Rola nauczycielki w zabawach dowolnych dzieci

Nauczyciel - wychowawca będący partnerem dla dziecka powinien zdawać sobie sprawę ze specyfiki rozwoju dziecka przedszkolnego. Rozwój, którego potrzebą i motorem w tym wieku jest zabawa, manifestuje się poprzez rozbudzaną jego aktywność własną. To właśnie zabawa dowolna przebiegająca w warunkach dających ważność pełnego jej rozwinięcia jest ogromną szansą dzieciństwa.
Z tego też względu powinna zajmować w przedszkolu uprzywilejowane miejsce. W toku zabawy i czynności dowolnych dziecka wypełniać można różne zadania programu, integrować różne kierunki pracy wychowawczej, bowiem działalność podejmowana spontanicznie przez wychowanka zawiera zarazem składniki rozwijające umysł, sferę potrzeb i motywów działania, postawy wobec innych i ocenę własnego zachowania.
Docenianie wartości zabaw dowolnych, ich ogromnego znaczenia w zaspokajaniu potrzeb dziecka oraz kształtowaniu całej jego osobowości jest obecnie szczególnie ważne, ponieważ „w placówkach przedszkolnych coraz częściej można zaobserwować zachwianie proporcji między dowolną działalnością dziecka na niekorzyść czynności swobodnych, a także preferowanie zabaw organizowanych przez nauczycielkę, a zaniedbywanie zabaw dowolnych.” Niebezpieczeństwo takich dysproporcji powstaje przede wszystkim w związku z poszerzeniem zadań dydaktycznych przedszkola, a poza tym wynika z trudności, jakie nastręczają nauczycielce sytuacje zabawowe.
Znacznie łatwiej jest bowiem kierować zachowaniem dziecka i kontrolować wszystkie jego poczynania, gdy uczestniczy ono w działalności zaplanowanej i zorganizowanej dla całej grupy, której przebieg i wyniki można przewidzieć, niż oddziaływać wychowawczo na dzieci bawiące się w małych grupkach lub samotnie. Nie negując znaczenia oraz potrzeby organizowania zajęć i zabaw planowanych i kierowanych przez nauczycielkę trzeba pamiętać, że ich dominacja nad swobodną działalnością dziecka w przedszkolu hamuje jego samodzielność, inicjatywę, pomysłowość, utrudnia rozwinięcie cech warunkujących twórczą postawę wychowanka, co jest jednym z najważniejszych celów wychowania.
Opieka nauczycielki nad swobodną zabawą dziecka powinna uwzględniać jego potrzeby i właściwości psychiczne. Dlatego szczególnie w początkowym okresie pracy trzeba obserwować zabawę i inne czynności dziecka, by poznać jego pragnienia, zainteresowania, możliwości i umiejętności.
Obserwując zabawę należy zwrócić uwagę na jej temat i treść, a więc dowiedzieć się:
• w co najczęściej bawią się dzieci,
• czy temat zabawy jest stały,
• co jest powodem jego zmiany,
• jak różnorodna jest tematyka zabawy i jak bogata jest jej treść,
• jaka jest aktywność poszczególnych wychowanków,
• jakie są wzajemne stosunki i poziom współdziałania dzieci,
• jak wykorzystane są zabawki i jaki jest stosunek dzieci do nich.
Zebrany w ten sposób materiał pomoże w planowaniu zamierzeń wychowawczych i roztoczeniu prawidłowej opieki nad swobodnymi zabawami dzieci.
Opieka ta polega przede wszystkim na kształtowaniu środowiska wychowawczego, tj. na organizowaniu zewnętrznych i wewnętrznych warunków dobrej zabawy.
Organizowanie warunków zewnętrznych, to:
- zapewnienie w rytmie życia przedszkola czasu na własną aktywność dzieci, aby mogły one podjąć i rozwinąć zabawę bez obawy o to, że może zostać w każdym momencie przerwana;
- zapewnienie odpowiedniego miejsca i przestrzeni, aby dzieci w toku zabawy nie potrącały się nawzajem, nie zagłuszały, nie wchodziły mimowolnie na teren zajęty przez kolegów;bez tego minimum przestrzeni zabawy będą się rwać, będą powstawały konflikty, zadrażnienia, co ujemnie odbija się na samych zabawach oraz zdrowiu psychicznym przedszkolaków;
- właściwe zorganizowanie przestrzeni, tzn. takie ustawienie mebli, sprzętów i urządzeń, aby było miejsce na zabawy ruchowe, konstrukcyjne i tematyczne, na jazdę samochodem, na spacer z wózkiem i na budowle z klocków, (która mogłaby niekiedy zostać do dnia następnego);
- urządzanie i zmienianie stałych i okresowych kącików zabawowych z uwzględnieniem propozycji i zainteresowań dzieci, umiejscowienie zabawek i materiałów, aby przedszkolaki miały łatwy do nich dostęp i mogły sobie wybrać to, co jest im do zabawy potrzebne;
- dostarczenie dzieciom do zabawy różnorodnych materiałów, zabawek, przyborów i akcesoriów, w których gromadzeniu, wytwarzaniu i utrzymywaniu w porządku powinny same uczestniczyć.

