Język angielski w nauczaniu zintegrowanym

Głównym narzędziem rozwoju umysłowego dziecka jest nauka języka ojczystego. Kształtuje myślenie i, doskonaląc systematycznie wszystkie funkcje układu nerwowego, kieruje rozwojem psychicznym.
Od stopnia opanowania języka przez uczniów zależą w zasadniczej mierze wyniki w opanowaniu wiadomości z zakresu wszystkich przedmiotów nauczania.
Olbrzymia rola społeczna języka – to prawda, której nie trzeba dowodzić. Język jako najlepsze narzędzie wymiany myśli i uczuć, środek porozumiewania się ludzi między sobą spełnia doniosłą rolę.
„Człowiek nie umiejący się biegle i poprawnie wysławiać lub nie umiejący biegle i poprawnie pisać jest obywatelem po prostu mniej sprawnym. Jego przydatność zawodowa i społeczna jest o wiele mniejsza”
( Koźniewski 1973:5).
Dzisiejsze czasy, realia ogólnoświatowych tendencji rozwojowych, a przede wszystkim realia jednoczącej się Europy – stawiają przed ludźmi nowe wyzwania. Człowiek zmuszony jest do posługiwania się nie tylko językiem ojczystym, ale i obcym.
Konieczność wyposażenia współczesnej jednostki ludzkiej w umiejętność sprawnego posługiwania się, w mowie i piśmie, przynajmniej dwoma językami, nie podlega dyskusji.
Umiejętność tę uważa się dziś za sprawność intelektualną szczególnie ważną, niezbędną w codziennym życiu, stanowiącą podstawę wykształcenia i konieczną w pracy zawodowej i życiu społecznym.
Wszelki rozwój umysłowy, poszerzanie zakresu naszej wiedzy w każdej dziedzinie nauki, kultury i sztuki, wymaga równocześnie stałego, systematycznego i umiejętnego rozwijania kultury języka. Wprawdzie do istoty języka należy jego komunikatywność, jednak stopień komunikatywności mowy, jako pozostający w ścisłym związku z myśleniem, zależy od stopnia znajomości języka oraz od biegłości w sztuce mówienia i pisania.
Poprawne władanie językiem obcym, to, w dzisiejszych czasach, sprawność konieczna w codziennym życiu człowieka, ponieważ koniecznością i potrzebą ludzkiej natury jest stałe wyrażanie myśli, uczuć i pragnień za pomocą mowy jako środka wypowiadania się mającego wyższość nad innymi.
Rozwój mowy i myślenia dziecka, do chwili rozpoczęcia nauki, odbywa się przede wszystkim w środowisku rodzinnym i przedszkolnym. Im bardziej staranna jest opieka rodziny i wychowawców przedszkola nad mową dziecka, poprawniejsza wymowa i struktura wypowiedzi dorosłych, tym szybciej dziecko o normalnej budowie analizatorów i narządów mowy, uczy się mówić przez naśladownictwo (Klemensiewicz 1933).
Według Chomskiego, każdy człowiek wyposażony jest genetycznie w mechanizm przyswajania języka (language acquisition device). Dzięki zakodowanym w mózgu określonym strukturom językowym dziecko jest w stanie zbudować gramatykę danego języka” (Stawna 1991:64). Mechanizm ten zanika jednak około 12 roku życia, wtedy, gdy język pierwszy został w pełni opanowany i praca organizmu nad wykształceniem systemu językowego jako środka porozumiewania się z otoczeniem została zakończona (Brzeziński 1987:33).
Warto więc, w świetle tych opinii, wykorzystać tę naturalną zdolność dziecka do przyswajania języka i rozpocząć jego naukę zanim ta zaniknie.

