Nauczanie języka angielskiego dzieci w wieku przedszkolnym

Wstęp
Zgodnie z nową podstawą programową wychowania przedszkolnego od 1 września 2015 roku wprowadzone zostanie obowiązkowe, bezpłatne nauczanie języka obcego, dotyczyć to będzie wszystkich pięciolatków. Natomiast, w roku szkolnym 2017-2018 obowiązkową nauką języka obcego zostaną objęte wszystkie przedszkolaki.
Należałoby zatem zastanowić się czy dana idea jest na pewno słuszna, czy rozwój umysłowy, fizyczny oraz społeczno-emocjonalny dzieci w wieku przedszkolnym pozwala na podjęcie nauki języka obcego, a jeśli tak, to jakie powinno podjąć się kroki, zastosować metody i techniki, aby umożliwić dzieciom jak najskuteczniejszą i najefektywniejsza naukę w taki sposób, aby rozbudzić ich zainteresowanie przyswajaniem języka obcego na kolejnych etapach edukacyjnych.
Niniejsza praca podzielona została na dwa główne rozdziały. W pierwszym rozdziale zostanie przedstawiona charakterystyka dzieci pięcioletnich oraz sześcioletnich. Następne punkty danego rozdziału będą dotyczyły rozwoju umysłowego, fizycznego, a także społeczno-emocjonalnego dzieci sześcioletnich. W kolejnej części typowo teoretycznej zostaną omówione takie kwestie jak: metodyka pracy z sześciolatkami, lekcja jako sytuacja komunikacyjna, czy też zasady nauczania języków obcych. Ponadto, będą również opisane techniki niezbędne w nauczaniu języka obcego z dziećmi na etapie przedszkolnym. Na koniec pierwszego teoretycznego rozdziału zostaną przedstawione i przeanalizowane przykładowe gry i zabawy stosowane w nauce języka angielskiego. Drugi rozdział jest rozdziałem praktycznym, w którym przedstawiony będzie cel i przedmiot badań, postawione zostaną problemy i hipotezy badawcze, a także metody i techniki przeprowadzonych badań oraz charakterystyka terenu badań. Na koniec metodologii własnych badań zostaną przedstawione i omówione wnioski wynikłe z owych badań.

I. Nauczanie języka angielskiego dzieci w wieku przedszkolnym
W tej części główną uwagę skieruje się na charakterystykę dzieci pięcioletnich oraz sześcioletnich, a następnie, na podstawie naukowych faktów, przedstawi się sześciolatków w świetle ich rozwoju umysłowego, fizycznego oraz społeczno-emocjonalnego. Jest to niezbędne, ponieważ może być dla nas podstawą do zastanowienia się nad sensem, a potem sposobami nauczania sześciolatków oraz młodszych dzieci, które będą objęte obowiązkową nauką wybranego języka obcego. Poza tym, zostaną omówione metody, techniki oraz gry umożliwiające i ułatwiające nauczanie oraz przyswajanie języka obcego.

1. Rozwój dzieci w wieku przedszkolnym
Wiekiem przedszkolnym nazywamy okres w życiu dziecka, który to poprzedza rozpoczęcie obowiązkowej nauki szkolnej i jest traktowany w okresie od 3 do 6 lat. Wiele licznych badań potwierdza, iż pomiędzy 3 a 6 rokiem życia zachodzą różne istotne zmiany w psychice, które są charakterystyczne wyłącznie dla wieku przedszkolnego, a ponadto rozróżniają ten okres od innych okresów rozwojowych. (Dańczura Małgorzata: Charakterystyka dziecka w wieku przedszkolnym, [dostęp 16 maja 2015]. < http://www.szkolnictwo.pl/index.php?id=PU2406>.).

1.1. Dzieci pięcioletnie
W programie nauczania języka angielskiego mamy następujące cechy, charakteryzujące grupę pięciolatków:
- są spokojne, przyjacielskie i bardzo ruchliwe
- są ciekawe świata, pomimo tego nie potrafią jeszcze dostrzec związków logicznych
- zadają dużo pytań
- ich wyobraźnia i fantazja rozwija się w szybkim tempie
- coraz wyższy stopień skupienia uwagi
- rozwój ekspresji plastycznej
- często bawią się samodzielnie, a nie w grupie
- ich aktywność opiera się na praktycznych działaniach, na przykład: na zabawach ruchowych, konstrukcyjnych i tematycznych
- pojawia się coraz większy zasób słownictwa, wzrasta umiejętność myślenia komunikacji werbalnej
(Appel Magdalena, Piotrowska Ewa, Zarańska Joanna: Program nauczania języka angielskiego zgodny z Podstawą Programową dla Przedszkoli. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 27 sierpnia 2012 r.).

1.2. Dzieci sześcioletnie
U dziecka sześcioletniego zaczynają pojawiać się cechy, które odpowiadają wiekowi szkolnemu w jego pierwszej fazie. Zatem, u sześciolatków można zauważyć już następujące cechy:
- są samodzielne i świadome swoich ról społecznych
- są zdolne oraz chętne do pracy w zespole
- rozwija się u nich poczucie obowiązku
- potrafią już koncentrować się na dłuższy okres czasu
- posiadają większą koordynację ruchową oraz zdolność zapamiętywania wyrazów
- są bardzo zainteresowane światem przyrody, a także niektórymi zjawiskami życia społecznego, jak na przykład zawodami
- gry umysłowe, ruchowe i zabawy dydaktyczne sprawiają im radość; zaczynają coraz bardziej przestrzegać reguł w danych grach i zabawach
- są bardzo chętne do zdobywania nowych doświadczeń
- bywają rozdarte, ponieważ chciałyby być we wszystkim najlepsze

