Metody pracy z dziećmi w klasach I-III

Metody nauczania zmieniały się w miarę upływu lat zinstytucjonalizowanego nauczania – uczenia się, przy czym droga wiodła od metod służących przekazywaniu tzw. gotowej wiedzy do zapamiętania oraz sprawdzeniu stopnia jej opanowania do metod aktywnych uczniów podczas nauki szkolnej i wdrażających ich do samodzielnej działalności poznawczej. W związku z tym słowo jako główny nośnik przekazywanej wiedzy oraz pokaz jako podstawowa metoda poglądowej prezentacji określonych rzeczy i zjawisk, a także dość często punkt wyjścia przy kształtowaniu u uczniów określonych umiejętności, były coraz częściej uzupełniane przez czynności wykonywane przez nich samodzielnie pod mniej lub bardziej nasiloną kontrolą. Ta droga, którą Ferriere określił na początku XX w. jako stopniowe przechodzenie od metod ,,biernych'' do ,,aktywnych'' jest nadal uznawana przez dydaktyków za właściwą i pożądaną. Nie znaczy to, że zwolennicy metod aktywnych nie dostrzegają konieczności racjonalnego posługiwania się metodami biernymi. Chodzi bowiem nie o zastępowanie jednych metod drugimi – gdyż jest to niemożliwe – ale o zachowanie właściwych proporcji, wynikające głównie z założonych celów i zadań dydaktycznych, wieku uczniów, charakterystycznych właściwości poszczególnych przedmiotów nauki szkolnej, stosowanych pomocy, itp.1
Aby móc mówić o metodach pracy z dziećmi, należy zacząć od wyjaśnienia głównego terminu. ,,Metoda ''– z greckiego – droga, sposób postępowania. 2
W polskiej literaturze dydaktycznej pojęcie ,,metoda'' nauczania, bywa określone przez czołowych dydaktyków w zbliżony sposób.
Wg Wincentego Okonia metoda nauczania to ,,systematycznie stosowany sposób pracy nauczyciela z uczniami, umożliwiający uczniom opanowanie wiedzy wraz z umiejętnością posługiwania się nią w praktyce, jak również rozwijanie zdolności i zainteresowań umysłowych''3.
Podobnie metodę definiował K. Sośnicki : ,,Metoda nauczania jest systematycznie stosowanym przez nauczyciela sposobem pracy dydaktycznej, obejmującym różne czynności nauczyciela i uczniów, które maja prowadzić do zrozumienia i opanowania nowych treści i do uzyskania przynajmniej podstawowych umiejętności związanych z tymi treściami''4.
W. Zaczyński proponuje przyjęcie następującego określenia metody nauczania: ,,Metoda nauczania to celowo i systematycznie stosowany sposób kierowania pracą uczniów w procesie dydaktycznym, użyty ze świadomością możliwości jego zastosowania''5.
Z bogactwem metod nauczania wiąże się problem ich podziału. Poglądy dydaktyków na temat podziału metod nauczania są bardzo zróżnicowane i jak dotąd nie zostały ujednolicone.6
Oto przegląd najbardziej znanych typologii metod nauczania w polskiej literaturze dydaktycznej.
K. Sośnicki dzieli metody nauczania na:
- podające;
- poszukujące;
Jak można zauważyć, autor ten za kryterium podziału metod przyjął dominację udziału nauczyciela lub uczniów w procesie nauczania – uczenia się.7
B. Nawroczyński wyróżnia metody:
- podające;
- poszukujące;
- laboratoryjne;
W tym podziale kryterium przyjęte, to aktywność nauczyciela i ucznia oraz miejsce zajęć szkolnych.8
Z. Zborowski podaje zbliżoną do powyższych typologii przyjmując za kryterium podziału postawę uczniów w procesie nauczania – uczenia się:
- podające – uczeń słucha i przyswaja informacje podawane przez nauczyciela ( wykład, opowiadanie);
- poszukujące – uczeń nabywa wiadomości w dialogu z nauczycielem ( dyskusja, pogadanka heurystyczna);
- kierowania samodzielną pracą – uczeń samodzielne, z pośrednią pomocą nauczyciela zdobywa wiadomości lub umiejętności ( praca z książką, praca laboratoryjna)9.
Łatwo zauważyć, że u podstaw tych podziałów znajdują się różne kryteria. Do najogólniejszych można zaliczyć:
1. dominacja aktywności nauczyciela lub uczniów w procesie nauczania – uczenia się ( metody: podające, poszukujące, samodzielnego dochodzenia do wiedzy);
2. sposób przekazu wiadomości ( metody: słowne, oglądowe, praktyczne);
3. źródło wiadomości ( słowo, obraz, rzeczywistość);
Braki w powyższych typologiach próbuje wyeliminować W. Okoń w nowym podziale metod nauczania, który uwzględniał wiele odrębnie stosowanych kryteriów, a którego podstawą jest teoria kształcenia wielostronnego. Stosownie do czterech wyróżnionych w tej teorii strategii nauczania
i uczenia się wyodrębniono cztery grupy metod:
- metody asymilacji wiedzy ( podające)
- metody samodzielnego dochodzenia do wiedzy ( problemowe)
- metody waloryzujące ( eksponujące)
- metody praktyczne 10;
Do metod asymilacji wiedzy zaliczono: pogadankę, dyskusję, wykład, opis, opowiadanie, pracę z książką.
Wśród metod samodzielnego dochodzenia do wiedzy znajdują się: klasyczna metoda problemowa i jej odmiany, metoda przypadków, sytuacyjna, burza mózgów, mikronauczanie, gry dydaktyczne ( metoda inscenizacji, gry symulacyjne).
Metody waloryzujące dzielą się na impresyjne i ekspresyjne.
Do metod praktycznych zaliczono metody ćwiczebne, realizacji zadań wytwórczych.