Celem nauczania jest wprowadzenie dzieci w świat języka angielskiego i wytworzenie podstawowej kompetencji językowej i komunikacyjnej, umożliwiającej porozumiewanie się w języku angielskim.
Nauczanie dzieci w wieku wczesnoszkolnym stawia przed nauczycielami szczególne wymagania profesjonalnego przygotowania swoich zajęć.
Powodzenie procesu dydaktycznego zależy w znacznej mierze od prawidłowego doboru metod, technik i form pracy z dziećmi.
Warto przy tym uściślić pewne terminy występujące w glottodydaktyce, a mianowicie: podejście, metoda, technika (approach, method, technique).
Podejście to stosowanie pewnego typu metod nauczania. J.Brzeziński (1987:58-59), pisząc o podejściu, posługuje się przykładem ogólnie przyjętego terminu „podejścia słuchowo-ustnego”. Obejmuje ono zarówno metodę bezpośrednią, jak i jej specyficzne odmiany – metodę audiowizualną lub metodę audiolingwalną, a więc w obu przypadkach podejście indukcyjne, charakteryzujące podświadome przyswajanie wszelkich zjawisk językowych. Przeciwieństwem będzie podejście świadomościowe, kognitywne, opierające się na dedukcyjnym przyswajaniu języka.
M.Stawna (1991:70-72) wyróżnia trzy podejścia:
• audiolingwalne – materiał językowy powinien być zaprezentowany w formie wzorów zdaniowych, opartych na lingwistycznym opisie mowy i porównaniu języka ojczystego z obcym: umiejętność skutecznego wykorzystania systemu nawyków w komunikacji ustnej jest celem nauczania języka obcego; nawyków językowych należy uczyć przez powtarzanie zaprezentowanych wzorów strukturalnych;
• kognitywne – należy uczyć reguł systemu językowego, a nie samego języka; zrozumienie struktury języka, odkrycie i świadoma interioryzacja reguł gramatycznych są podstawą w uczeniu się języka; zamiast na intensywność ćwiczeń, nacisk powinno się kłaść na to, by wzory były właściwie zrozumiane; materiał powinien opierać się na wiedzy , którą uczący się zdobyli;
• komunikacyjne – powinno się uczyć reguł gramatycznych i reguł użycia; podkreślać komunikacyjną funkcję języka; materiał nauczania powinien być dobrany na podstawie autentycznych wzorów; ćwiczenia powinny zawierać aspekt kreatywny języka i opierać się na zasadzie uczenia przez działanie; uczeń, jego potrzeby
i możliwości powinny być w centrum uwagi.
Podejście decyduje o doborze odpowiednich metod i technik pracy. Przez metodę rozumie się na ogół „celowo i systematycznie stosowany sposób pracy nauczyciela z uczniami, umożliwiający uczniom opanowanie wiedzy wraz z umiejętnościami posługiwania się nią w praktyce, a także rozwijanie zdolności i zainteresowań poznawczych” (Pomykało- ed. 1993:352).
Metoda jest planowym działaniem, które może doprowadzić do określonego celu. Często zamiennie z tym terminem używa się terminu „technika”. Przez technikę nauczania rozumieć należy jednak realizację konkretnego wycinka danej metody. Jest to działanie dydaktyczne, kształtowane przez podejście i metodę (Brzeziński 1987:59).
Rozwiązania metodyczne stosowane w pracy z dziećmi powinny sprowadzać się do pobudzenia zainteresowania ucznia nauką języka angielskiego, uwrażliwienia ucznia na język angielski spotykany w życiu codziennym i wykształcenie zachowań sprzyjających przyswajaniu języka. Celom tym mogą służyć nastepujące metody:
• metoda reagowania całym ciałem (TPR – Total Physical Response) – opiera się ona na rozumieniu i wykonywaniu instrukcji wydawanych przez nauczyciela; zakłada, że uczniowie pokazują zrozumienie poleceń nauczyciela ruchem, gestem, a nauczyciel wspomaga swoje polecenia językiem ciała; dzieci uczą się poprzez działanie-w większym stopniu poprzez fizyczne reakcje, niż dzięki werbalnemu powtarzaniu; służy rozwijaniu sprawności słuchania; jest przydatna w nauczaniu tej grupy wiekowej, ponieważ wykorzystuje ruch w nauce języka oraz zakłada, że nauczanie ma być dla dzieci wyłącznie przyjemnością (wykluczenie sytuacji rodzących stres);
• metoda audiolingwalna – często wykorzystywana w pracy z dziećmi, istotą jest tu powtarzanie za wzorem ( nauczycielem lub kasetą), chórem i indywidualnie, wielokrotne powtarzanie (drills) wyrażeń, zwrotów, słów, zdań dla wyrobienia nawyków językowych oraz uczenie się na pamięć wierszyków, ćwiczeń rytmicznych (chants), piosnek dla usprawnienia płynności, wymowy i intonacji; służy rozwijaniu zarówno sprawności słuchania, jak i mówienia; dzięki wspólnemu śpiewaniu czy recytowaniu, zachęca nawet nieśmiałe dzieci;
• metoda komunikacyjna – wszystkie sytuacje mające miejsce na zajęciach są pretekstem do komunikowania się; komunikacja ma miejsce w sytuacji, w której występuje: luka informacyjna, możliwość wyboru treści form językowych, a także reakcja rozmówcy; pełna komunikacja jest połączona z celowością; reakcja rozmówcy powinna zaspokoić oczekiwania komunikacyjne inicjatora rozmowy (feedback) (Szpotowicz, Szulc-Kurpalska 2000:11-12)

Właściwy przebieg procesu nauczania gwarantują odpowiednie techniki pracy, takie jak:
• nauka przez zabawę – gry i zabawy językowe – główny sposób zapamiętywania języka, szczególnie w okresie beztekstowym; są to ćwiczenia atrakcyjne dla dzieci, które w tym wieku uczą się prawie wyłącznie podczas gier i zabaw. Mogą to być gry
i zabawy ze słownikiem obrazkowym, z flashcards, bingo,domino; zabawy ruchowe: ( np. simon says), gry planszowe i inne;
• nauka przez piosenkę – odpowiedni dobór piosenek pozwala na wprowadzenie każdej struktury gramatycznej i słownictwa; są najczęściej połączone z ruchem, co odpowiada potrzebom dzieci w wieku wczesnoszkolnym; zapamiętywaniu sprzyja melodia, rytm, rym i właśnie ruch;
• nauka przez działanie – regułą jest to, że na każdych zajęciach dzieci wykonują jakieś zadania, prace, czynności; każda aktywność(wycinanie, malowanie, klejenie, kolorowanie itp.) jest doskonałym pretekstem do wprowadzania i stosowania social language; Technika ta wdraża zasady współdziałania, pomagania kolegom, wykazywania troski o innych, dzięki czemu pomaga w realizacji celów kształcenia ogólnego, jakim jest np. kształcenie poprawnych kontaktów z innymi dziećmi;
• projekty – zajęcia związane z fazą zastosowania języka (production/application stage); dają możliwość integrowania programu nauczania języka z programem realizowanym w ramach nauczania początkowego; stwarzają okazję do kształtowania umiejętności współdziałania w sytuacjach szkolnych i pozaszkolnych, zdobywania wiedzy i informacji, rozwijania samodzielności;
• techniki teatralne (drama) – odgrywanie ról, krótkie scenki, inscenizacje, dialogi jest doskonałą formą nauki szczególnie dla dzieci z niską samooceną, gdyż niejako zwalnia ich z „odpowiedzialności” za ewentualne błędy językowe; technika ta umożliwia obcowanie z adaptacjami dziel literackich;
• techniki multimedialne (programy komputerowe, internet, video) – docieranie do materiałów autentycznych lub publikowanych w języku angielskim może być czynnikiem motywacyjnym; gry i zabawy komputerowe stanowią atrakcyjną dla ucznia formę utrwalenia materiału językowego opracowanego na zajęciach i znacznie rozbudzają jego motywację wewnętrzną; obraz w połączeniu z dźwiękiem znacznie poszerza możliwości przyswajania języka;
• techniki nauczania sprawności językowych:
*sprawności receptywne (receptive skills):
- słuchanie - zdefiniowanie zadań przed wysłuchaniem tekstu, prezentacja ilustracji, łączenie rysunków w pary, uzupełnianie luk informacyjnych, wybieranie odpowiedzi typu ‘prawda/fałsz’);
- czytanie – zdefiniowanie zadań przed wysłuchaniem tekstu, wprowadzenie ’banku słów kluczowych’, prezentacja ilustracji, zwrócenie uwagi na tytuł, łączenie w pary, uzupełnianie luk informacyjnych, wybieranie odpowiedzi typu ‘prawda/fałsz’, układanie rozsypanek zdaniowych);
*sprawności produktywne (productive skills):
- mówienie – powtarzanie za wzorem, wykorzystanie ‘banku słów', wcześniejsze wysłuchanie
- omawianego tekstu lub zapoznanie się z tekstem pisanym, zwrócenie uwagi na temat wypowiedzi, uzupełnianie luk informacyjnych;
- pisanie - wcześniejsze zdefiniowanie zdań, wcześniejsze przeczytanie analogicznego tekstu, wcześniejsze wprowadzenie ‘banku słów kluczowych’, wykorzystanie tabel, formularzy, wykresów przedstawionych w formie graficznej, uzupełnianie luk informacyjnych, wykorzystanie gotowych fragmentów wcześniej napisanego i pociętego na akapity/zdania/wyrazy tekstu (Lewandowska, Maciszewska 2000:22-29).

