Arteterapia - ze sztuką po zdrowie

Pojęcie sztuki

„Słownik pedagogiczny” podaje, iż termin „sztuka” wywodzi się z greckiego – te’chne lub łacińskiego – ars. Wiąże się zatem „sztuka” ze zręcznością i biegłością, osiąganą przez wytrwała praktykę, która zmierza ku jakiemuś celowi. Cel ten mógł być zarówno estetyczny, jak i etyczny czy użyteczny. W pierwszym przypadku mówiono o sztukach pięknych, w drugim – o sztuce postępowania (etyka), w trzecim zaś o sztukach wyzwolonych. Współcześnie sztuki określa się w znaczeniu wąskim, jako wytwarzanie dzieł artystycznych, oparte na zdolnościach twórczych, bądź jako zbiory tych dzieł. Wyróżnia się wśród nich często sztukę w spoczynku czyli sztuki plastyczne, do których zaliczamy architekturę, rzeźbę, malarstwo: oraz sztukę w ruchu czyli muzyka, poezja, dramat i taniec.
Uprawianie sztuki czyli twórczość artystyczna, to swoista postać celowej działalności człowieka, polegającej na tworzeniu nowych, oryginalnych wartości, którym z reguły przysługuje atrybut piękna.
Sztuka od bardzo dawna wykorzystywana jest do celów terapeutycznych, aczkolwiek samo pojęcie sztuki jest bardzo trudne do zdefiniowania. Dowodem tego może definicja arystotelowska, która brzmi: „...przedmiotem sztuki są rzeczy, które mogą się mieć inaczej... Wszelka sztuka łączy się z powstawaniem i obmyślaniem tego, by powstało coś z rzeczy, które mogą być i nie być i których źródło tkwi w wytwarzającym się a nie w wytworze”
Tym, co decyduje o walorach terapeutycznych sztuki jest możliwość wykorzystania jej w komunikacji międzyludzkiej – sztuka może służyć jako niewerbalny komunikat, być „mową symboliczną”. Wyrażając uczucia i doświadczenia za pomocą symbolicznych obrazków może być silniejszym środkiem ekspresji i komunikacji niż opis werbalny, a jednocześnie ujawniać te uczucia i przeżycia w sposób mniej traumatyzujący.
Sztuka jako terapia to uznana metoda holistyczna, którą wykorzystuje się w pracy z chorobami i dysfunkcjami. Pomaga odnaleźć cel i sens życia, jest próbą oswojenia stresu, lęku i strachu. Szeroki zakres technik artystycznych daje możliwość zlokalizowania problemu i jego rozwiązania.

Pojęcie terapii

Terapia (therapy) to zbiorcze określenie wszystkich sposobów i odmian leczenia chorób lub zaburzeń – jak wyjaśnia słownik psychologii. Ponieważ, sens tego terminu jest zwykle rozległy, używa się go z przymiotnikami wyjaśniającymi bliżej, o jaką odmianę terapii chodzi.
W śród terapii wyróżnia się również pojęcia terapii aktywnej i biernej. Terapia aktywna (therapy active) to ogólne określenie podejścia terapeutycznego, w którym terapeuta odgrywa aktywną kierowniczą rolę. Zwana jest również terapią dyrektywna.
Terapia bierna (therapy passive) to każda odmiana terapii, w której terapeuta schodzi na dalszy plan i nie próbuje kontrolować ani przebiegu terapii, ani zmian zachodzących w pacjencie.
Według W. Szulc, termin „terapia” w języku polskim i innych, które przejęły ten wyraz z greki, oznacza leczenie lub metodę leczniczą. Greckie słowo „therapeuein” , od którego pochodzi wyraz „terapia”, wskazuje na bezpośredni związek terapii z pielęgnowaniem, ponieważ oznacza opiekować się kimś, troszczyć się o kogoś.

