Dysleksja i jej objawy

Dysleksja jej przyczyny oraz sposoby rozpoznawania
Uczniowie ze specyficznymi trudnościami w czytaniu i pisaniu tzw. uczniowie dyslektyczni, mają problemy z uczeniem się czytania i pisania. Trudności te występują pomimo dobrej sprawności intelektualnej, posiadanej wiedzy, umiejętności rozwiązywania problemów oraz motywacji do nauki.
Dysleksja manifestuje się różnorodnymi trudnościami w odniesieniu do różnych form komunikacji językowej, często oprócz trudności w czytaniu, dodatkowo pojawiają się poważne trudności w opanowaniu sprawności w zakresie czynności pisania i poprawnej pisowni.
Dysortografia trudność w opanowywaniu poprawnej pisowni.
Dysortografia- specyficzne trudności w opanowaniu poprawnej pisowni (występowanie wszelkiego typu odstępstw od prawidłowego zapisu).Termin pochodzi od przedrostka „dys”oraz wyrazów „orthos” (j. grecki) -prawidłowy i „grapho” (j. grecki )-piszę, rysuję.
Dysgrafia-specyficzne trudności w opanowaniu poprawnej formy gramatycznej pisma (technicznej strony pisma, czyli graficznego poziomu pisma, tzw. brzydkie pismo).Termin ten pochodzi od przedrostka „dys” oraz czasownika „grapho”.
Hiperdysleksja- trudności w czytaniu ze zrozumieniem.
Zaburzenia te zazwyczaj współwystępują ze sobą, charakterystyczne jest również to, że zmieniają one swoją postać wraz z wiekiem dziecka, jedne ustępują, inne nasilają się. Możliwość diagnozowania dysleksji istnieje po ukończeniu klasy II szkoły podstawowej czyli w 9 r.ż (wcześniej - na ujawnienie ewentualnych symptomów "ryzyka dysleksji"). Objawy dysleksji u dzieci w młodszym wieku szkolnym to między innymi (ich jakość i liczba decyduje o diagnozowaniu zaburzenia):
Motoryka duża
Niska sprawność ruchowa w zakresie ruchów całego ciała (dziecko słabo biega, ma kłopoty z utrzymaniem równowagi, z trudem uczy się jeździć na rowerze, hulajnodze, jest niezdarne, źle funkcjonuje w zabawach ruchowych, nie lubi lekcji wychowania fizycznego, słabo radzi sobie na placu zabaw).
Motoryka mała
Obniżona sprawność ruchowa rąk, trudność i niechęć do wykonywania czynności samoobsługowych (takich jak wiązanie sznurowadeł, zapinanie guzików) trudności z opanowaniem prawidłowych nawyków podczas rysowania i pisania (niewłaściwy chwyt, nieprawidłowy kierunek kreślenia linii pionowych i poziomych) trudności w odtwarzaniu złożonych figur geometrycznych, rysowaniu szlaczków, pisaniu, nieumiejętność pisania w liniaturze, zbyt mocne przyciskanie ołówka/długopisu, szybka męczliwość ręki.

Koordynacja wzrokowo-ruchowa
Zaburzenia przejawiają się między innymi problemami w rzucaniu i chwytaniu piłki i innymi trudnościami w czynnościach wymagających koordynacji czynności ręki i oka funkcje wzrokowe - dziecko ma trudności z wyróżnianiem elementów z całości, a także ich łączeniem w całość (zabawy typu układanie mozaiki) trudności z wyodrębnianiem szczegółów różniących dwa obrazki; trudności z odróżnianiem kształtów podobnych (np. figur geometrycznych, liter) lub identycznych, ale inaczej położonych w przestrzeni (np. liter p-g-b-d).

Funkcje językowe
Objawiają się w postaci nieprawidłowej artykulacji wielu głosek, błędów gramatycznych, jak również z niepoprawnym stosowaniem wyrażeń przyimkowych określających stosunki przestrzenne (nad-pod, za-przed, wewnątrz- na zewnątrz); trudności z różnicowaniem głosek podobnych (np. dźwięcznych i bezdźwięcznych), trudności z dokonywaniem analizy i syntezy sylabowej i głoskowej, rozpoznawaniem i tworzeniem rymów, z tego wynikają dalsze problemy z uczeniem się wierszyków, piosenek, nazw, szczególnie ułożonych w sekwencje (np. pory dnia, nazwy posiłków, dni tygodnia itp.), wadliwa wymowa, przekręcanie złożonych wyrazów, używanie sformułowań niepoprawnych pod względem gramatycznym lateralizacja- opóźnienie rozwoju lateralizacji, obserwowany brak ustalenia ręki dominującej i utrzymywanie się oburęczności;

Orientacja w schemacie ciała i przestrzeni
Trudności ze wskazywaniem strony lewej i prawej (u siebie i innych) określeniem położenia przedmiotów względem siebie, trudności w orientacji w czasie, np. określaniu pory roku, dnia, godziny na zegarze, częste problemy z tzw. „poczuciem czasu”.