W ramach jednej jednostki lekcyjnej zalecana jest różnorodność form pracy, np.:
- praca w całej klasie - lockstep – nauczyciel kieruje pracą całej klasy (np. chóralne powtarzanie lub śpiewanie)
- praca w całej klasie - turn- taking – nauczyciel kieruje pracą poszczególnych uczniów na forum klasy (np. zadają sobie nawzajem pytania pod kierunkiem nauczyciela)
- praca indywidualna – individual work
- praca w grupach – group work
- praca w parach otwartych – open pairs- para uczniów występuje przed klasą
- praca w parach zamkniętych – closed pairs – wszyscy uczniowie pracują
w parach.
Dobór odpowiednich metod, technik i form pracy gwarantuje właściwy przebieg procesu nauczania.

Dziecko w wieku wczesnoszkolnym postrzega świat całościowo. W związku z tym należy mu ukazać jego scalony obraz. Stąd też potrzeba zintegrowania różnych dziedzin wiedzy
i umiejętności. Integracja polega na też na korelowaniu treści, metod i form pracy. W związku z tym, że język angielski wprowadzany jest właśnie do etapu kształcenia zintegrowanego, należy pamiętać o konieczności powiązania celów, tematyki i metod pracy z nauczaniem początkowym.
Za najważniejsze powinniśmy przyjąć, iż dziecko jest podmiotem procesu nauczania. Metody pracy muszą być dostosowane do form aktywności dzieci w tym wieku. Dziecku niezbędny jest aktyny kontakt ze światem, aby przez działanie i odkrywanie poznawać otoczenie. Dzieci w tym wieku posiadają też naturalną ciekawość świata i chęć do nauki, co warto wykorzystać, pamiętając jednak o zabawowej formie pracy oraz o kręgu zainteresowań dzieci. Takie działanie bowiem rozwija pozytywną motywację do nauki. Przeprowadzane przeze mnie na co dzień zajęcia dowodzą, że dzieci w tym wieku oczekują ciekawych zajęć, angażują się bardzo przy zabawach, piosenkach, rymowankach itp., a więc wskazuje to na celowość stosowania, w procesie nauczania, metod aktywizujących.
Nauczyciel powinien stać się organizatorem ciekawych zadań, wykorzystując szeroki wachlarz sposobów inspirowania uczniów. Pożądanym jest też łączenie różnych technik i czynników inspirujących (np.oglądanie obrazu przy muzyce), w celu wzmocnienia przeżyć. Nauczyciel inspirując wywoła emocje, a „każda emocja daje nam szczególną, inną od pozostałych gotowość do działania” (Goleman 1997:24).
Istnieje głęboka zależność między procesem kształcenia języka dziecka, a oparciem tego procesu na zainteresowaniach i przeżyciach emocjonalnych dziecka. Dodatnie przeżycia wywierają silny wpływ na procesy myślowe dziecka. Jego żywe i głębokie zainteresowania