2. Rozwój umysłowy sześciolatka
Jak stwierdza Wadsworth u dziecka sześcioletniego zaczyna się już kształtować myślenie logiczne oraz umiejętność rozwiązywania problemów. Najważniejszy jest tu jednak rozwój różnych form reprezentacji symbolicznych, głownie- języka. (Wadsworth B.J.: Teoria Piageta. Poznawczy i emocjonalny rozwój dziecka. WSiP). Już około piątego roku życia dziecko ma na tyle rozwinięty słownik, iż jest w stanie mówić niemal tak dobrze jak człowiek dorosły. Tym bardziej sześciolatek bez przeszkód będzie w stanie rozmawiać zarówno ze swoimi rówieśnikami, jak i z dorosłymi. Łatwo da się zauważyć, że dziecko oczekuje od nas zainteresowania, bowiem chętnie opowiada nam o swoich doświadczeniach, używając przy tym swojej wyobraźni. Pomimo iż w tym okresie myślenie dziecka nadal ściśle związane jest z podejmowanymi działaniami, to jest ono zdolne do porównywania, budowania uogólnień, wnioskowania czy klasyfikowania. Należy zwrócić szczególną uwagę na fakt, że w tym wieku wzrasta wrażliwość słuchowa dziecka; dotyczy to zarówno słuchu muzycznego (rozpoznawanie melodii), jaki i fonematycznego (identyfikowanie dźwięków mowy). (Kielar-Turska M.: Średnie dzieciństwo. Wiek przedszkolny, [w:] Harwas-Napierała B., Trempała J.: Psychologia rozwoju człowieka. Charakterystyka okresów życia człowieka. Wydawnictwo Naukowe PWN). Do czasu osiągnięcia wieku szkolnego rytm języka ojczystego jest już głęboko uwewnętrzniony i naturalnie odtwarzany. Jak słusznie stwierdza Gilbert, dzieci uczące się języka obcego nieświadomie stosują znany rytm podczas wypowiadania słów czy zwrotów w poznawanym języku. (Gilbert J.B.: Teaching Pronunciation. Using the Prosody Pyramid. Cambridge University Press.). Stąd też, niezmiernie ważne jest, aby uwrażliwiać dzieci na odmienne brzmienie języka obcego. U uczniów sześcioletnich poprawiają się możliwości pamięci oraz koncentracji uwagi, dzięki czemu dzieci te są w stanie uczestniczyć w dłuższych i zorganizowanych zajęciach. Nie można jedna zapominać o tym, że owa grupa wiekowa nadal potrzebuje zabawy. (Kotarba-Kańczugowska M.: Sześciolatek na zajęciach z języka angielskiego. Ośrodek Rozwoju Edukacji.).

2.1. Rozwój fizyczny sześciolatka
W wieku sześciu lat znacząco doskonalą się zarówno motoryka duża, jak i mała. Sześciolatek jest w stanie wykonywać coraz bardziej skomplikowane i precyzyjne manipulacje na różnych przedmiotach, jest również zdolny do sprawniejszego wykonywania aktywności ruchowych, jak na przykład związanych z rysowaniem, wycinaniem, czy wyklejaniem. Warto o tym wszystkim pamiętać podczas planowania lekcji języka obcego. (Kotarba-Kańczugowska M.: Sześciolatek na zajęciach z języka angielskiego. Ośrodek Rozwoju Edukacji.).

2.2. Rozwój społeczno-emocjonalny
Sześcioletni uczeń rozumie już emocje zarówno swoje, jak i innych. W pewnym zakresie potrafi też regulować ekspresję własnych reakcji i emocji. Niezwykle istotną rolę w rozwoju społeczno-emocjonalnym odgrywa zabawa, w której dziecko ma możliwość podejmowania przeróżnych aktywności społecznych. Postępujący rozwój funkcji psychicznych umożliwia dostosowanie się do nowych sytuacji oraz związanych z nimi wymagań. Z owym postępem w rozwoju społecznym wzrasta też skłonność do rywalizacji. Na tym etapie wiekowym dzieci szczególnie potrzebują motywacji, a także nagradzania oraz doceniania ich pracy, dzięki czemu aktywniej uczestniczą w zajęciach. . (Kotarba-Kańczugowska M.: Sześciolatek na zajęciach z języka angielskiego. Ośrodek Rozwoju Edukacji.).

3. Metodyka pracy z dziećmi sześcioletnimi
Europejski system opisu kształcenia językowego podczas uczenia się, nauczania i oceniania kładzie szczególny nacisk i wskazuje na ważność kształtowania kompetencji językowych uczniów, do których zalicza się przede wszystkim kompetencje lingwistyczne i komunikacyjne, czyli socjolingwistyczne. Na ogólną sprawność komunikacyjną wpływa poziom kompetencji lingwistycznej, aczkolwiek sama znajomość słów nie jest równoznaczna z umiejętnością ich zastosowania w praktyce. Stąd też wniosek, iż sprawność mówienia nie zależy wyłącznie od kompetencji lingwistycznej. (Bachman L., Palmer A.: Language Testing in Practice: Designing and Developing Useful Language Tests. Oxford Applied Linguistics.). Zatem, za nauczaniem słownikowym powinny iść również umiejętności komunikacyjne uczniów, które na etapie przedszkolnym kształtowane mogą być wyłącznie na poziomie pojedynczych wyrazów, bądź prostych wyrażeń, zdań. Wskazane jest, aby wprowadzać ciekawe sytuacje umożliwiające użycie języka, w których uczeń będzie mógł stawać się uczestnikiem interakcji. (Kotarba-Kańczugowska M.: Sześciolatek na zajęciach z języka angielskiego. Ośrodek Rozwoju Edukacji.).

3.1. Lekcja jako sytuacja komunikacyjna
Pierwszą sytuacją komunikacyjną dla uczniów staje się lekcja języka obcego, na której mają oni możliwość posługiwania się językiem innym niż ojczysty. Aby proces wczesnego nauczania języka obcego przebiegał poprawnie i efektywnie należy dać uczniom czas oraz zapewnić właściwe warunki do tworzenia własnych hipotez o języku, po to aby aktywizacja językowa przebiegała zgodnie z indywidualnymi możliwościami dziecka. Zatem, tradycyjnie stosowany model: prezentacja- ćwiczenie- zastosowanie powinien być wzbogacony o zdania, w których dzieci odgadują znaczenie nowych, nieznanych im jeszcze słów. (Williams M., Burden R.: Psychology for language teachers: a social constructivist approach. Cambridge University Press.).
Podczas zajęć z języków obcych dla dzieci, komunikacja odbywa się w odpowiednich warunkach. Terenem komunikacji jest zazwyczaj szkoła, a informacje wymieniane są pomiędzy nauczycielem i uczniem podczas zajęć lekcyjnych. (Kotarba-Kańczugowska M.: Sześciolatek na zajęciach z języka angielskiego. Ośrodek Rozwoju Edukacji.).
Liczba słów czy też zapamiętane teksty piosenek i wierszy nie mogą być wskaźnikami efektywności wczesnego nauczania języków obcych. Nadrzędną zasadą wczesnego nauczania języków obcych jest umiejętność rozumienia ze słuchu i mówienia, ze szczególnym uwzględnieniem rozwoju sprawności prowadzenia rozmowy, a także uczestniczenia w niej. (Kotarba-Kańczugowska M.: Sześciolatek na zajęciach z języka angielskiego. Ośrodek Rozwoju Edukacji.).
Hanna Komorowska uczula, iż sam mechanizm powtarzania przez uczniów określonych wyrażeń językowych nie służy skutecznemu przyswajaniu języka. Przy wczesnym nauczaniu języków obcych niezwykle istotne jest wspieranie gotowości do mówienia. W związku z tym, nauczyciele powinni stosować się do poniższych zasad:
- język obcy powinien być konsekwentnie używany przez nauczyciela na lekcji
- wspierać spontaniczne wypowiedzi i działania językowe uczniów
- prowokować interakcje w grupie w języku obcym
- wykorzystywać naturalne zdolności aktorskie dzieci oraz ich brak zahamowań w mówieniu
(Komorowska H.: Języki obce w szkole)

3.2. Zasady nauczania języków obcych
W ogólnych normach zostały określone zasady nauczania. Do kluczowych zasad, niezbędnych podczas procesu kształcenia zalicza się: zasadę poglądowości nauczania, zasadę dostosowania materiału nauczania do poziomu słuchaczy (przystępność), zasadę trwałego przyswojenia wiedzy przez dzieci, a także zasadę stopniowanie trudności. (Kotarba M.: Przedszkolak, język obcy i...ty. Metodyka nauczania języków obcych w przedszkolach. Akademia Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora.).
Mówiąc o zasadzie poglądowości nauczania należy pamiętać o wykorzystywaniu na zajęciach realnych przedmiotów zamiast ich graficznych form. Jeżeli nie mamy możliwości zaprezentowania realnego przedmiotu i musimy wykorzystać karty obrazkowe, to powinny one być atrakcyjne wizualnie i jak najbardziej realne. (Kotarba M.: Przedszkolak, język obcy i...ty. Metodyka nauczania języków obcych w przedszkolach. Akademia Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora.).
W zasadzie dostosowania materiału nauczania do poziomu słuchaczy trzeba uwzględnić możliwości psychofizyczne danego ucznia. Wybrany do realizacji materiał nauczania powinien być przyjazny dzieciom oraz w miarę zharmonizowany z programem dydaktyczno-wychowawczym, który realizowany jest w ramach kształcenia zintegrowanego. (Kotarba M.: Przedszkolak, język obcy i...ty. Metodyka nauczania języków obcych w przedszkolach. Akademia Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora.).
Sześciolatki coraz bardziej kontrolują swoją uwagę; niemniej jednak nadal mają problem z zapamiętywaniem dużych porcji materiału. Aby zasada trwałego przyswojenia wiedzy mogła być zrealizowana muszą być stosowane liczne powtórki, których częstotliwość uznaje się za optymalną jeśli pokrywa się z tzw. krzywą zapominania Hermanna Ebbinghausa. Zwiększenie liczy powtórzeń powinno nastąpić w pierwszych dwóch dobach po wprowadzeniu nowego materiału. (Kotarba M.: Przedszkolak, język obcy i...ty. Metodyka nauczania języków obcych w przedszkolach. Akademia Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora.).
Przy zasadzie stopniowania trudności należy pamiętać o tym, aby nauczanie zaczynać od nieskomplikowanych sytuacji komunikacyjnych, prostych do zidentyfikowania przez uczniów. Stopniowo można je rozbudowywać i poszerzać, pamiętając jednak o powracaniu do poznanego już słownictwa. (Kotarba M.: Przedszkolak, język obcy i...ty. Metodyka nauczania języków obcych w przedszkolach. Akademia Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora.).

4. Techniki oraz różne aktywności możliwe do wykorzystania na lekcji języka angielskiego
Nauczyciele języków obcych dysponują szerokim wachlarzem przeróżnych technik nauczania. Ponadto, mają możliwość wyboru niezwykle ciekawych pomocy dydaktycznych, które przyczyniają się do efektywniejszego przyswajania języka obcego nawet przez najmłodszych uczniów.

4.1. Techniki przygotowania dzieci do pracy
Wskazane jest, żeby lekcje języka obcego rozpoczynać stałym elementem, jak na przykład śpiewaniem powitalnej piosenki. Nauczyciel może również zastosować technikę zwaną „Zaczarowane dzieci”. Polega ona na tym, że nauczyciel wypowiada proste zaklęcie: „Hokus-pokus, now we all speak English, so say „hallo”. Podczas przywitania dzieci można także wykorzystać pacynkę, które są szczególnie lubiane przez dzieci. Modelując głos w zabawny sposób, nauczyciel za pomocą danej pacynki wita się z poszczególnymi uczniami, na przykład poprzez przybicie im piątki lub uścisk. (Kotarba-Kańczugowska M.: O różnojęzycznych kompetencjach nauczycieli. Trendy.).

4.2. Techniki nauczania słownictwa oraz rozwijania rozumienia ze słuchu
W okresie beztekstowym, kiedy dzieci nie potrafią jeszcze czytać oraz pisać, niezmiernie ważne jest rozwijanie umiejętności rozumienia ze słuchu oraz przyswajania słownictwa.
Warto skupić się na PIĘCIU najważniejszych i najpopularniejszych technikach.
Total physical response (TPR) jest techniką, która łączy mowę z ruchem. Uczniowie słuchają i reagują poprzez zaangażowanie swojego ciała, to jest wykonywanie określonych ruchów bądź czynności. Nie zmusza się dzieci do powtarzania, a tym bardziej do samodzielnego mówienia w obcym języku. Podczas słuchania i fizycznej reakcji, realizowane są dwa podstawowe cele; mianowicie dane słowo czy zwrot kojarzone będzie z czynnością, a to z kolei sprzyja tzw. pasywnemu uczeniu się języka i jego struktury. Zasadą tej techniki jest to, iż nie naucza się w niej gramatyki. Nauczyciel czeka, aż uczeń spontanicznie włączy się do mówienia w języku obcym. Przy nauczaniu sześciolatków ważne jest, aby nie zmuszać ich do mówienia w danym języku, po to żeby nie zniechęcić ich już na pierwszym etapie nauki. (Kotarba-Kańczugowska M.: Sześciolatek na zajęciach z języka angielskiego. Ośrodek Rozwoju Edukacji.).
Twórcą omawianej techniki jest James Asher, który wysunął trzy następujące założenia:
1. Nauczając języka obcego trzeba dostarczać uczniom tzw. bogatego języka, żeby nauka polegała na słuchaniu poszczególnych wyrażeń,
2. Podczas nauki języka obcego angażuje się prawą półkulę mózgu, odpowiedzialną za wyobraźnię i kreatywność, wtenczas gdy pojawiają się kolor, muzyka, ruch,
3. Nauczanie języka obcego musi wykluczać stres i lęk związane z możliwością popełnienia błędu.
Inną, równie bardzo drogocenną techniką jest stosowanie zabaw sensorycznych, w których angażuje się jak najwięcej zmysłów. Można wyróżnić cztery typy sensoryczne:
1. Wzrokowcy:
- najlepiej uczą się, patrząc oraz obserwując
- lubią mieć porządek wokół siebie, a bałagan ich dekoncentruje
- charakteryzuje ich duża ilość ruchów mimicznych wokół oczu, np. mruganie, unoszenie brwi
- opowiadają obrazowo oraz mają problemy z odtworzeniem z pamięci rzeczy, o których tylko słyszeli
- nie potrafią się skupić i skoncentrować jeśli panuje nieład, a także jeśli coś przyciąga ich wzrok, np. chodzący po klasie nauczyciel
- przyciągają ich kolorowe plansze, wykresy, obrazki, zdjęcia itd..
- lubią obcować z kolorem i kształtem
- kiedy coś opowiadają, używają słów i określeń dotyczących kolorów, obrazów i widzenia w ogólnym sensie
- łatwo zapamiętują drogę, którą szli wcześniej i kiedy ją odtwarzają, mówią, co po kolei widzieli
2. Słuchowcy:
- najlepiej się uczą poprzez słuchanie bajek, historyjek, dialogów
- lubią uczyć się piosenek, wierszyków i tekstów rytmizowanych
- nie potrafią skupić się w hałasie
- lubią dużo mówić, opowiadają z łatwością
- powtarzają na głos to, co usłyszą
- lubią pracę w grypach lub w parach, gdzie można wspólnie śpiewać i rozmawiać
- niechętnie kolorują i wykonują zadania w zeszytach ćwiczeń
- mówią raczej wolno, zwracając uwagę na to jak mówią
3. Kinestetycy:
- najlepiej uczą się poprzez wykonywanie ruchów i regulując swoim ciałem
- zadania wymagające poruszania się sprawiają im wiele radości
- najlepiej zapamiętują gdy mogą łączyć słowa z ruchem
- nie potrafią się skoncentrować w wymuszonych pozycjach statycznych
- są bardzo żywiołowi i emocjonalni
- bezzwłocznie chcą przystępować do realizacji poleceń
- lubią bezpośrednie zaangażowanie, gry, symulacje itp.
4. Dotykowcy:
- najlepiej się uczą gdy mogą zaangażować swoje dłonie, palce i odbierają doświadczenia dotykowe na skórze
- zadania, które wymagają manipulowania sprawiają im dużo satysfakcji
- dużo i żywo gestykulują
- do nauki potrzebują spokojnego otoczenia
- nie potrafią się skupić gdy nie mogą używać dłoni i palców.
(Kotarba-Kańczugowska M.: Sześciolatek na zajęciach z języka angielskiego. Ośrodek Rozwoju Edukacji.).
Można wymienić następujące techniki wykorzystywane w grach i zabawach, które będą rozwijały sensoryczność u dzieci: połamaniec, worek skarbów, dotknij mnie, co to, kto to?, latające figury, gra w kolory, muzyka w tle.
Stosując tzw. zabawę połamaniec nauczyciel, bądź uczeń wydają polecenia, na przykład dotknij palcem nos, głową dotknij kolan itp... Ćwiczenie to pomoże też w rozwijaniu orientacji w stronach ciała.
Worek skarbów jest zabawą polegającą na tym, że w worku umieszczone są różne przedmioty. Zadaniem ucznia jest wyczuć dłonią i odgadnąć jaki to przedmiot, a następnie podać jego nazwę.
Dotknij mnie- zabawa polegająca na dotykaniu poszczególnych faktur (miękkich, śliskich, twardych, gładkich, szorstkich itd.) i nazywaniu ich.
Co to, kto to? Jest zabawą, w której dzieci odgadują odtwarzane im dźwięki.
Zabawa zwana latającymi figurami polega na tym, że uczniowie z wykorzystaniem wstążek kreślą w powietrzu figury, przedmioty.
Popularna gra w kolory związana jest z rzucaniem sobie piłki przy jednoczesnym podawaniu danego koloru; wcześniej dzieci z nauczycielem uzgadniają kolor, którego się „nie łapie”.
Muzyka w tle, czyli wprowadzenie do zajęć podkładów muzycznych, np. do zajęć związanych ze zwierzętami, porami roku itp.
(Kotarba-Kańczugowska M.: Sześciolatek na zajęciach z języka angielskiego. Ośrodek Rozwoju Edukacji.).
Symboliczne odgrywanie jest techniką polegającą na improwizacji angażującej ruch, gest, mowę, myślenie, a także emocje. Podczas językowego kształcenia uczniów warto zachęcać ich do odgrywania scenek, podejmowania prób opowiadania wysłuchanych historyjek, reagowania w sposób niewerbalny, czyli za pomocą pokazywania co oznacza dany wyraz bądź też czynność –TPR (Bandura A.: Teoria społecznego uczenia się. Wydawnictwo Naukowe PWN). Nauczyciel powinien za pomocą bodźców przyciągać uwagę dzieci, a ów modelowane zachowanie powinno być dla dzieci czytelne, aby mogły one kojarzyć dane zachowanie z odpowiadającym mu skryptem społecznym, to jest umysłową reprezentacją zdarzeń, działań lub ich ciągów, obejmującą typowe, powtarzające się elementy i okoliczności danego zdarzenia. Skrypty charakteryzują się przypisaną im organizacją, na przykład inny zasób informacji uzyskamy o zdarzeniu „zabawki”, a jeszcze inny o zdarzeniu „czas wolny”. Co więcej, nauczyciel musi dokładnie podkreślić istotne właściwości danego skryptu, to znaczy zmienić dany skrypt na wyobrażenie i proste do wykorzystania symbole werbalne. Sytuacje edukacyjne muszą być takie, aby uczniowie w bezpiecznych ćwiczeniowych warunkach mogli symbolicznie odegrać daną czynność czy zespół czynności. Należy też pamiętać, że dzieci chętniej realizują zadania, które związane są z otrzymaniem nagrody. Podczas nauczania trzeba wystrzegać się karania- poprawiania, korygowania czy upominania. Na kolejnych etapach nauczania należy stwarzać atrakcyjne sytuacje powtórzeń i ćwiczeń, po to aby nowe porcje informacji mogły pozostać na stałe w pamięci dziecka i by mogło ono nabywać biegłości w nowo wyuczonych zachowaniach. (Kotarba-Kańczugowska M.: Sześciolatek na zajęciach z języka angielskiego. Ośrodek Rozwoju Edukacji.).
Tworzenie map mentalnych to technika nauczania oparta na luźnych skojarzeniach. Wzmacnia ona proces zapamiętywania i warto ją przygotowywać wraz z uczniami zarówno przed realizacją danego materiału, podczas jego trwania, jak i po zakończeniu nauki. Na mapie mentalnej uczniowie mogą wykonywać rysunki, które będą im się kojarzyły z danym tematem. (Kotarba-Kańczugowska M.: Sześciolatek na zajęciach z języka angielskiego. Ośrodek Rozwoju Edukacji.).
Wartą do mówienia techniką jest tzw. diagram Venna. Jest to technika, która stosuje naturalne tendencje każdego człowieka do porządkowania słów, a także tworzenia powiązań pomiędzy nimi. W tej technice koncentrujemy się nie tylko na przeciwieństwach i różnicach, ale również ustalamy to, co podobne, wspólne. Identyfikujemy powiązania między poszczególnymi kategoriami tematycznymi. Podobnie do mapy mentalnej, uczniowie również mogą umieszczać na diagramie własne rysunki, zdjęcia lub naklejki. (Kotarba-Kańczugowska M.: Sześciolatek na zajęciach z języka angielskiego. Ośrodek Rozwoju Edukacji.).
Podczas nauki języków obcych niezmiernie ważne jest wspomaganie procesu kształcenia materiałem wizualnym, tzw. flashcards oraz materiałem audialnym, czyli różnymi piosenkami, wierszykami i rymowankami.
II. Metodologia własnych badań
Współczesna dydaktyka kładzie szczególny nacisk na nauczanie, a także efektywność nauczania języków obcych. Faktem jest, że w celu uzyskania jak najlepszych efektów należałoby odwołać się i opierać na cechach dziecięcej osobowości oraz postrzegania rzeczywistości przez pryzmat dziecięcych wyobrażeń.
Warto na początku drugiego rozdziału zacytować słowa Wincentego Okonia: „W badaniach pedagogicznych zmierza się do ujęcia swoistości złożonych procesów edukacyjnych i do wykrywania występujących w nich nieprawidłowości, ich punktem wyjścia jest zazwyczaj powstanie sytuacji problemowej oraz postawienie problemu, a następnie sformułowanie hipotez badawczych i dokonanie ich weryfikacji.” (Okoń W.: „Nowy słownik pedagogiczny”. Wydawnictwo Akademickie ŻAK.).

