Podstawowe metody badań we współczesnej socjologii (metodologiczne spojrzenie na socjologię)

Socjologia jest nauką zajmująca się badaniem zjawisk zachodzących w społeczeństwie, bada zmiany, sposób funkcjonowania społeczeństwa, jako grupy. Socjologia nie zajmuje się jednostką, jako zjawiskiem indywidualnym, gdyż jednostka należy do zakresu badań innej nauki, jaką jest psychologia.
Jako nauka zajmująca się badaniem zbiorowości w swoich badaniach kieruje się zasadami reprezentatywności i anonimowości, które są podstawą prowadzonych badań socjologicznych za pomocą odpowiednich technik badawczych.
Jedną z podstawowych cech każdej pracy naukowej jest obiektywny obraz ujmowania
i przedstawiania badanej rzeczywistości. Podczas opracowywania pracy naukowej, należy przestrzegać procedury badawczej i ściśle określonych zasad pisarskich, gdyż praca musi odpowiadać wszystkim wymaganiom metodologicznym i merytorycznym, a jako sprawozdanie naukowe powinno być sformalizowanie. Sam proces badawczy jest następstwem logicznego myślenia ujętego w etapy badawcze, a normą pisarską jest bezosobowy styl wyrażania myśli.
Analiza faktów (danych statystycznych) zawsze poprzedza założenia, wyjaśnienia teoretyczne oraz stosowane w badaniach pojęcia, metody, techniki i narzędzia badawcze. Zebrane i pogrupowane fakty naukowe (dane) stanowią natomiast faktyczny (statystyczny) ilościowy lub jakościowy materiał źródłowy podlegający wyjaśnieniu (analizie) i przedstawieniu jego w formie opisu. W procesie badawczym musi być zachowana kolejność, rzetelność i jasny układ tez zapewniający właściwą strukturę treści pracy

Problem badawczy

Każde badanie rozpoczyna się od problemu badawczego. Często jest to po prostu brak wiedzy empirycznej: możemy chcieć pogłębić naszą wiedze o jakiejś instytucji, procesie społecznym czy kulturze. Badacz może postanowić odpowiedzieć na następujące pytania:, jaka cześć populacji żywi silne przekonania religijne? Czy ludzi rzeczywiście zniechęca „wielka polityka”? W jakim stopniu pozycja ekonomiczna kobiet ustępuje pozycji mężczyzn?
Najlepsze badania socjologiczne wychodzą od problemów, które są zarazem zagadką. Zagadka to nie brak informacji, ale brak zrozumienia. Umiejętność przeprowadzenia dociekań socjologicznych w znacznym stopniu polega na dostrzeganiu zagadek
Żadne badanie nie jest samowystarczalne. Problemy badawcze powstają w ciągłym procesie; jeden projekt badawczy często prowadzi do powstania następnego, dotyczącego kwestii, których badacz wcześniej nie poruszył. Socjolog może dostrzec zagadki, czytając książki i artykuły naukowe innych badaczy lub mając świadomość określonych tendencji społecznych

Zasady procesu poznania naukowego są uniwersalne, dzięki temu znajdują zastosowanie w różnych specjalnościach ludzkiej wiedzy i działalności, ponadto zapewniają pełny, rzetelny i adekwatny w danej sytuacji rezultat poznawczy, tym samym powinny być przestrzegane we wszystkich dziedzinach, dyscyplinach i specjalnościach naukowych. Jako zasadnicze należy uznać zasady:
1. Postępowanie badawcze musi zawsze być oparte o uznane metody badawcze zapewniające racjonalny dobór, układ i metodologiczną oraz merytoryczną poprawność czynności i zabiegów wyjaśniania oraz gromadzenia wiedzy;
2. Wyrażanie myśli i przedstawianie badanych elementów (obiektów, procesów) powinno pozwalać na pełne, ścisłe i jednoznaczne formułowanie uogólnień i wniosków, zapewniając tym samym ich powszechne rozumienie oraz możliwość powtarzania i porównywania z wynikami kontrolnymi i j u ż istniejącymi teoriami na dany problem (temat, zagadnienie);
3. W sprawozdaniach naukowych należy zachować logiczną spójność wyjaśniającej treści, musi ona być zgodna z faktycznymi ustaleniami badawczymi przedmiotu i problemu badania oraz uporządkowana w logicznie powiązany system twierdzeń i teorii naukowych;
4. Obowiązuje ciągły krytycyzm wobec przyjmowanych tez i hipotez oraz prowadzenie
ustawicznej weryfikacji, kontrolowania i rozbudowy istniejącego systemu twierdzeń naukowych;
5. Rezultaty badań naukowych muszą wykazywać twórczy charakter oraz możliwości ich praktycznego zastosowania i wykorzystania, w każdej działalności ludzkiej
. Przegląd danych