Czytanie
Dziecko czyta bardzo wolno, długo utrzymuje się prymitywna technika, głównie literowanie i sylabizowanie z wtórną syntezą słowa, nie zawsze dokonuje poprawnej syntezy; przekręca wyrazy, nie rozumie przeczytanego zdania i całego tekstu.
Pisanie
Przy pierwszych próbach pisania liter i cyfr pojawia się pismo zwierciadlane, wyrazy często pisane od strony prawej do lewej, trudności z opanowaniem poprawnej pisowni i z zapamiętaniem kształtu liter rzadziej występujących, o skomplikowanej strukturze (F, H, Ł, G); mylenie liter podobnych pod względem kształtu lub liter identycznych, lecz inaczej położonych w przestrzeni: p - b - d - g; popełnianie dużej liczby błędów podczas przepisywania tekstów, trudności z zapisywaniem zmiękczeń, mylenie głosek i-j, głosek nosowych ą -om, ę-en, opuszczanie, dodawanie, przestawianie, podwajanie liter i sylab; pisanie wyrazów bezsensownych; bardzo nasilone trudności podczas pisania ze słuchu (dyktanda).
Wiele z tych symptomów może przetrwać do okresu szkolnego i występować w połączeniu z trudnościami w czytaniu i pisaniu w niższych klasach szkolnych.
Trudności w czytaniu i pisaniu mają też dzieci z wadami wzroku i słuchu, z porażeniem lub niedokształceniem narządów ruchu. Trudności w nauce czytania i pisania mogą mieć dzieci niedojrzałe emocjonalnie i społecznie do szkoły i pracy umysłowej. Nie są one zainteresowane słuchaniem bajek czy czytaniem książek, oglądaniem obrazków, wykonywaniem zadań wymagających wysiłku i koncentracji uwagi. Nie mają one motywacji do nauki, wolą zabawę. Nie umieją rozstać się z rodzicami, nie potrafią przystosować się do grupy rówieśników.

Symptomy specyficznych trudności w czytaniu i pisaniu:
1) nieprawidłowe odczytywanie:
- mylenie liter o podobnym kształcie np. p-b, d-g, m-w, t-ł, a-o, a-ą,
- trudności z odczytywaniem zbiegu spółgłosek,
- trudności z przypomnieniem sobie głoski odpowiadającej danej literze oraz z przypomnieniem sobie wyglądu litery,
- przestawianie liter w wyrazie,
- pomijanie wyrazów lub dodawanie nowych,
- zniekształcanie wyrazów przez opuszczanie, dodawanie lub przestawianie sylab (najczęściej środkowych ) lub innych części wyrazów,
- opuszczanie lub zmiana końcówek czasem również początków wyrazów,
- odczytywanie tylko pierwszej litery lub sylaby, domyślanie się wyrazu (zgadywanie),
- uporczywe głoskowanie.
2) nieprawidłowy rytm i tempo czytania:
- „podwójne czytanie”- najpierw głoskowanie lub sylabizowanie po cichu a potem głośne wypowiadanie wyrazu,
- słaba wyćwiczalność czytania - mimo wielokrotnych ćwiczeń, postępy są słabe,
- gubienie miejsca, w którym dziecko czyta, przeskakiwanie wyrazów, ponowne czytanie tej samej linijki,
- „zacinanie się”- robienie dłuższych przerw przed przeczytaniem trudniejszych i nieznanych wyrazów,
- czytanie bez interpunkcji, ze złą intonacją,
- bardzo wolne tempo czytania.
3) niewłaściwe rozumienie tekstu:
- brak lub słabe rozumienie tekstu czytanego głośno oraz cicho (uchwycenie ogólnego sensu bez zapamiętania szczegółów ),
- skoncentrowanie się na technice odczytywania, przy dłuższych tekstach wyraźne objawy postępującego zmęczenia.