1. Cel i przedmiot badań
Przedmiotem badań przedstawionych w niniejszej pracy jest wykorzystanie wcześniej opisanych technik na zajęciach języka angielskiego oraz ich wpływ na osiągnięcia uczniów w zakresie słuchania, mówienia i reagowania w obcym języku.
Zakres badań obejmuje dzieci sześcioletnie z oddziału przedszkolnego.
Za H. Muszyńskim „Celem badań jest nie tylko danie odpowiedzi na interesujący nas problem, lecz przede wszystkim jak organizować warunki, aby pozytywne zjawiska występowały. (Muszyński H.: „Wstęp do metodologii pedagogiki”. Państwowe Wydawnictwo Naukowe.).
Zatem, głównym celem pracy jest określenie poziomu umiejętności w zakresie rozumienia ze słuchu, reagowania oraz mówienia przed rozpoczęciem i po zakończeniu zajęć z języka angielskiego na bazie wybranych technik, a także ocena efektywności danych metod nauczania.

2. Problemy i hipotezy badawcze
Problemem badawczym w pracy jest pytanie: Czy i w jakim stopniu stosowanie na zajęciach języka angielskiego technik, opisanych w pierwszym rozdziale, ma wpływ na osiągnięcia sześciolatków w zakresie rozumienia za słuchu, reagowania, a także mówienia w języku obcym.
Wychodząc z założenia, iż gry i zabawy językowe odgrywają bardzo ważną rolę w procesie nabywania słownictwa przez dzieci sformułowałam cztery następujące problemy szczegółowe:
Problem 1. Czy wykorzystanie poszczególnych technik/wykorzystanie książek podnosi ogólną sprawność językową sześciolatków w zakresie języka angielskiego?
Problem 2. Czy poszczególne techniki językowe/książki wpływają na poziom osiągnięć dzieci w zakresie rozumienia ze słuchu, reagowania oraz umiejętność mówienia w języku angielskim?
Problem 3. Czy wykorzystując na zajęciach języka angielskiego poszczególne gry i zabawy nauczyciel przyczynia się do większego zrozumienia, zapamiętania i wykorzystania poznanego słownictwa do porozumiewania się w języku obcym?
Problem 4. Czy sześciolatki chętniej i aktywniej uczestniczą w zajęciach prowadzonych za pomocą poszczególnych technik, uważanych za szczególnie cenne w nauczaniu języków obcych?
W związku z powyższymi problemami badawczymi sformułowałam następujące cztery hipotezy:
Hipoteza 1. Zastosowane techniki wykorzystywane na lekcjach języka angielskiego w przedszkolu wpływają na ogólną sprawność językową.
Hipoteza 2. Wykorzystywane techniki na zajęciach języka angielskiego wpływają na poziom osiągnięć uczniów w zakresie rozumienia ze słuchu, reagowania oraz mówienia w języku angielskim.
Hipoteza 3. Stosowanie popularnych technik językowych na lekcjach języka obcego z sześciolatkami nauczyciel przyczynia się do większego zrozumienia, zapamiętania oraz wykorzystania poznanego słownictwa.
Hipoteza 4. Bazując na wybranych technikach nauczyciel wpływa na motywacje dzieci, a także ich aktywne uczestnictwo na lekcjach języka angielskiego.

3. Metody i techniki badań
Za główne metody umożliwiające mi przeprowadzenie badań wybrałam eksperyment pedagogiczny, a także sondaż diagnostyczny.
W badaniach, wzięły udział dzieci sześcioletnie z przedszkola. Grupa składała się z 13 uczniów i została podzielona na dwie grupy. W pierwszej grupie kontrolnej (6 uczniów) nie wprowadzano żadnych dodatkowych technik, a zajęcia prowadzone były na podstawie tradycyjnych metod, to jest podręcznika i zeszytu ćwiczeń. W drugiej, eksperymentalnej grupie (7 uczniów) podczas zajęć z języka angielskiego wprowadzano różne dodatkowe techniki.
Systematycznie prowadzono obserwację bezpośrednią i pośrednią. Obserwowano wpływ zastosowanych technik na umiejętność rozumienia za słuchu, reagowania oraz mówienia w języku angielskim.
Po zajęciach proszono uczniów aby starali się używać poznanego słownictwa, zwrotów także w domu. Rodziców sześciolatków proszono, aby zwracali szczególną uwagę na to czy ich dzieci używają nowo poznanego słownictwa.

