Przyczyny upośledzenia umysłowego

Człowiek nie rodzi się z upośledzeniem umysłowym. Byłoby niedorzecznością mówić o upośledzeniu umysłowym noworodka. Człowiek rodzi się z niejednakowymi szansami na korzystny rozwój. Te ograniczone szanse dotyczą zarówno czynników biologicznych, jak i społecznych, psychologicznych i ich interakcji. Człowiek rodzi się także po 9 miesiącach już przebytej drogi rozwojowej, która mogła być mniej lub bardziej pomyślna i ma wpływ na dalsze losy życiowe (Kościelska,1998).
Od wielu dziesiątków lat trwa między uczonymi spór o to, jakie wpływy są istotniejsze dla danych form zachowania się jednostki - czy dziedziczne, czy też środowiskowe. Ten dylemat odnosi się m.in. także do inteligencji, a odpowiedź na powyższe pytanie może zmieniać się w zależności od wieku jednostki, jej płci, kultury w której się wychowała itd. (Gałkowski, 1979, s. 12).
Najbardziej trwałe są zmiany genetyczne. Genetyka wraz z pokrewnymi jej dyscyplinami dokonały cennych, z punktu widzenia etiologii, odkryć w zakresie zmian chromosomalnych, jakie towarzyszą niektórym postaciom opóźnienia umysłowego (Gałkowski, 1979, s. 9).
Upośledzenie umysłowe może wiązać się z obecnością szkodliwego genu przekazywanego przez jedno lub oboje rodziców. Są to czynniki dziedziczne, przechodzące na dziecko z pokolenia na pokolenie. Kobiety mają dwa jednakowe chromosomy płciowe (XX), mężczyźni natomiast dwa chromosomy niejednakowe (XY). Występujące anomalie w obrębie chromosomów polegają na zakłóceniu ich ogólnej liczby, parzystości i struktury. Może być więcej lub mniej chromosomów niż powinno. Mogą wystąpić też „błędy” w ich budowie. Jest to translokacja części jednego chromosomu na inny, bądź utrata części chromosomów (Sękowska, 1985).
Największą rolę przypisuje się czynnikom biologicznym. W neurologii różnego typu deficyty poznawcze i ruchowe traktuje się jako objaw uszkodzeń centralnego układu nerwowego. Istnieją liczne dane wskazujące na związek między uszkodzeniami struktury mózgu, a zaburzeniami wielu sfer funkcjonowania psychicznego (Kościelska, 1998).
W literaturze dotyczącej przyczyn zaburzeń rozwoju psychoruchowego podkreśla się, że u ich podłoża stwierdza się wielokrotnie nieprawidłowości anatomiczne i fizjologiczne układu nerwowego, z którymi dziecko przychodzi na świat. Nieprawidłowości te bywają dziedziczne, lecz w większości przypadków są one skutkiem uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego w okresie płodowym i okołoporodowym. Mogą to być również wszelkie uszkodzenia będące skutkiem chorób i urazów przebytych zaraz po urodzeniu oraz inne choroby somatyczne nie uszkadzające bezpośrednio układu nerwowego, lecz zaburzające prawidłowe funkcje organizmu (choroba reumatyczna, zaburzenia krążenia, zaburzenia hormonalne i inne choroby wieku dziecięcego). Występowanie upośledzenia umysłowego wiąże się z przebiegiem wielu różnych zaburzeń typu genetycznego, metabolicznego, infekcyjnego itd.(Nartowska, 1972).
Niektóre uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego nazywane mikrouszkodzeniami mogą nie zostać ujawnione za pomocą ogólnie stosowanych metod badań. Dopiero precyzyjniejsze metody diagnostyczne: neurologiczne, neurofizjologiczne, jak również psychologiczne pozwalają na ich wykrycie. Wiele zaburzeń psychoruchowych może być rezultatem tych właśnie mikrouszkodzeń. Ich następstwem mogą być również zaburzenia tempa rozwoju (opóźnienie), rytmu rozwoju (dysharmonie), a także zaburzenia dynamiki procesów nerwowych (Spionek, 1972).
Kolejna grupa czynników wpływających na powstawanie upośledzenia to czynniki egzogenne (środowiskowe), działające zarówno przed, jak i po urodzeniu w pierwszych latach życia dziecka. Wyróżnić tu można czynniki wrodzone - działające w życiu płodowym i nabyte - działające w okresie postnatalnym. Do czynników wrodzonych należą występujące u matki infekcje przedporodowe, niedożywienie, zaburzenia krążenia, przebywanie w szkodliwym środowisku (np. wdychanie oparów substancji chemicznych),a także alkoholizm. Czynniki nabyte to urazy przedporodowe, psychiczne i fizyczne matki w czasie ciąży (Sękowska, 1985).
