że rozmowa o tym będzie dla osoby jąkającej się ulgą.

Nauczyciele i rodzice dzieci jąkających się powinni:
• Poświęcić dziecku wystarczającą ilość czasu; słuchać i pozwolić mu wypowiedzieć się.
• Nie poprawiać dziecka częściej niż to konieczne.
• Być dobrym wzorem, jeżeli chodzi o mówienie.
• Pozwolić dziecku mówić zawsze w swoim imieniu, nie przez innych.
• Okazać dziecku poczucie, że nic się nie stanie, jeżeli w czasie mówienia raz utknie.
• Patrzeć na nie w czasie mówienia i nie uciekać wzrokiem, gdy ma trudności.
• Zwolnić własne tempo mówienia, by uświadomić dzieciom, że macie dużo czasu.
• Spróbować zniżyć się do poziomu dziecka np. poprzez używanie słow. zrozumiałych dla dziecka.
• Zredukować tabu wokół jąkania jest to pierwszy krok w walce z dyskryminacją dziecka
Stara zasada, aby nie zauważać jąkania się uważana jest dzisiaj za fałszywą. Unikanie jąkania to jego wzmacnianie.

Jak osoba jąkająca może sobie pomóc?
Przez lata osoba jąkająca się rozwinęła pewne strategie, by móc radzić sobie z sytuacją. Być może doszła do wniosku, że najlepszą strategią działania jest mówienie, niezależnie od tego jak się mówi, możliwe, że zdecydowała się wycofać, ukryć i unikać jąkania nawet za cenę milczenia.
Niezależnie od tego, jaką strategie obrała, jej myślom i odczuciom towarzyszy piętno trudności z mówieniem. Gdy znajduje się w sytuacji, w której wie, że jąkanie będzie kłopotliwe i stresujące, instynktownie staje się bardziej spięta i nerwowa. To napięcie pogarsza sytuację, mówi bardziej niepłynnie.
Chcąc pracować nad jąkaniem musi ten problem dokładnie określić, musi dowiedzieć się co się z nią dzieje w trakcie, gdy jąka się, co robi by swoje jąkanie ukryć; jakie emocje, myśli i uczucia temu towarzyszą.
Musi zaakceptować fakt, że nie musi mówić płynnie przez cały czas. Na siłę nie powinna starać się mówić płynnie, bo wówczas jąkanie nasila się.
Rozmowa o jąkaniu pomoże jej otworzyć się i zmniejszyć lęk przed mówieniem. Przekona się, że obawa przed odrzuceniem jest mocno przesadzona. Usunie w ten sposób niewidoczną barierę strachu. Najważniejsze w terapii jest to, by zmodyfikować postawę wobec jąkania.

BIBLIOGRAFIA:
Bilikiewicz T. I inni: Nerwice i ich leczenie. Warszawa 1960 PZWL.
Demelowa G.: Elementy logopedii .Warszawa 1987 WSiP.
Demel G.: Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola. Warszawa 1994 WSiP.
Jastrzębowska G.: Podstawy logopedii. Opole 1996 Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego.