Zabawa jako podstawowa aktywność dziecka w wieku przedszkolnym

Zabawa jest podstawową formą aktywności dzieci w wieku przedszkolnym oraz odgrywa ogromną rolę w rozwoju dziecka, w procesie edukacyjno- wychowawczym . W wieku przedszkolnym zabawa stanowi ogniwo pośrednie między beztroskim spędzaniem wolnego czasu, a systematyczną nauką i pracą w wieku szkolnym oraz w dorosłym życiu. Siła zabawy tkwi w tym, że towarzyszy jej uczucie przyjemności, które jest jednocześnie ważnym czynnikiem motywującym i aktywizującym do działania, a przez to świadomego doświadczania otaczającej rzeczywistości .
L. Wygotski określił zabawę jako najważniejszą formę działalności dziecka, ponieważ wyobraźnia i związana z nią zabawa stają się dla dziecka swoistym azylem dla własnej, nieograniczonej niczym aktywności .
Wg H. Gardnera możemy wyróżnić następujące cele zabawy: (...) lepsze opanowanie świata, bardziej adekwatne radzenie sobie z problemami i lękami, lepsze rozumienie siebie i relacji między sobą w światem, wstępne odkrywanie relacji między rzeczywistością a fantazją, pole, na którym intuicyjne, quasi- logiczne formy myślenia mogą być swobodnie wypróbowane .
Rozwój społeczny zabawy w następujący sposób przedstawiła M. B. Parten:
- Do wieku 18 miesięcy - 2 lat przeważa zabawa samotna, z wykorzystanie różnych przedmiotów, takich jak zabawki.
- W 3. roku życia dzieci najczęściej bawią się równolegle obok siebie, niekiedy obserwując i naśladując się nawzajem, lecz nigdy nie wchodząc w prawdziwe interakcje.
- Około 4. Roku życia zabawa staje się uspołeczniona, występują sporadycznie interakcje. Początkowe te interakcje są dość sztywne, lecz szybko pojawią się wymiana w formie „turn- taking” (przejawianie komplementarnych zachowań) i współpracy .
J. Piaget wyróżnił 3 stadia aktywności zabawowej:
1. zabawa doskonaląca (od urodzenia do końca 2. roku)
2. Zabawa symboliczna (pomiędzy 2 a 7 rokiem życia). Występuje w stadium przedoperacyjnym. Dziecko wykorzystuje fantazję. Używa jakiegoś przedmiotu jako zastępnika innego np. pudełeczko może być autem, miś może stać się królem.
3. Zabawa w role (od 7. roku życia) .
L. Peller przedstawia następujące etapy zabawy:
- zabawa narcystyczna
- zabawa preedypalna
- zabawa edypalna - (od 3 do 5. roku życia); Zainteresowanie dzieci fizycznymi różnicami pomiędzy mężczyzną i kobietą, płciowością, odmiennością w zakresie pełnienia ról społecznych. Zabawa jest żywa, dynamiczna, nasycona, edypalnymi fantazjami .
J. Bruner uważa, iż zabawa daje człowiekowi możliwość uczenia się, rozwiązywania problemów. Jest sposobem na osiągnięcie kompetencji poznawczych, motorycznych przez dzieci. Poprzez nią można doświadczać, badać, eksperymentować stopniując poziom trudności .
Doktor Blurton - Jones określił zabawę jako chaotyczną bójkę. W rzeczywistości nie ma ona cech agresji, lecz stanowi formę koleżeńskiej zabawy. Przedszkolaki gonią się, skaczą i śmieją się jednocześnie, baraszkują, czasem biją się, choć to nie bijatyka. Doktor zauważył także chłopcy częściej biorą udział w takiej zabawie. Trzylatki, które nie uczestniczą w omawianej formie przyjacielskiej zabawy, prawdopodobnie przeszły ten okres przed pójściem do przedszkola .