II. DYSORTOGRAFIA – specyficzne trudności w pisaniu.
1) błędy symptomatyczne dla zaburzeń percepcji słuchowej:
- specyficzne trudności w pisaniu zwłaszcza ze słuchu wynikające z kłopotów z dokonaniem prawidłowej analizy dźwiękowej dyktowanych wyrazów ,
- trudności w analizie zdań na wyrazy, wyrazów na sylaby i głoski,
- zniekształcanie struktury wyrazu :gubienie liter (zwłaszcza samogłosek ), przestawianie ich kolejności, dodawanie i podwajanie liter, opuszczanie cząstek wyrazów, zniekształcanie lub opuszczanie końcówek np. przy zbiegu dwóch spółgłosek,
- zniekształcanie pisowni całego wyrazu lub zamiana wyrazów na podobne znaczeniowo,
- trudności z pisaniem wyrazów nieznanych,
- łączenie wyrazów („zlepki”) w jeden lub rozdzielanie jednego na kilka części,
- przestawianie szyku dyktowanych wyrazów, mylenie liter – odpowiedników głosek zbliżonych fonetycznie :np. d-t, b-p, g-k, w-f, z-s, dz-c, sz-s, i-y,
- błędy wynikające z trudności w różnicowaniu wyrazów podobnie brzmiących,
- trudności w pisaniu wyrazów ze zmiękczeniami, dwuznakami, i głoskami tracącymi dźwięczność w różnicowaniu i-j, samogłosek nosowych ą,ę, od-om, -on ,-em,-en,
- łączenie przyimków z rzeczownikami np. „wklasie”,
- u dzieci z wadami wymowy mogą występować błędy fonetyczne mimo zakończonych ćwiczeń logopedycznych
2) błędy symptomatyczne dla zaburzeń percepcji wzrokowej:
- trudności w przepisywaniu, pisaniu ze słuchu,
- trudności z zapamiętywaniem kształtu liter, mylenie liter o podobnym kształcie np. b-p, n-m, d-b, e-ę, a-o, l-ł-t, e-c,
- odwracanie liter i cyfr o podobnych kształtach, a o innym położeniu i kierunku w stosunku do osi poziomej lub pionowej np. b-p, u-n, m-w, d-p,
- niewłaściwe stosowanie małych i wielkich liter,
- pomijanie drobnych elementów graficznych liter (znaków diakrytycznych: kropek, kresek, „ogonków” w ą,ę ) oraz znaków interpunkcyjnych,
- mylenie odtwarzania położenia liter w liniaturze,
- liczne błędy ortograficzne, pomimo dobrej znajomości reguł ortograficznych (dziecko nie dostrzega błędów, więc nie potrafi ich poprawić)
3) błędy symptomatyczne dla zaburzeń orientacji przestrzennej i procesu lateralizacji:
- mylenie znaków graficznych (liter i cyfr )różniących się położeniem w stosunku do osi pionowej (np. p-b, b-d, ) lub poziomej (np. m-w, n-u, b-p, d-g, 6-9 ),
- dynamiczne odwracanie liter i cyfr – przestawianie ich kolejności,
- pisanie liter odwróconych – zwierciadlanych, pisanie wyrazu od strony prawej do lewej tzw. pismo lustrzane.
- niewłaściwe rozplanowanie graficzne w zeszycie.
W pracach dziecka występuje na ogół większość opisanych wyżej błędów. Dziecko dyslektyczne nie potrafi odróżnić wyrazu napisanego dobrze od wyrazu napisanego źle, więc zapisuje ten sam wyraz na różne sposoby.
III. DYSGRAFIA- specyficzne trudności w opanowaniu poprawnej formy gramatycznej.
- pismo mało czytelne lub w ogóle nieczytelne,
- niedokładność lub zniekształcenia w odtwarzaniu liter, często upraszczanie ich kształtu, niewłaściwy odstęp między poszczególnymi literami i wyrazami (brak płynności ),niepoprawne zagęszczanie liter, złe proporcje liter w wyrazie, niewłaściwe łączenie liter, brak równomiernego i jednolitego położenia pisma,
- bardzo silne naciskanie długopisem na kartkę wynikające z nadmiernego napięcia mięśniowego lub zbyt słaby nacisk przy pisaniu,
- wolne tempo pisania, nie nadążanie za klasą, zakłócenie płynności pisania.
O dysgrafii mówimy wówczas, gdy opisane trudności uwarunkowane są obniżeniem sprawności motorycznej rąk.
WSKAZÓWKI DO PRACY Z DZIECKIEM DYSLEKTYCZNYM
Nauczyciel, który zaobserwował u dziecka symptomy specyficznych trudności w czytaniu i pisaniu, aby zapobiec pogłębianiu się problemów szkolnych i powstawaniu wtórnych zaburzeń nerwicowych, powinien skonsultować trudności dziecka ze specjalistą: lekarzem (okulistą, laryngologiem), psychologiem, logopedą.