i przeżycia to najbardziej sprzyjające warunki do kształcenia języka dziecka. Rolą nauczyciela jest stworzenie atmosfery budzącej w dzieciach emocje, a co za tym idzie potrzebę i chęć działania. „Powinniśmy wykorzystywać pozytywne stany psychiczne dzieci w przyciągnięciu ich do nauki” (Goleman 1997:24). Dziecko posiada niezwykle cenne dyspozycje psychiczne – zdolność do silnych przeżyć uczuciowych, żywą fantazję, bezpośrednie i silne zainteresowanie światem, żywe zainteresowanie mowne, zdolność do zabawy i głęboka jej potrzeba. Oparcie procesu nauczania języka na tychże dyspozycjach umożliwia eliminację sytuacji, w których mowa dziecka nie odpowiada żadnej jego potrzebie, nie spełnia swoich funkcji komunikacyjnych, ekspresywnych i impresywnych.
Osiągnięcie pożądanych wyników w pracy nad kształtowaniem języka nie jest sprawą łatwą. Dlatego też tak ważne jest stwarzanie warunków sprzyjających nauce. Przede wszystkim odpowiednich impulsów do działania, odpowiedniej motywacji. Należy przy tym pamiętać, że kształtując język ucznia, kształtujemy całą jego osobowość: jego intelekt, wrażliwość, postawę społeczną. Język jest bowiem nie tylko środkiem porozumiewania się ludzi, ale stanowi również narzędzie myślenia. Rozwój myślenia jest nierozerwalnie związany z rozwojem umysłu i całej osobowości.
Kształtowanie języka to praca żmudna, długa, niełatwo i nieprędko dająca widoczne rezultaty. Dlatego też tak istotne jest stosowanie wszelkiego rodzaju form aktywizowania
i inspirowania dzieci, budzenie w nich emocji – niezbędnego czynnika ich działalności.
„Ukierunkowanie emocji ku pożytecznemu celowi jest mistrzowską umiejętnością” (Goleman 1997:8-9), jednakże pożądane rezultaty osiągnie tylko nauczyciel, który takową umiejętność posiada. Nauczyciel – inspirator, który rozumie, że „liczy się nie tylko iloraz inteligencji, ale także inteligencja emocjonalna...Intelekt nie może w pełni wykorzystać swych możliwości bez inteligencji emocjonalnej” (Goleman 1997:158).
Mam nadzieję, że moje spostrzeżenia zwrócą uwagę czytelnika na wyjątkową potrzebę stwarzania ciekawych, inspirujących sytuacji, które będą zachęcały dzieci do aktywnego uczestnictwa w zajęciach. Sytuacji, które będą stymulowały chęć używania języka, a samo wypowiadanie się, będzie w konsekwencji normalną reakcją na to, co dzieje się dookoła, a nie kłopotliwym przymusem.

Opracowała mgr Joanna Fejstrowicz
Szkoła Podstawowa nr 10 w Koszalinie

BIBLIOGRAFIA


1. Stawna Mirosława. 1991. Podejście komunikacyjne do nauczania języków obcych. Od teorii do praktyki. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.

2. Pomykało Wojciech (ed.). 1993. Encyklopedia pedagogiczna. Warszawa: Fundacja ‘Innowacja’.

3. Szpotowicz Magdalena, Szulc-Kurpalska Małgorzata . 2000. Język angielski w zintegrowanym nauczaniu początkowym. Program nauczania dla klas I-III szkoły podstawowej, I etap edukacyjny. Oxford University Press.

4. Goleman Daniel. 19997. Inteligencja emocjonalna. Poznań.

5. Brzeziński Jerzy. 1987. Nauczanie języków obcych. Warszawa, WSzIP.

6. Lewandowska Ewa, Maciszewska Barbara. 2000. Program nauczania języka angielskiego, klasy I-III szkoły podstawowej. Person Education Polska Sp.z Sp.o.

7. Klemensiewicz Zenon. 1933. Opieka rodziny nad mową dziecka. Lwów-Warszawa, Książnica Atlas.