Zazwyczaj następnym krokiem po postawieniu problemu badawczego jest przegląd dostępnych danych na ten temat. Może się zdarzyć, że już wcześniej przeprowadzone badania zadowalająco wyjaśniły problem. Jeżeli nie, badacz musi zapoznać się z istniejącymi badaniami na ten temat i ocenić ich przydatność na własne potrzeby. Czerpanie z pomysłów z innych pomaga socjologowi ustalić, jakimi zagadnieniami powinien się zając i jakie zastosować metody badawcze.

Sformułowanie problemu

Trzecim etapem jest jasne sformułowanie problemu badawczego. Jeżeli istnieje literatura tematu, badacz po wyjściu z biblioteki może już mieć jasność, jak do niego podejść. Intuicje, co do natury problemu mogą przekształcić się w hipotezę – zarysowany pomysł. Jakie jest rozwiązanie problemu. Jeżeli badanie miało sens, hipoteza musi być sformułowana w taki sposób, żeby zebrane dane mogły ja potwierdzić bądź wykluczyć.

Opracowanie projektu

Teraz badacz musi zdecydować, jak będzie zbierał materiał. Istnieje wiele technik badawczych. Wybór którejś z nich zależy od celu badania i tego, jakie aspekty zachowań maja być przedmiotem analizy. Do niektórych celów nadają się badania kwestionariuszowe. W innych przypadkach lepiej przeprowadzić wywiady i obserwacje.

Realizacje projektu

W trakcie przeprowadzania samego badania często pojawiaja się nieprzewidziane przeszkody praktyczne. Osoby, którym trzeba wysłać kwestionariusz lub z którymi chcemy przeprowadzić wywiad, mogą być nieosiągalne. Firma biznesowa lub instytucja państwową mogą być niechętne przeprowadzonym badaniom. Na przykład, jeżeli celem badania jest stwierdzenie, w jakim stopniu przedsiębiorstwa realizują programy równych szans dla kobiet, firmy, które nie realizują takich programów, mogą nie wyrazić zgody na przeprowadzenie badania. To może wpłynąć na wyniki.

Interpretacja wyników

Kiedy materiał jest zebrany i gotowy do analizy, problemy badawcze jeszcze sie nie kończą – nieraz to dopiero ich początek. Wyciągniecie wniosków z zebranych danych i odniesienie ich do problemu badawczego rzadko, kiedy jest rzeczą prostą. O ile na początkowe pytania można dać jasne odpowiedzi, o tyle na koniec rzadko, kiedy odpowiedzi są jednoznaczne.

Sporządzanie raportu

Raport badawczy, zazwyczaj opublikowany w formie artykułu lub książki, na ogół zawiera opis charakteru przeprowadzanego badania i uzasadnienie wynikających z niego wniosków. W przypadku badania Hochschild raportem była książka The Managed Heart. Jest to ostatni etap, ale tylko w kategoriach danego badania. Większość raportów zawiera sugestie pytań, na które brak odpowiedzi, i dalszych badań, jakie warto by przeprowadzić. Każde badanie jest częścią ciągłego procesu badawczego socjologii.

Ingerencja rzeczywistości

Wymienione etapy są uproszczoną wersją tego, co rzeczywiście dzieje się w trakcie badania. W prawdziwym badaniu rzadko zdarza się, żeby te etapy następowały po sobie w takim porządku i prawie zawsze trzeba się przez nie „przedzierać”. Różnica jest mniej wiecej taka jak miedzy przepisem kulinarnym a przygotowaniem posiłku. Doświadczeni kucharze często w ogóle nie korzystają z przepisów, a i tak gotują lepiej od tych, którzy z nich korzystają. Sztywne trzymania się schematów może niepotrzebnie ograniczyć; większości wybitnych badań socjologicznych nie da się wpisać w tę sekwencję, chociaż niektóre etapy da się w nich wyróżnić.