Pojęcie arteterapii

Korzenie arteterapii tkwią w tradycjach takich dyscyplin jak: estetyka, teoria wychowania, a przede wszystkim psychoanaliza.
Nazwa arteterapia została wprowadzona do terminologii medyczno-psychologicznej w latach 40-stych bieżącego stulecia. Właściwie odnosi się ona do wykorzystywania technik plastycznych i ich wytworów w terapii i diagnozowaniu. Arteterapia jako metoda oddziaływania łączy się z badaniami klinicznymi oraz metodami takimi, jak terapia zajęciowa, socjoterapia, wychowanie przez sztukę, psychopedagogika. Stosowana jest przez przeszkolonych lekarzy, psychologów, wychowawców i dyplomowanych arteterapeutów u osób dorosłych, młodzieży i dzieci, wykazujących zaburzenia nerwicowe, psychotyczne, charakteru i inne. Niekiedy stosowana jest u zdrowych jako metoda odprężająca, uwalniająca od nadmiaru napięć, szczególnie u osób nieprzystosowanych i konfliktowych. Uprawiana jest według metody indywidualnej i grupowej.
Historia arteterapii sięga ponad 100 lat wstecz. Zaczęła się tworzyć z chwilą kiedy to w roku 1872 Ambroise Tardieu, a kilka lat później Max Simon francuscy psychiatrzy opublikowali swoje prace, w których wskazywali na diagnostyczne znaczenie dzieł chorych psychicznie. W tym czasie powstała także utworzona przez Cesare Lombroso, włoskiego psychiatrę i neurologa, psychopatologiczna teoria twórczości, zakładająca graniczny związek geniuszu z obłąkaniem. Późniejsze obszerne monografie Marcel Reja „L’Art chez les Fous” (1907), Waltera Morgantha-lera „Ein Geisteskranker als Kunstler” (1921), oraz fundamentalna praca Hansa Prinzhorna "Bildnerei der Geisteskranken" (1922), w której autor przedstawił opracowane przez siebie podstawy dla dokładnej systematyzacji dzieł chorych, synchronizując analizę dzieła z aktualnym stanem psychicznym, przyczyniły się do podtrzymania tego zainteresowania. Jego rozwój postępował szybko. Pośrednio świadczyć o tym może fakt, iż do roku 1939 zostało opublikowanych około 150 prac naukowych, natomiast do roku 1965 opublikowanych zostało już około 7000 prac dotyczących wartości diagnostycznej twórczości chorych i wykorzystywania jej w przebiegu terapii. Zainteresowanie arteterapią w dalszym ciągu narasta. W okresie wcześniejszym dotyczyło głównie wartości analizy dzieł chorych dla przeprowadzenia diagnozy psychopatologicznej, w okresach późniejszych w oparciu głównie o nowe teorie i kierunki psychologiczne wypracowane zostały podstawy dla terapeutycznego stosowania sztuki. Szczególnie przyczyniły się do tego doświadczenia Margarete Naumburg, która przyjęła od S. Freuda kierunek psychoanalityczny pracy, także Jolandy Jacobi i Susan Bach znajdujących się pod wpływem teorii C. G. Junga. Zainteresowanie arteterapią rozwijało się szczególnie dynamicznie w USA, gdzie od roku 1960 zaczęto szkolić dyplomowanych arteterapeutów oraz wydawać fachowe czasopisma. W 1959 roku zostało powołane Międzynarodowe Towarzystwo Psychopatologii Ekspresji z siedzibą w Paryżu (Societe Internationale de Psychopathologie de L'Expression), w którym również i Polska ma swoich przedstawicieli.
Pionierem współczesnej arteterapii i autorem tego terminu (Art. Therapy) jest Adrian Hill z Wielkiej Brytanii. W roku 1938 Hill przebywał 6 miesięcy jako pacjent w Sanatorium przeciwgruźliczym im. Króla Edwarda VII w Midhurst. Chcąc oderwać się od ciągłych rozmyślań o chorobie, zaczął malować. Gdy w 1941 roku do sanatorium wprowadzono terapię zajęciową, Hill podjął starania o uznanie arteterapii, polegającej na swobodnym rysowaniu i malowaniu, mającym na celu uwolnienie pacjentów od traumatycznych myśli za terapię alternatywną wobec prac ręcznych (draft work).
Hill w swej pracy pt. „Sztuka wobec choroby” często podkreślał, ze istotą arteterapii jest pozwolenie pacjentom na niczym nieskrępowaną twórczość, wobec której kryteria wartości artystycznej tracą wszelkie znaczenie.
Arteterapia jak mówi Andrzej Kowal – dyrektor Krakowskiego Szpitala Neuropsychiatrycznego – to wykorzystanie możliwości terapeutycznych zawartych w aktywności twórczej człowieka. To próba budzenia zdolności twórczych, wyrwania z bierności, pobudzenia działania, dostarczenia satysfakcji. Są to czynniki pozwalające zwalczać chorobę, mobilizujące zdrowie fizyczne i psychiczne.
Arteterapia w szerokim znaczeniu obejmuje muzykoterapię, choreoterapię i biblioterapię, a także działania terapeutyczne przy pomocy filmu, teatru oraz sztuk plastycznych, takich jak: malarstwo, rzeźba, grafika i inne.
Arteterapia w węższym znaczeniu oznacza wykorzystywanie technik plastycznych i ich wytworów w terapii i diagnozowaniu zaburzeń psychicznych i emocjonalnych. Arteterapia bywa niekiedy stosowana u ludzi zdrowych, jako metoda odprężająca, uwalniająca od nadmiaru napięć. Dotyczy to szczególnie osób nieprzystosowanych i konfliktowych.