ZMODYFIKOWANY PODZIAŁ METOD NAUCZANIA W. OKONIA

METODY PODAJĄCE:
- opis
- opowiadanie
- pogadanka
- wykład informacyjny
- objaśnienie
- praca ze źródłem drukowanym

METODY PROBLEMOWE:
- nauczanie problemowe
- wykład problemowy
- gry dydaktyczne ( burza mózgów, metoda symulacyjna, sytuacyjna, inscenizacji)
- dyskusja dydaktyczna
- metoda badawcza

METODY EKSPONUJĄCE:
- drama
- sztuka teatralna
- wystawa ( ekspozycja)
- pokaz

METODY PRAKTYCZNE:
- ćwiczenia przedmiotowe
- metoda laboratoryjna
- pomiar
Przy ustaleniu kryteriów klasyfikacji metod nauczania punktem wyjścia dla wielu autorów są między innymi: cele dydaktyczno -wychowawcze realizowane w różnych ogniwach procesu kształcenia, charakter przedmiotu, zdolność poznawcza słuchaczy, analiza historyczna rozwoju metod nauczania, kategorie logiki, źródła wiadomości lub charakter działalności nauczyciela i uczniów.
Metody nauczania należy traktować jako instrument działania dydaktycznego nauczyciela i dlatego nie należy ich odrywać od jego osobowości. Twórcza praca nauczyciela nie powinna polegać na wiernym naśladowaniu szablonów metodycznych, lecz na poszukiwaniu własnych sposobów pracy, dających jak najlepsze efekty.11
Nauczanie w klasach I – III jest szczególnie ważnym etapem w rozwoju dziecka, ponieważ łączy w sobie procesy nauczania, uczenia się i wychowania. Głównym jego celem jest wszechstronny i harmonijny rozwój dzieci oraz przygotowanie ich do systematycznej nauki na wyższych szczeblach kształcenia. Środkiem realizacji tego celu jest nowoczesne kształcenie, zmierzające do rozwijania dyspozycji intelektualnych i rozwoju społeczno - emocjonalnego dzieci oraz dążące do pobudzania zainteresowań, tworzenia dogodnych warunków do podejmowania działań kreatywnych, zaznajamiania z systemem akceptowanych społecznie wartości i kształtowania przekonań o potrzebie przestrzegania ich we własnym postępowaniu. Istota nauczania początkowego jest również rozwijanie procesów intelektualnych, budzenie zainteresowań i aktywności poznawczej, rozwijanie umiejętności wyrażania swoich myśli w słowach i rozumienie myśli cudzych jako niezbędnego warunku komunikowania się i przyswajania sobie wiedzy. Ważne również jest rozwijanie spostrzegawczości, zdolności do obserwacji, rozwijanie wyobrażeń oraz umiejętności wyrażania się w różnych formach: plastycznych, muzycznych, technicznych, motorycznych.
W rozważaniach nad różnorodnymi aspektami nauczania początkowego nie można pominąć sprawy nauczyciela. Uważam, że nie naucza on dzieci, tylko proponuje ciekawe, interesujące metody i formy aktywności oraz wspólnie z nimi uczestniczy w poznawaniu świata. Słowo "proponuje" jest tutaj kluczowe. Nauczyciel, bowiem proponuje nie tylko pewne rodzaje aktywności, ale także dostarcza dzieciom potrzebnego materiału, niezbędnych pomocy, tworzy klimat i warunki, aby uczniowie mogli uczestnicząc w jego propozycjach rozwijać jego doświadczenie i swój horyzont poznawczy związany ze światem zewnętrznym. Nauczyciel wzmacnia działalność dzieci, wpływa na motywację uczenia, organizuje różne sytuacje dydaktyczne, umiejętnie dobiera metody przekazywania wiadomości. Jest osobą, która kieruje całym procesem uczenia się i od niego w dużej mierze zależy, czy uczeń będzie osiągał wyniki i na jakim poziomie.