Trudniejsza i bardziej długotrwała jest praca nauczycielki nad zorganizowaniem wewnętrznych warunków zabawy rozumianych jako zasób wiadomości, doświadczeń i przeżyć związanych z otaczającą rzeczywistością. Wzbogacanie tematyki, treści i formy zabaw możemy bowiem oczekiwać tylko wtedy, gdy nauczycielka, m.in. poprzez organizowanie spacerów i wycieczek, wykorzystywanie literatury dziecięcej i różnych pomocy audiowizualnych, systematycznie pomaga dzieciom gromadzić wiedzę, uzupełnia ją, porządkuje, stale rozszerza materiał spostrzeżeniowy i wyobrażeniowy.
Ważna jest też troska o to, aby zabawa przebiegała we właściwej atmosferze, aby dzieci wiedziały, że są otoczone opieką, miały poczucie bezpieczeństwa, były przekonane, że mogą bawić się bez przeszkód, że nie muszą np. ukrywać zabawek przed kolegami. Potrzebne jest to szczególnie dzieciom lękliwym, niepewnym, zahamowanym. Troska o to, aby w czasie zabawy nie były naruszone reguły społecznego współżycia, wymaga odpowiednio wczesnego umawiania się nauczycielki z wychowankami, co do sposobu ich zachowania w różnych sytuacjach.
Rola nauczycielki w swobodnych zabawach dzieci nie kończy się na organizowaniu warunków. Jest to dopiero pierwszy etap pracy. W drugim – w toku trwania zabawy – nauczycielka powinna uważnie obserwować gdzie, w co i jak bawią się dzieci, aby móc w każdej chwili włączyć się do niej i uczynić to tak, by utrzymując konwencje zabawową i uczestnicząc w jej przebiegu na prawach równorzędnego partnera mieć możliwość oddziaływania na dzieci.

Włączanie się nauczycielki do zabawy może mieć na celu:
• podtrzymanie zabawy, ożywienie jej przebiegu, powiązanie różnych wątków tematycznych,
• rozszerzenie treści i tematyki zabawy, ukazanie dalszych jej perspektyw,
• podsunięcie nowych możliwości działania;
• aktualizowanie w świadomości dzieci obowiązujących zasad postępowania,
• korygowania poczynań i zachowań;
• pobudzanie inicjatyw i pomysłowości, stawianie przed dziećmi nowych zadań i problemów,
• udzielanie pomocy w pokonywaniu trudności,
• ukazywanie nowych możliwości wykorzystania dostępnych materiałów;
• doraźne rozwiązywanie konfliktów, sprzeczek i nieporozumień,
• pomoc w planowaniu zabawy i podziale ról.

Bibliografia:
Topińska Z., Kierowanie zabawą dziecka w przedszkolu, a warunki jego aktywności, Warszawa 1961, PZWS
Getka M., Rola zabawy w życiu dziecka, „Wychowanie w Przedszkolu” 1994/3
Szuman S., O zabawach dzieci od trzeciego do siódmego roku życia, „Wychowanie w Przedszkolu” 1988/5