S. Freud w psychodynamicznej teorii rozwoju, traktował zabawę jako środek obniżenia poziomu stłumionych emocji. Dzieci mogą wykorzystywać zabawę do eksplorowania i radzenia sobie ze swymi uczuciami wobec życia, i przepracować swoje lęki i niepokoje w bezpiecznej sytuacji .
L. Wygotski twierdził, iż zabawa stwarza sferę najbliższego rozwoju, w której dziecko może działać na wyższym poziomie niż przewidziany dla jego wieku . Rosyjski psycholog skupiał swoją uwagę na problematyce przestrzegania zasad zabawy.
Rolą i znaczeniem zabawy w życiu człowieka zajmuje się pedagogika zabawy . A. Klim- Klimaszewska dzieli zabawę na następujące rodzaje:
- zabawy manipulacyjne (pojawiają się najwcześniej, polegają na manipulowaniu na przedmiotach, ich badaniu; służą np. poznawaniu właściwości przedmiotów, ich przeznaczenia itp.)
- badawcze (ich zasadniczym celem jest rozwiązanie problemu badawczego. Następuje przy tym rozwój sprawności umysłowych, zdobywanie doświadczeń, wzbogacanie wiedzy o świecie itp.; Intuicja dziecka w poszukiwaniu wiedzy leży u podstaw jego aktywności badawczej. Obraz świata tworzony jest dzięki ciągłej konfrontacji z rzeczywistością; Wg Chauvel i Michel - dzieci same (pod kierunkiem osoby dorosłej) eksperymentują, badają, wysuwają wnioski, dochodzą do wiedzy),
- konstrukcyjne (to inaczej tworzenie, budowanie z dostępnych materiałów; Zadaniem A. Klim- Klimaszewskiej dziecko młodsze piętrzy dostępne elementy lub ustawia jest w szeregu, przy czym nie jest dla niego ważny sam wytwór. Maluchy często zmieniają koncepcję pracy lub nie kończą swojej pracy),
- tematyczne (typowe zabawy wieku przedszkolnego. To zabawa w coś lub kogoś. Z czasem treść zabaw ewaluuje przez co zabawa staje na coraz wyższym poziomie; Wyobraźnia dziecka odgrywa tutaj znaczącą rolę.),
- dydaktyczne (rozwijają myślenie, uwagę, spostrzegawczość itp. Organizowane są zasadniczo przez dorosłych; Mają na celu osiągnięcie jakiejś sprawności, często wykorzystywane są w edukacji matematycznej przy kształceniu pojęć),
- ruchowe (zawierają w sobie różne elementy ruchu; rozwijają sprawność ruchową, kompetencje społeczne np. podczas zabaw w parach),
- tropiące (dziecko ma bezpośredni kontakt z rzeczywistością społeczną i przyrodniczą; zabawa polega na tropieniu, szukaniu, łapaniu, zdobywaniu; przy okazji dzieci wykonują dodatkowe zadania, pokonują przeszkody; wielopoziomowo i wielokierunkowo oddziałują na dziecko. Ćwiczą samodyscyplinę i myślenie przyczynowo- skutkowe, uczą zaradności itp.)
- teatralne (dzieci stają się twórcami, aktorami w widowiskach; Zdobywają umiejętności komunikacyjne, rozwijają wyobraźnię. Uczą się słuchania, orientacji w przestrzeni, współdziałania) .

Każda z wymienionych form kształtuje procesy poznawcze dziecka, rozwija jego spostrzegawczość, zdolność koncentracji uwagi, umiejętność porównywania oraz formułowania wniosków. Atrakcyjność zabawy ułatwia przyswajanie wiedzy oraz zapamiętywanie zdobytych wiadomości .
Psychologowie zgodnie twierdzą, iż zabawa dostarcza nam wiele informacji, m. in. o przeżyciach wewnętrznych dziecka, o jego problemach, lękach, konfliktach, trudnościach, marzeniach, fantazjach. Może także pełnić funkcję terapeutyczną. Trzylatki i czterolatki podczas zabaw uzewnętrzniają swoje niepokoje, lęki, zainteresowania, coś co jest intryguje .