4. Charakterystyka terenu badań
Badania zostały przeprowadzone w jednym przedszkolu. Nauczaniem języka angielskiego zajmuje się nauczyciel, który jednocześnie prowadził badania, i który od wielu lat poszerza swoją wiedzę na temat efektywnego nauczania języka obcego, również dzieci ze szczególnymi potrzebami edukacyjnymi.
Badania zostały przeprowadzone w 2014/2015 roku w oddziale przedszkolnym znajdującym się w małej miejscowości, na grupie liczącej 13 uczniów. Celem głównym było zdiagnozowanie poziomu klas w zakresie rozumienia ze słuchu, reagowanie oraz porozumiewania się w języku obcym.
Badania zostały podzielone na trzy etapy. Pierwszy etap związany był z ustaleniem wyników badań wstępnych, odnośnie posiadanych już umiejętności językowych- rozumienie ze słuchu, reagowanie oraz mówienie w języku angielskim. Drugi etap polegał na wprowadzeniu do grupy eksperymentalnej wybranych technik. 13 uczniów realizowało te same treści nauczania, w tym samym wymiarze godzin. Ostatni, trzeci etap obejmował obie grupy i miał na celu sprawdzenie opanowania słownictwa i zwrotów językowych przez wszystkie dzieci.
Przed rozpoczęciem badań, aby uzyskać niezbędne informacje o uczniach został przeprowadzony wywiad z rodzicami.
Po badaniach, ponownie przeprowadzono wywiad z rodzicami obu grup.

2.4.1. Analiza i ocena materiału badawczego
Badanie prowadzone były w 2014/2015 roku w oddziale przedszkolnym. W badaniu wzięło udział 13 uczniów, których podzielono na dwie grupy, i z którymi realizowano ten sam materiał, jednakże zajęcia w obu grupach wyglądały inaczej. W pierwszej grupie nauczyciel korzystał z podręczników i zadań z zeszytów ćwiczeń, a w drugiej grupie słownictwo i zwroty językowe uczone były za pomocą różnych technik.

2.4.2. Wpływ zastosowanych technik na ogólną sprawność językową uczniów w języku angielskim
Przed rozpoczęciem badań przeprowadziłam rozmowę z rodzicami przedszkolaków. Na podstawie rozmowy uzyskałam informacje, iż żadne z dzieci nie uczęszcza na dodatkowe zajęcia z języka angielskiego, a ponadto w domu w ogóle nie posługują się nawet prostymi słowami w języku angielskim- z własnej inicjatywy. Pięcioro rodziców przyznało, że sami starają się zachęcić swoje dzieci do używania podstawowych słów, poznanych rok wcześniej.

2.4.3. Wpływ zastosowanych technik na motywację oraz udział uczniów na lekcji języka angielskiego
W grupie kontrolnej i eksperymentalnej dokonywałam systematycznie analizy ewaluacyjnej zajęć. Na podstawie dokładnych obserwacji zauważyłam, iż dzieci z grupy kontrolnej, z którymi stosowałam różne techniki podczas zajęć języka angielskiego, wykazywały bardzo dużą aktywność na lekcjach oraz chęć do czynnego udziału w proponowanych grach i zabawach. Uczniowie byli zmotywowani wewnętrznie i bez żadnej interwencji nauczyciela, z własnej inicjatywy i z ogromną radością brali udział w zajęciach. Poprzez aktywne uczestniczenie w zaproponowanych grach i zabawach, dzieci mimowolnie ćwiczyły i zapamiętywały używane słowa i zwroty językowe. Za pomocą częstych powtórek, zmian aktywności i różnorodności stosowanych technik dzieci aktywnie i z radością brały udział w zabawach.
Podczas wprowadzenia słownictwa związanego z jedzeniem w grupie eksperymentalnej wykorzystałam zabawę sensoryczną. Lekcje, na których uczyliśmy się nazw owoców, warzyw oraz innych produktów spożywczych nazwaliśmy lekcjami MasterChef- od nazwy programu telewizyjnego, dobrze znanego uczniom. Dzieci wcieliły się w małych kucharzy, poznając przy okazji znaczenia słów „master” i „chef”. Na pierwszej z lekcji uczniowie robili owocowe szaszłyki (załącznik 1), na kolejnych sałatkę warzywną oraz zdrowe kanapki (załącznik 2). Lekcje związane były również z organizowanym w szkole Tygodniem dla Ziemi (technika włączania do procesu kształcenia językowego informacji z innych dziedzin wiedzy- Content and Language Integrated Learning, CLIL). Podczas przygotowywania zdrowych posiłków dzieci używały angielskich słów oraz prostych wyrażeń. Nauczycielka cały czas zadawała proste pytania związane z jedzeniem „Do you like...?” (Czy lubisz...?), a dzieci jej odpowiadały. Dzieci poza słownictwem związanym z owocami, warzywami i wybranymi produktami spożywczymi nauczyły się również takich wyrażeń jak: I like...(Lubię...), I don’t like...(Nie lubię...), It’s delicious. (To jest pyszne). It’s healthy (To jest zdrowe). Ponadto, uczniowie sami siebie pytali czy kolega/koleżanki lubi dany owoc, warzywo lub inny produkt spożywczy. Na koniec zajęć nauczycielka poprosiła uczniów, aby pamiętali, żeby podczas śniadań, obiadów i kolacji stosowali poznane słownictwo i przy rodzicach nazywali produkty spożywcze. Nauczycielka poprosiła też rodziców, aby przypomnieli swoim dzieciom o zadaniu domowym. Z dziećmi z grupy kontrolnej nauczycielka rozwiązywała zadania z książek, prosząc ich oraz rodziców o to samo co dzieci z grupy eksperymentalnej.
Inna zabawą stosowaną na lekcji był tzw. „worek skarbów”. Uczniowie odgadywali zabawki, które ukryte były w specjalnym pudełku, ale wcześniej zawiązywali sobie oczy specjalną opaską, aby nie mieć możliwości podejrzenia zabawki. Dzieci bardzo chętnie podchodziły do pudełka, zasłaniały sobie oczy, a następnie wybierały zabawkę i podawały jej nazwę angielską.
Podczas wydawania różnych poleceń uczniowie wykonywali ruchy zgodne z danym wyrażeniem. Dotykały swoich uszu na plecenie „Touch your ears”, tańczyły na polecenie „Dance”, wskazywały różne przedmioty na polecenie „Point...” oraz wykonywały inne polecenia, których nauczyły się podczas nauki wierszyków (załącznik 3,nagrania-płyta), jak na przykład pokazywanie gry na gitarze, wspinanie się po górach, żonglowanie, czesanie włosów i wiele innych.
Kolejną techniką zastosowaną dla grupy eksperymentalnej była zabawa „Co to, kto to”. Ów technika została wykorzystana przy słownictwie związanym z nazwami zwierząt. Dzieci odgadywały co to za zwierzątko na podstawie nagrania, a następnie same naśladowały różne odgłosy zwierząt, które musieli odgadnąć ich koledzy i koleżanki.
Inna techniką również stosowaną w nauce słownictwa było wykorzystanie tzw.mapy mentalnej podczas wprowadzenie słownictwa związanego z przyborami szkolnymi. Nauczycielka przyniosła brystol, na którym na środku umieściła obrazek szkoły. Uczniowie rysowali przedmioty, które są im potrzebne w szkole na lekcjach. Dzieci narysowały: kredki, długopis, piórnik, książkę, gumkę, linijkę, farbki, ołówek, (za sugestią nauczycielki), plecak.