Po rozpoznaniu dysleksji nauczyciel powinien pomóc dziecku w czasie lekcji. Ważne abyśmy otoczyli dzieci ze specyficznymi trudnościami w czytaniu i pisaniu atmosferą zrozumienia, nie dopuszczali do tego , by czuły swą nieporadność i zniechęcały się do nauki. Pomocne mogą tu być następujące zabiegi:
• Posadźmy dziecko blisko siebie- wtedy można mu pomóc gdy będzie miło trudności,
• Często sprawdzajmy zeszyty- (chodzi tu o pomoc i kontrolę),
• Pozwólmy pisać ołówkiem dzieciom z obniżoną sprawnością manualną,
• Stosujmy przerwy relaksacyjne i różne formy aktywności podczas lekcji,
• Stosujemy różnorodne pomoce dydaktyczne, również te służące do ćwiczeń reedukacyjnych ,
• Stosujemy wiele powtórzeń i angażujemy wiele zmysłów do utrwalania materiału,
• Wyraźnie piszemy na tablicy i zwracamy uwagę czy dziecko dyslektyczne nadąża z pisaniem,
• Pozwólmy pisać w zeszytach z kolorową liniaturą uczniom mającym trudność z rozmieszczeniem liter w odpowiednich liniach,
• Zaproponujmy stosowanie nasadek z modeliny (wg. wzoru Tymichowej) dzieciom źle trzymającym ołówek i długopis,
• Zapewnijmy swobodne ruchy lewej ręki dzieciom leworęcznym (dziecko powinno siedzieć po lewej stronie kolegi),
• Wyrabiajmy w dzieciach nawyk pracy ze słownikiem ortograficznym i uświadamiajmy im praktyczną wartość korzystania z zasad i reguł ortograficznych.
Wszyscy mamy problemy z ocenianiem dzieci dyslektycznych. W tym zakresie pomogą następujące wskazówki:
1) uwzględnijmy wolne tempo pracy (tempo pisania, czytania, uczenia się), nie przyspieszajmy tempa czytania i pisania właściwego danemu dziecku. Dziecko dyslektyczne nie nadąża w czasie lekcji oraz na klasówkach za tempem klasy. W związku z tym wydłużmy dzieciom ze specyficznymi trudnościami w czytaniu i pisaniu limit czasu na pisanie sprawdzianów,
2) stosujmy powolne i wyraźne dyktowanie. Dyktanda nie powinny mieć zdań złożonych (dziecko pisze wolno, nie potrafi zapamiętać całego zdania, zapisuje tylko urywki zdań ).
3) ograniczmy pisanie ze słuchu. Pisanie ze słuchu możemy zastąpić pisaniem z pamięci lub dyktandami z komentowaniem,
4) nie omawiajmy błędów ucznia wobec całej klasy,
5) nie porównujmy wyników pracy dziecka z wynikami innych dzieci. Punktem odniesienia powinny być jego poprzednie osiągnięcia,
6) nie odpytujmy uczniów z czytania głośnego przed zespołem klasowym,
7) nie wymagajmy czytania na czas,
8) nie przeciążajmy dzieci dużą ilością czytania i pisania –wyznaczmy, także w ramach pracy domowej, odcinki do głośnego czytania i pisania,
9) jeżeli u dziecka zostały stwierdzone zaburzenia sprawności motorycznej, nie obniżajmy ocen za pismo i nie stosujmy uwag za „brzydko” prowadzone zeszyty,
10) nie wyrywajmy do natychmiastowej odpowiedzi – dzieci dyslektyczne mogą mieć trudności z szybkim przypomnieniem sobie wiadomości,
11) stosujemy jakościową, opisową ocenę poprawności ortograficznej uwzględniającą wyjściowy poziom trudności, a nie średni wymagany poziom,
12) w ramach ogólnej oceny z języka polskiego nie bierzemy pod uwag tempa czytania i dyktand sprawdzających,
13) uwzględniamy różne czynniki wpływające na jakość pracy, doceniajmy włożony wysiłek, odwołujmy się do możliwie szerokiego zakresu osiągnięć szkolnych (ocena powinna być wypadkową opinii nauczyciela i reedukatora ),
14) uwzględniajmy trudności dyslektyczne w innych przedmiotach szkolnych :matematyce, językach obcych, przyrodzie, plastyce oraz na lekcjach wychowania fizycznego,
15) a przede wszystkim: dostrzegajmy nawet najmniejsze osiągnięcia zwłaszcza wtedy, kiedy dziecko zdobyło je kosztem dużego wysiłku, doceniajmy każdy postęp, poprawę w czytaniu i pisaniu, porównujmy dziecko z nim samym, a nie z innymi dziećmi z klasy, doceńmy jego wkład i ogrom pracy.


LITERATURA:
- M. Bogdanowicz, „O dysleksji czyli specyficznych trudnościach w czytaniu i pisaniu”, Lublin19994, Wydawnictwo Popularnonaukowe „Linea”.
- M. Bogdanowicz, „Od piosenki do literki, czyli Metoda Dobrego Startu”, Gdańsk 1997,Wydawnictwo „Fokus”.
- E. Kujawa, M. Kurzyna, „Reedukacja dzieci w czytaniu i pisaniu metodą 18 struktur wyrazowych”,Warszawa1996,WsiP.
- J. Mickiewicz, „Jedynka z ortografii”, Toruń1996, TNOiK „Dom Organizatora”.
Opracowała: mgr Katarzyna Albekier