M. Kielar- Turska zauważa, iż obok formy ruchowej, aktywność dziecka przybiera postać działalności opartej na wyobrażeniach. Szczególnego znaczenia nabierają tutaj twory dziecięcej wyobraźni, dzięki którym możliwe są np. zabawy w udawanie kogoś bądź czegoś. Są to obrazy rzeczy, zjawisk czy zdarzeń, które dziecko widziało i teraz odtwarza, używając zastępczych przedmiotów (np. karmi misia używając patyczka lub pudełeczka po kremie) bądź obrazy wytworzone przez dziecko na podstawie rzeczy znanych (np., rysuje krainę zamieszkiwaną przez wymyślone stwory). (...) Podstawą obrazów zarówno odtwórczych, jak i wytwórczych, jest doświadczenie dziecka; poznanie przez nie realnych rzeczy. Zanim dziecko wkroczy w świat fantazji, fikcji, powinno dobrze poznać rzeczywisty świat i rządzące nim reguły .
Badania przeprowadzone przez J. Sylvę dostarczyły ważnych wytycznych, co do sposobu organizacji pracy placówki przedszkolnej oraz pracy jej personelu. Na podstawie obserwacji wyciągnięto następujące wnioski:
1. Budowanie, zajęcia artystyczne, rysowanie, konstruowanie, układanie układanek wymagają od dzieci dłuższej koncentracji uwagi, stąd można je uznać za najbardziej najbogatsze z form zabawy.
2. Zabawy, w których dzieci muszą coś udawać, zabawy z użyciem ciasta, piasku, małych zabawek są drugie w hierarchii cenności zabaw.
3. W celu obniżenia napięcia i na korzyść kontaktom społecznym wykorzystuje się zabawy improwizowane, niesformalizowane.
4. Dla młodszych dzieci wskazana jest zabawa w parach, ponieważ dzięki niej dzieci bawią się dłużej i „lepiej”. Nadzór i komentarz dorosłej osoby jest w takiej zabawie użyteczny, lecz nie może mieć charakteru narzucania czegoś i kierowania zabawą .
Te dzieci, zdaniem J. Palacz, które wspólnie z dorosłymi nie bawią się, rzucają przedmiotami, biegają po sali, niszczą zabawki itp. Nie potrafią skupić uwagi na jednej rzeczy, w konsekwencji nie potrafią niczego dobrze poznać .


Bibliografia:
H. Żórawińska, Rola zabawy w procesie wczesnej edukacji, „ Bliżej Przedszkola wychowanie i edukacja”, nr 4.96, wrzesień 2009
M. Walczak- Sarao, D. Kręcisz, Program wychowania i edukacji przedszkolnej „Wesołe przedszkole”, WSiP, Warszawa, 2008
Birch A.; Psychologia rozwojowa w zarysie. Od niemowlęctwa do dorosłości, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa,
A. Tkaczewska - Bobka , O rozwoju dziecka w perspektywie psychoanalitycznej, „Bliżej przedszkola. Wychowanie i edukacja”, grudzień 2007, nr 12.75, s. 25-26
Lee C.; Wzrastanie i rozwój dziecka, WSiP, Warszawa 1997
Birch A., Malim T., Psychologia rozwojowa w zarysie od niemowlęctwa do dorosłości. Wydawnictwo Naukowe PWN , Warszawa, 1998
Klim - Klimaszewska A.; Pedagogika przedszkolna. Polski Instytut Wydawniczy, Warszawa, 2005, ISBN 83-89700-16-6
Klim - Klimaszewska A.; Pedagogika przedszkolna. Nowa podstawa programowa. Instytut Wydawniczy ERICA, Warszawa, 2010, ISBN 978-83-89700-23-0
M. Kielar-Turska, Zmiany rozwojowe w okresie dzieciństwa
J. Palacz, Katastrofa czy mądry start? Trzylatek w przedszkolu, „Bliżej Przedszkola wychowanie i edukacja”, nr 4.96 wrzesień 2009