Ogromne znaczenie mają czynniki społeczne. Ich rola w rozwoju jest bardzo często rozumiana w sensie „wyzwalacza” potencjału biologicznego. Upośledzenie uwarunkowane środowiskowo może być wynikiem „złej pielęgnacji”, czyli zaniedbania rozwoju dziecka przez rodziców. Chodzi tu o brak kontaktu z dobrami kultury, właściwymi modelami zachowań społecznych, brak materiału edukacyjnego w postaci książek, zabawek, a także brak opieki i więzi emocjonalnej z osobami dorosłymi. Szczególnie ważna jest więź fizyczna i psychiczna z matką (Kościelska, 1998).
W historii badań nad opóźnieniem umysłowym podejmowano wiele prac dotyczących wpływu czynników środowiskowych, socjalnych i kulturowych na funkcje intelektualne. Obserwowano wpływy takich czynników jak: formy wychowania, grupy kulturowe i etniczne, warstwy socjoekonomiczne, stopień rozwoju języka, zawód rodziców, różnice związane z płcią. Największą grupą, z którą człowiek wchodzi w różnego typu interakcje jest społeczeństwo – w nim wzrasta, jego normy sobie przyswaja, dzięki niemu może korzystać z dobrodziejstw kultury i cywilizacji. Najmniejszą jednostką społeczną jest rodzina, w której człowiek ulega pierwszym oddziaływaniom i pierwszym wpływom. Zakłócenie prawidłowych, normalnych związków między małym dzieckiem a rodzicami staje się powodem poważnych zaburzeń w jego zachowaniu. Na tle wpajanych od dziecka opinii i utrwalających się przekonań kształtują się postawy człowieka wobec pewnych zjawisk, faktów i osób, wyrabia się światopogląd, tworzy własna samoocena (Gałkowski, 1979).
Jeśli dziecko nie ma właściwego wzorca zachowań, nikt nie uczy go kochać, nikt nie obdarza go troską, nie wpaja wiary we własne siły, nie uczy go o otaczającym świecie, jego rozwój może być zaburzony. Wpływ czynników środowiskowych widać najwyraźniej wówczas, gdy w ośrodkowym układzie nerwowym dziecka nie ma zdecydowanych zmian organicznych. Braki intelektualne, spowodowane pozbawieniem dziecka właściwej opieki we wczesnym okresie rozwoju, dają więc w efekcie lekkie opóźnienie i to jeżeli zaniedbanie nie trwa zbyt długo, bo konsekwencje mogą być także groźniejsze. Należy zaznaczyć, że według badaczy nie wszystkie dzieci jednakowo reagują na ograniczenie lub pozbawienie ich właściwych warunków wychowawczych: część nie wykazuje w swoim zachowaniu żadnych ujemnych tego skutków, a inne bardzo poważne. Prawdopodobnie u podłoża tak odmiennych reakcji leżą indywidualne cechy jednostki (Gałkowski, 1979).
O wystąpieniu takiego lub innego zaburzenia, w tym także jego rodzaju i nasilenia, decydują z reguły nie same tylko ściśle określone czynniki biologiczne i psychiczne, ani też ich różne układy, kombinacje, ale działające wraz z nimi przyczyny egzogenne. Tak więc geneza wszelkich cech nieprzystosowania społecznego ma zawsze charakter wieloczynnikowy. Pamiętać należy o tym szczególnie podczas omawiania przyczyn biopsychicznych, które wyrażają się najczęściej tylko w formie pewnych predyspozycji, których realizacja zależy przede wszystkim od otoczenia i warunków, w jakich znajduje się jednostka i zadań, jakie ma do spełnienia (Łobocki,1989).
Wszystkie wymienione czynniki zazębiają się ze sobą i określenie, który z nich spowodował upośledzenie w konkretnym przypadku jest bardzo trudne. Zgodnie z tradycyjnymi poglądami upośledzenie umysłowe było traktowane przede wszystkim jako następstwo wad genetycznych, zaburzeń metabolicznych, uszkodzeń mózgu nabytych w okresie ciąży, porodu i wcześnie po urodzeniu, a także jako możliwy skutek zaniedbania środowiskowego i braku opieki macierzyńskiej. Współcześnie upośledzenie umysłowe ujmuje się jako rezultat nieprawidłowego rozwoju dziecka, uwarunkowany współdziałaniem czynników biologicznych, społecznych i psychologicznych (Petrozolin - Skowrońska, 1996, s. 570). Wspomaganie rozwoju dziecka biologicznie uszkodzonego i zagrożonego upośledzeniem graniczy ze sztuką, jest bowiem stałym szukaniem rozwiązań w aktualnej sytuacji życiowej na każdym etapie rozwojowym (Kościelska, 1998, s. 194-195).
Aby skutecznie kierować rozwojem dziecka trzeba je dobrze poznać.