Badania socjologiczne, które mają zostać wykorzystane dla nauki czy praktyki muszą
być wiarygodne. Omówione zasady (reprezentatywność i anonimowość) przeprowadzania badań socjologicznych służą uzyskaniu wiarygodności tych badań. Zarówno wiarygodnym musi być dokonujący badania (badacz), jak i socjolog odpowiedzialny za zaplanowanie procesu badawczego.
Odpowiednio dobrana technika badawcza podniesie wiarygodność uzyskanych danych,
jednocześnie zapewni pozyskanie potrzebnych danych, sprawdzonych informacji, opinii, faktów. Techniki badawcze są najczęściej praktycznymi czynnościami, czyli konkretnymi sposobami zbierania materiału badawczego w celu zbadania określonego zjawiska oparte na starannie opracowanych dyrektywach (dokładnych, jasnych ścisłych), weryfikowanych w badaniach różnych nauk społecznych i dzięki temu posiadających walor użyteczności międzydyscyplinarnej.
Sama technika badawcza jest częścią metody badawczej, czyli określonego i powtarzalnego sposobu zdobywania pewnego typu informacji o rzeczywistości społecznej, niezbędnych dla rozwiązania określonego problemu badawczego. Metody badawcze najczęściej dzielone są na:

metody jakościowe - metody opisowa, służą przyjrzeniu się „światu zewnętrznemu”
(w naturalnym otoczeniu), wyjaśniają, opisują i interpretują zjawiska społeczne z perspektywy wewnętrznych przeżyć podmiotów badania na wiele różnych sposobów, pozwalają na dotarcie do często nieujawnionych, nieuświadomionych motywów zachowań; można nimi badać np. doświadczenia jednostek i grup, interakcje, w jakie wchodzą oraz komunikacji, jaka wówczas zachodzi, a także wszelkie wytwory ich działalności (teksty, obrazy, muzyka);

metody ilościowe – metody liczbowe; wykorzystywane do określenia paramentów
liczbowych (w odpowiednich jednostkach) charakteryzujących sposoby funkcjonowania i zmiany społeczeństwa; umożliwiają odpowiednie przetworzenie danych liczbowych w celu wyciągnięcia wniosków dotyczących funkcjonowania i zmian społeczeństwa; stosowane gdy chce się zbadać „ile”, „jak często”, „jak długo” jednostki np. podziela dany pogląd

Za najważniejsze i najczęściej stosowane metody i techniki badawcze należy uznać:

1. Metoda badania dokumentów – metoda badań wytworów ludzkich, materialnych i symbolicznych, jako źródeł informacji o cechach społecznych tworzących je ludzi. Technikami badawczymi metody badania dokumentów są:
badanie dokumentów
analiza treści;

2. Obserwacja – polega na planowym i systematycznym oglądzie p przedmiotów i zjawisk, opisywaniu zaobserwowanych stanów i zmian. Może być wykonywana bezpośrednio lub za pomocą odpowiednich przyrządów. Istnieje wiele technik obserwacji różniących się przede wszystkim stopniem ingerencji obserwatora w obserwowane sytuacje, sposobami rejestracji i analizy oraz czasem trwania.
Technikami badawczymi obserwacji są:
jawna i niejawna;
obserwacja uczestnicząca i nieuczestnicząca;
obserwacja kontrolowana i niekontrolowana;
obserwacja specjalna: shadowing;