Mówiąc o metodach w nauczaniu propedeutycznym, zaznaczyć trzeba, iż każda metoda jest sposobem działania, jednak nie każdy sposób zasługuje na miano metody. Jak już wcześniej zostało przytoczone - przez metodę rozumie się sposób z góry obmyślany dla zastosowania go w licznych, podobnych przypadkach. Pojęcie metody wiąże się wtedy nierozerwalnie z pojęciem planu, to zaś z pojęciem celu działania.
Mówiąc szerzej – jest to wypróbowany układ czynności nauczycieli i uczniów realizowanych świadomie w celu spowodowania założonych zmian w osobowości dzieci. Wartość tego układu zależy przede wszystkim od tego, czy i w jakim stopniu wywołuje aktywność, samodzielność i zaangażowanie samych uczniów.
W nauczaniu dzieci z klas I – III ważne jest stosowanie metod kształcenia wielostronnego, czyli takich, które umożliwiają uczącym się zarówno przyswajanie gotowych wiadomości, jak i rozwiązywanie problemów teoretycznych i praktycznych, a zarazem przeżywanie treści naukowych, społecznych, moralnych i estetycznych oraz bezpośredni udział w przekształcaniu warunków otoczenia. W grę wchodzą tutaj trzy kategorie aktywności wychowanków ściśle ze sobą zintegrowane: intelektualna, emocjonalna i praktyczna.
Biorąc pod uwagę wyżej wymienione aktywności wyróżnić można w nauczaniu w pierwszym etapie edukacyjnym, następujące metody:
1. METODY PODAJĄCE - czyli służące przyswajaniu przez uczniów gotowej wiedzy; zdobywane w ten sposób wiadomości angażują pamięć, są przydatne do zrozumienia niektórych pojęć i rozwiązywania problemów; do grupy tych metod zaliczymy metody werbalne i częściowo oglądowe.
2. METODY POSZUKUJĄCE, CZYLI PROBLEMOWE - metody te (np. eksperyment, dramy i giełdy pomysłów) wymagają od uczniów myślenia, aktywności, umożliwiając im tym samym samodzielne dochodzenie do wiedzy przez rozwiązywanie problemów poznawczych; rozwiązywanie problemów wymaga od uczniów samodzielnego wytwarzania nowych informacji; zaliczymy tutaj gry dydaktyczne, metody symulacyjne, zadaniowe, niektóre metody programowe.
3. METODY PRAKTYCZNE - działanie stanowi w młodszym wieku szkolnym podstawę kształtowania się operacji intelektualnych. Działając dzieci uczą się projektowania, planowania, doboru narzędzi, posługiwania się nimi, podejmowania decyzji. Metody praktyczne cechuje przewaga aktywności manualnej. Służą one zmienianiu uczniów poprzez kształtowanie ich umiejętności motorycznych, a także zmienianiu rzeczywistości, będącej przedmiotem ich działania. Umiejętności praktyczne polegają na właściwym posługiwaniu się regułami przy wykonywaniu określonych zadań.
4. METODY WALORYZACYJNE (NAUCZANIE PRZEZ PRZEŻYWANIE) - pozwalają na zorganizowanie w procesie kształcenia takich sytuacji, w których uczniowie obserwują, odtwarzają, wytwarzają, a także przeżywają określone wartości o charakterze społecznym, moralnym, estetycznym, itp. Wśród tych metod wyróżnia się metody o charakterze impresyjnym (np. udział uczniów w przedstawieniu szkolnym).
Metody w klasach I - III polegają na organizowaniu przeżyć dzieci, a na tej podstawie procesu oceniania i wartościowania. Służą one realizacji zadań wychowawczych, organizacji aktywności emocjonalnej, artystycznej i estetycznej uczniów. Na tym poziomie wieku będzie chodziło o kształtowanie opinii uczniów na temat swojego postępowania jak i innych ludzi; przez stosowanie takich metod kształtujemy postawy twórcze i odtwórcze.