Formy arteterapii

- Muzykoterapia - jest dziedziną wykorzystującą muzykę ( własny głos, instrumenty muzyczne, nagrania) w sposób ukierunkowany i kompleksowy w celach terapeutycznych i rehabilitacyjnych. Muzykoterapia ułatwia nawiązywanie relacji międzyludzkich oraz rozwiązywanie problemów emocjonalnych (ujawnienie, nazywanie i odreagowanie emocji, zmiana nieprawidłowych zachowań).
- Biblioterapia to działanie terapeutyczne wykorzystujące literaturę jako środek wspierający proces terapeutyczny . Według E. Tomasik biblioterapia jest zamierzonym działaniem przy wykorzystaniu książek lub materiałów niedrukowanych (obrazów, filmów itp.) prowadzącym do realizacji celów rewalidacyjnych, resocjalizacyjnych, profilaktycznych i ogólnorozwojowych. Terapia ta poprzez poznanie siebie, poznanie i zrozumienie otaczającego świata oraz otaczającej rzeczywistości wzmacnia poczucie własnej wartości oraz motywacje do uczenia się, poznawania nowych zjawisk i rzeczy.
- Choreoterapia - czyli leczenie poprzez taniec, to spotkanie ze swoim wnętrzem poprzez swobodny niczym nie wymuszony ruch i taniec inspirowany wybraną muzyką. Wartości lecznicze tańca, które zdecydowało o jego coraz szerszym stosowaniu w psychoterapii,to przede wszystkim: społeczny charakter tańca, różnorodność i atrakcyjność form tanecznych oraz możliwość oddziaływania na psychikę poprzez ruch, muzykę i kontakt psychiczny z ludźmi. Choreoterapia ułatwia otwarcie się na siebie i swoje potrzeby, wzmacnia poczucie własnej wartości i pewności siebie, rozluźnia i uspokaja, powoduje wzrost energii życiowej, sprawności fizycznej i ruchowej. Poprawia kontakty interpersonalne w relacjach międzyludzkich.
- Dramaterapia, jest to użycie kreatywnej dramy do zrealizowania celów terapeutycznych takich jak odczucie ulgi, emocjonalnej i fizycznej integracji, osobowościowego rozwoju. Dramaterapia używa teatru jako narzędzia, dzięki któremu możemy zbliżyć się do problemów emocjonalnych człowieka. Głównym celem tej formy terapii jest ogólnie rzecz mówiąc pogłębienie rozumienia siebie samego;

Terminem arteterapia określa się także spontaniczną twórczość chorych oraz działania kompensacyjno – plastyczne podejmowane w sytuacji terapeutycznej przez osoby uprzednio nietwórcze w zakresie plastyki. Działania te mają wartość testu lub sytuacji zadaniowej poddawanej ocenie terapeutów. Techniki stosowane w arteterapii to: rysunek, malarstwo pędzlem lub palcami, rzadziej lepienie w glinie lub plastelinie, rzeźba, tkanina artystyczna, collage i inne.
Wszystkie te techniki wykorzystywane w przebiegu terapii zaliczane są do technik ekspresyjnych, projekcyjnych i konstrukcyjnych. W dziele o dowolnie wybranym temacie przedmiotem oceny terapeuty lub członków grupy terapeutycznej stają się dowolnie wybrany i przedstawiony temat, który można traktować jako odpowiednik wolnych skojarzeń, a także sposób jego ujęcia i przedstawienia, wyrażone w nim treści, myśli, uczucia i postawy. Dyskusja nad dziełem sprzyja tworzeniu klimatu dla szczerej i otwartej wymiany uczuciowej. Niekiedy tylko samo dzieło jest wyłącznym środkiem komunikacji między terapeutą a chorym. W przebiegu czynności kreacyjnych zostają uwolnione nagromadzone napięcia i emocje, prowadząc w następstwie tego do katharsis- oczyszczenia, a także ujawnione zostają konflikty i problemy emocjonalne, co prowadzi do korektywnego doświadczenia emocjonalnego. Spontaniczność wypowiadania się w technice pozawerbalnej powoduje zmniejszenie oporów przed ujawnianiem się. Mniejsza obronność może wyraźniej ukazywać neurotyczną lub psychotyczną problematykę, zawierać diagnostyczne treści, określać stosunek do rzeczywistości, przyjmowane postawy społeczne i odniesienia personalne. Rysunek projekcyjny tematyczny stosowany w technice grupowej dotyczy wybranych tematów indywidualnych lub tematów ukierunkowanych na interakcje w grupie. Ten rodzaj tworzenia umożliwia osiąganie wglądu, lepszego poznania siebie oraz motywów własnego postępowania.
Arteterapia polega na wykorzystaniu różnych środków artystycznych, które ułatwiają pacjentowi ekspresję emocji. Między arteterapeutą, a pacjentem nawiązuje się partnerski związek, w którym arteterapeuta podczas sesji arteterapeutycznej próbuje zrozumieć proces twórczy pacjenta i jego wytwór, czyli dzieło. Proces transcendencji zachodzący między terapeutą a pacjentem tworzy trzeci wymiar: dodatkowy rodzaj komunikacji. Proces arteterapii może zachodzić dzięki temu, że większość ludzkich myśli i uczuć, tkwiących w podświadomości, wyraża się raczej w obrazach niż w słowach. Techniki arteterapeutyczne wykorzystują fakt, że każdy człowiek, zarówno kształcony jak i nie kształcony w dziedzinie sztuki, posiada ukrytą zdolność do projekcji swoich wewnętrznych konfliktów w postaci wizualnej.
Arteterapia to zajęcia twórcze pomagające zmienić sposób odbioru otaczającego świata, wzbogacające własną osobowość oraz ułatwiające akceptację siebie i innych. Działania arteterapeutyczne nierzadko nadają i wzbogacają sens życia osób ciężko chorych i niepełnosprawnych.