3. Eksperyment – doświadczenie, badanie, zbiór działań wzbudzających w obiektach materialnych określone reakcje i zjawiska w warunkach pozwalających kontrolować wszelkie istotne czynniki, które poddaje się dokładnej obserwacji. Eksperyment wykonuje się w celu potwierdzenia lub sfalsyfikowania określonej teorii. Jak twierdził Immanuel Kant, eksperyment jest swego rodzajem pytaniem, jakie teoria zadaje naturze. Eksperyment musi być najprostszy w wykonaniu i jednocześnie dawać najbardziej jednoznaczną odpowiedź potwierdzającą lub falsyfikującą dana teorię. Większość eksperymentów przeprowadza się w specjalnie do tego przygotowanych pomieszczeniach – laboratoriach. Czasami przeprowadza się też tzw. eksperymenty plenerowe, aby zbadać jakieś zjawisko w miejscu jego występowania. Eksperymenty naturalne często sprowadzają się do prostej obserwacji, a czasami mogą być celowo aranżowanymi sytuacjami;

4. Socjometria – metoda badawcza polegająca na badaniu struktur władzy i komunikacji pomiędzy jednostkami w populacji. Przeważnie badane są relacje komunikacji jednostek w grupie lub relacje władzy i współpracy.
Technikami badawczymi socjometrii są: samoocena socjometryczna;
„zgadnij, kto?”;
uporządkowanie;
porównywanie;

5. Wywiad – polega na zadawaniu przez badacza mniej lub bardziej sformalizowanych pytań.
Do technik badawczych wywiadu należą:
wywiad kwestionariuszowy;
wywiad swobodny
storytelling;

6. Ankieta – pojęcie wieloznaczne, w socjologii używane dla określenia:
narzędzia badawczego, które z reguły wypełnia sam badany lub w jego imieniu tzw.
„ankieter”; kwestionariusz, formularza z zestawem pytań do badanego, na które udziela on pisemnej odpowiedzi.
„Technika ankiety” - sposób zbierania danych socjologicznych.
„Kwestionariusz ankiety” - określenie samego narzędzia badawczego stosowanego w
technice wywiadu.
Typy ankiet: środowiskowa, prasowa, pocztowa, telefoniczna, Internetowa, panelowa,
jawna, imienna, anonimowa;

7. Sondaż – badanie obejmujące specjalnie dobraną, reprezentatywną grupę społeczną, która najwierniej odzwierciedla populację generalną. Na podstawie badania sondażowego gromadzi się wiedzę o poglądach i opiniach wybranych zbiorowości, a także o kierunkach rozwoju zjawisk społecznych
.
Możliwość zastosowania więcej niż jednej techniki lub metody badawczej podczas
przeprowadzania badania zwiększa jakość otrzymanych wyników oraz ogranicza błędy pomiarów nazywana jest triangulacją.

TRIANGULACJA jako alternatywna metoda pozyskiwania danych lub nawet strategia badawcza, wykorzystuje zjawisko komplementarności technik i metod badawczych. Wykorzystanie komplementarności (dopełniania lub uzupełniania się ) technik badawczych podnosi jakość użytkową otrzymywanych wyników. Spojrzenie na badaną osobę z perspektywy innej techniki badawczej pozwala na uzyskanie dodatkowych informacji, które mogą nie tylko uzupełniać otrzymywane wyniki, ale wręcz je uwiarygodnić, np. wyniki prowadzenia obserwacji (jawnej lub niejawnej) osoby wypełniającej kwestionariusz ankiety z pytaniami otwartymi, pozwalają nie tylko uwiarygodnić respondenta, ale będą stanowiły uzupełnienie wyników badania, gdyż opisywały będą dodatkowo sam proces i zachowanie respondenta podczas badania. Komplementarność technik badawczych jest istotnym elementem prowadzenia badań socjologicznych, dlatego ważne jest, aby podczas tworzenia procesu badawczego rozważyć, a najlepiej uwzględnić wykorzystanie komplementarności technik badawczych podczas przeprowadzania badania, a następnie wykorzystać tę właściwość podczas analizowania i opracowywania wyników przeprowadzonych badań.


Bibliografia:
1. Apanowicz J., Metodologia ogólna, Gdynia 2002, ISBN 83-910869-9-3.
2. Bednarzak-Libera M., wykład z Socjologii metod badań socjologicznych, 30.11.2013r
3. Giddens A., Socjologia Warszawa 2004
4. Słownik Języka Polskiego, http://sjp.pl/komplementarny [dostęp 15.01.2014r.]