2.4.4. Wnioski rodziców po zastosowaniu różnych technik na lekcjach języka angielskiego
Podstawowym celem językowym na początkowych etapach edukacyjnych jest osłuchanie dzieci z językiem obcym. Stąd też, bardzo ważne jest, aby nauczyciel języka obcego koncentrował się przede wszystkim na nauczaniu słownictwa, prostych zwrotów, wymowy oraz rozumienia ze słuchu za pomocą technik, które będą dla dzieci szczególnie atrakcyjne i spowodują zainteresowanie nauką języka obcego na tyle, aby dzieci same wykorzystywały swoją wiedzę zdobytą na lekcjach. Rozumienie ze słuchu, zdolność zareagowania na dane polecenie oraz umiejętność posługiwania się prostymi słowami i zwrotami stanowią podwaliny pod właściwe przygotowanie do dalszych etapów nauczania języka obcego.
Bez wątpliwości nauka języka obcego na początkowych, a tym bardziej na przedszkolnym etapie powinna być dla dzieci samą przyjemnością kojarzoną z zabawą. Sześciolatków cechuje myślenie konkretne oraz pamięć mechaniczna, dlatego też nauka musi wiązać się z konkretnymi przedmiotami i sytuacjami prostymi do zapamiętania. Mając na uwadze to, że dzieci potrzebują aktywności fizycznej nauczyciel powinien stosować i zmieniać formy aktywności. Ponadto, zadaniem nauczyciela jest to, aby na lekcjach stwarzać życzliwą i przyjazną atmosferę, zachęcającą dzieci do okazywania swoich uczuć oraz podejmowania prób porozumiewania się w obcym języku.
Po zastosowaniu wybranych technik, nauczycielka przystąpiła do trzeciego etapu swoich badań, to jest do wywiadu z rodzicami. Wywiad odnosił się do wcześniej wspomnianych, czterech problemów. Rodzice z obu grup, kontrolnej i eksperymentalnej udzielili dokładnych odpowiedzi. Na pierwsze pytanie odnośnie efektywności nauczania z książek oraz za pomocą wprowadzonych technik na ogólną sprawność językową w zakresie języka angielskiego rodzice udzielili nieco różniących się odpowiedzi. Z grupy kontrolnej, dwoje rodziców przyznało, iż zauważyli podniesienie sprawności językowych u swoich dzieci, czworo rodziców stwierdziło, że nie dostrzegają znaczącej zmiany w postępach. Gdy to samo pytanie zostało zadane siedmioro rodzicom z grupy eksperymentalnej, aż 85% (6 rodziców) powiedziało, że zauważają bardzo duże postępy w ogólnej sprawności językowej swoich dzieci. Jeden rodzic z tej samej grupy nie zauważył efektów stosowanych technik.
Drugie pytanie: Czy poszczególne techniki językowe/książki wpływają na poziom osiągnięć dzieci w zakresie rozumienia ze słuchu, reagowania oraz umiejętność mówienia w języku angielskim? Odpowiedzi liczbowe były takie same jak przy pierwszym pytaniu.
W przedostatnim pytaniu nauczycielka zapytała o to czy rodzice zauważyli, że ich dzieci lepiej rozumieją, zapamiętują i wykorzystują poznane słownictwo po każdej z lekcji. Troje rodzice z grupy dzieci korzystających z książek i zeszytów ćwiczeń zauważyło pozytywne zmiany. W drugiej grupie wszyscy rodzice zauważyli, iż ich dzieci po każdej lekcji informują czego uczyli się na języku angielskim, a co najważniejsze, jak stwierdzili rodzice: „dzieci chwalą się swoją wiedzą”, czasami nawet bez jakichkolwiek bodźców ze strony rodzica, używają angielskich słów; witają się z rodzicami i rodzeństwem po angielsku, podczas odrabiania prac domowych z innych przedmiotów używają angielskich nazw przyborów szkolnych, chcą recytować wierszyki.
Podczas ostatniego, czwartego pytania odnośnie aktywnego uczestniczenia w zajęciach z języka angielskiego z grupy kontrolnej 4 rodziców przyznało, że ich dzieci bardzo chętnie uczestniczą w lekcjach, 2 rodziców przyznało, że ich dzieci nie wykazują szczególnego zainteresowania językiem angielskim. W grupie gdzie były stosowane techniki wspomagające nauczanie, 100% rodziców zgodnie stwierdziło, że dzieci bardzo lubią uczęszczać na lekcje języka angielskiego. Wystąpiły następujące (przykładowe) odpowiedzi ze strony rodziców z grupy eksperymentalnej, które nauczycielka notowała podczas zadawania wszystkich pytań:
1 „Mój synek mówi, że uwielbia język angielski. Zawsze pamięta, że w czwartki będzie miała zajęcia z angielskiego i wtedy też przypomina sobie wierszyki i słówka”.
2 „Patrycja doskonale zna słownictwo związane z jedzeniem. Na początku sama jej pytałam jakie są nazwy poszczególnych produktów, a teraz, zazwyczaj przy śniadaniu podaje odpowiedniki słów w języku angielskim”
3 „Kamilka najbardziej lubi recytować wierszyki, a przy tym bardzo gestykuluje, zmienia głos, pokazuje.”
Na podstawie własnych badań stwierdzam, iż moje spostrzeżenia pokrywają się z opiniami rodziców. Z całą pewnością dzieci z grupy eksperymentalnej chętniej uczestniczą w zajęciach, są zadowolone, ciągle uśmiechnięte, rozbawione, aktywne. Każde dziecko chce uczestniczyć w proponowanych zabawach, chcą porozumiewać się po angielsku z nauczycielką, ale także ze swoimi kolegami i koleżankami. Gdy widzą nauczycielkę w inne dni, gdy nie mają z nią lekcji, witają się z nią po angielsku, próbują z nią rozmawiać, na przykład odpowiadają na pytanie How are you? (Jak się czujecie?), ich pani z przedszkola poinformowała również, że gdy schodzą na salę gimnastyczną liczą wtedy stopnie schodów po angielsku i przy każdym stopniu wykonują jakąś czynność. Ostatnio, podczas schodzenia po schodach dzieci zaczęły mówić krótki wierszyk: „One and two. Me and you. One and two. Who are you?”. Poza tym, gdy nauczycielka wchodzi do sali lekcyjnej, w której czekają na nią dzieci z grupy eksperymentalnej, od razu po słowach „hello teacher” dzieci pytają czego będą się uczyć tym razem oraz chwalą się nauczycielce, że „nauczyli swoich rodziców” jak się nazywają poszczególne rzeczy w języku angielskim.
Jeżeli chodzi o grupę kontrolną, można zauważyć, że dzieci szybciej się nudzą zadaniami z książek, są bardziej wycofane na lekcjach i dopiero gdy widzą entuzjazm dzieci z przeciwnej grupy, wtedy starają się do nich dołączyć i ich naśladować gdy te zaczynają mówić w obcym języku.
Można też zauważyć, że dzieci, które uczyły się słownictwa za pomocą różnych technik, wcześniej opanowały dane słownictwo.

5. Uogólnienia i wnioski
Prowadzone badania w oddziale przedszkolnym doprowadziły do ostatecznego wniosku. Postawione hipotezy badawcze, w których stwierdzano, iż stosowanie różnorodnych technik na lekcji języka angielskiego ma wpływ na stopień przyswojenia języka przez dzieci w zakresie rozumienia ze słuchu, reagowania oraz mówienia.
Stąd też, na podstawie analizy dokonanych wyników badań można stwierdzić, że przyswajanie wiedzy językowej przy pomocy rozmaitych technik, to jest gier i zabaw, sprzyjają posiadaniu trwalszej wiedzy i umiejętnemu ich wykorzystaniu przez dzieci.

III. Podsumowanie
Głównym problemem badawczym niniejszej pracy było udowodnienie postawionej hipotezy, która mówi, iż stosowanie na lekcjach języka angielskiego gier i zabaw językowych ma wpływ na stopień przyswojenia języka przez sześciolatków w zakresie rozumienia ze słuchu, reagowania i mówienia w języku obcym.
Badaniami objęto uczniów z oddziału przedszkolnego (13 dzieci). Badania prowadzone były metodą sondażu (wywiad) oraz eksperymentu pedagogicznego.
W rozdziale pierwszym opisano rozwój dzieci w wieku przedszkolnym, przedstawiono charakterystykę pięciolatków i sześciolatków. Następnie, skupiono się na badanej grupie sześciolatków odnośnie ich rozwoju umysłowego, fizycznego, a także społeczno-emocjonalnego. Kolejnym punktem pierwszego rozdziału było opisanie metodyki pracy z dziećmi sześcioletnimi, a w tym lekcji jako sytuacji komunikacyjnej oraz zasad nauczania języków obcych. Pod koniec pierwszego rozdziału opisano wybrane techniki możliwe do wykorzystania na lekcji języka obcego, rozwijające najważniejsze umiejętności dla dzieci na pierwszym etapie edukacyjnym.
Rozdział drugi stanowi metodologię badań własnych. Zawarte tu są cele i przedmioty badań, postawione są hipotezy i problemy badawcze. Na koniec drugiego rozdziału przeanalizowano udzielone w wywiadzie odpowiedzi rodziców na temat osiągnięć ich dzieci podczas prowadzenia lekcji, na których korzystano z podręczników/ technik językowych. Ponadto, przeprowadzony eksperyment pedagogiczny został dokładnie przeanalizowany przez nauczyciela języka angielskiego.


IV. Bibliografia
Bachman L., Palmer A. Language Testing in Practice: Designing and Developing Useful Language Tests. London: Oxford Applied Linguistics.
Bandura A.: Teoria społecznego uczenia się. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Bogdanowicz K.: Nauczanie języka angielskiego z wykorzystaniem metody stymulacji wielozmysłowej, [w:] Bogdanowicz M., Smoleń M.: Dysleksja w kontekście nauczania języków obcych.
Buzan T.: Pamięć na zawołanie. Łódź: Wydawnictwo Aha! BBC.
Gilbert J.B.: Teaching Pronunciation. Using the Prosody Pyramid. Cambridge: Cambridge University Press.
Harwas-Napierała B., Trempała J.: Psychologia rozwoju człowieka, t.2. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Kielar-Turska M.: Średnie dzieciństwo. Wiek przedszkolny, [w:] Harwas-Napierała B., Trempała J.: Psychologia rozwoju człowieka. Charakterystyka okresów życia człowieka, t.2. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Komorowska H.: Sytuacja polska a rekomendacje Rady Europy w zakresie nauczania języka obcego. Języki obce w szkole, nr.4, str.316-322.
Komorowska H.: Metodyka nauczania języków obcych. Warszawa: Fraszka Edukacyjna.
Kotarba M.: Przedszkolak, język obcy i...ty. Metodyka nauczania języków obcych w przedszkolach. Pułtusk: Akademia Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora.
Kotarba-Kańczugowska M.: O różnojęzycznych kompetencjach nauczycieli. TRENDY, nr. 4, str.48-54.
Kowalska D.: Wykorzystywanie technik ludycznych w procesie nauki języka angielskiego w klasie II Szkoły Podstawowej w Wescie. Kalisz 2009.
Minister Edukacji Narodowej.: Rozporządzenie MEN z dnia 27 sierpnia 2012 r.w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół.
Muszyński H.: Wstęp do metodologii pedagogiki. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Okoń W.: Nowy słownik pedagogiczny. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie ZAK.
Wadsworth B.J.: Teoria Piageta. Poznawczy i emocjonalny rozwój dziecka. Warszawa: WSiP.
Williams M., Burden R.: Psychology for language teachers: a social constructivist approach. Londyn: Cambridge University Press.