Doceniając potrzebę stosowania w nauczaniu początkowym różnorodnych metod należy podkreślić szczególne znaczenie METODOM AKTYWIZUJĄCYM.
Stosowanie tych metod polega na umożliwieniu uczniom samodzielnego poszukiwania wiedzy w toku ich własnej, wielostronnej aktywności, wywołanej sytuacją zadaniową lub problemową. Uczeń pod kierunkiem nauczyciela, ale względnie samodzielnie rozwiązuje zadania poznawcze – poszukuje i dochodzi do wiedzy i umiejętności, a jednocześnie rozwija całą swoją osobowość. Dzięki metodom aktywizującym dziecko poznaje siebie i świat w sposób wielostronny. Dzieje się tak podczas rozwiązywania problemów, co może być czynnikiem integrującym różne elementy procesu dydaktyczno -wychowawczego nie tylko w klasach I - III, ale także już w przedszkolu. Stosowanie tych metod wyzwala w uczniach indukcyjny, dedukcyjny oraz redukcyjny tok myślenia, dochodzenie do rozwiązań poprzez próby i błędy.
Wszechstronnych umiejętności uczniowie nabywają przez to co: słyszą, wąchają, czują, smakują, wyczuwają intuicyjnie, wyobrażają sobie, dotykają, widzą i robią. Ponadto metody aktywizujące proces uczenia się uczą metod uczenia się, z których uczeń w sposób mniej lub bardziej świadomy będzie korzystał w ciągu całego życia, ustawicznie się doskonaląc.13
Metody te powodują, że:
1. Uczeń samodzielnie dochodzi do wiedzy poprzez stopniowe badanie i odkrywanie.
2. Nabywa umiejętności i rozwija sprawność motoryczną.
3. Kształtuje swoją osobowość.
4. Rozwija umiejętności wartościowania siebie, swoich pomysłów.
5. Uczy się współdziałania z innymi i akceptacji.
6. Kształtują się właściwe postawy społeczne, normy i reguły postępowania, system wartości.
Zaznaczyć trzeba, iż metody aktywizujące różnią się od innych metod pracy z dziećmi , iż są stosowane na zajęciach incydentalnie i zależą od zaplanowanych przez nauczyciela celów.
Rozwijanie ogólnych zdolności poznawczych i zainteresowań dzieci w młodszym wieku szkolnym wymaga szczególnie starannego doboru metod i form pracy, a także odpowiednich środków dydaktycznych. Nauczyciel powinien dążyć do wzajemnego wiązania metod poszukujących, podających, praktycznych i aktywizujących. Musi, zatem uświadomić uczniom określone trudności teoretyczne lub praktyczne i organizować odpowiednie warunki do samodzielnego rozwiązywania problemów, w celu uzyskania nowych wiadomości i umiejętności. Każda z grup metod nauczania może spełniać następujące funkcje dydaktyczne:
1. Służyć zaznajamianiu uczniów z nowym materiałem (funkcje poznawcze).
2. Zapewniać utrwalenie zdobytej przez uczniów wiedzy.
3. Ułatwiać kontrolę i ocenę stopnia opanowania tej wiedzy.
Organizując zajęcia nauczyciel powinien uprzednio wyeliminować metody nieprzydatne do realizacji założonego celu nauczania. Winien mieć świadomość stosowania więcej, niż jednej metody w swojej pracy z uczniami 14 i kierować się w swojej pracy z uczniami następującymi zasadami :
1. Zamiast nauczać – pozwól uczyć się.
2. Tym lepszy uczeń, im więcej umie, a nie wie.
3. To, co jest wspólne dla wszystkich to to, że każdy jest inny.
4. Jedni lepiej słyszą, inni lepiej widzą, a jeszcze inni lepiej czują.
5. Jeśli wiesz, czego nie wiesz – masz szansę na rozwój.
6. Planuj zajęcia, uwzględniając wiedzę na temat przyspieszonego uczenia się.
7. Pozwól swojej klasie przejść przez naturalne etapy rozwoju grupy i wspieraj ją w pokonywaniu ich.
8. Nie walcz z liderami w grupie, lecz pozyskuj ich do współpracy.
9. Pozwól swoim uczniom być nauczycielami.
10. Pamiętaj, że role grupowe pełnią swoje ważne funkcje dla grupy.
11. Klimat w klasie zależy w dużej mierze od Ciebie.
12. Umiej przyznać się do błędu – to oznaka siły nie słabości.
13. Pamiętaj , że uczeń czasem potrzebuje tylko, abyś go wysłuchał.
14. Śmiej się, kiedy tylko to możliwe – również do siebie.
15. Bądź świadomy swoich emocji i ich wpływu na grupę.
16. Większość szkół nadal działa tak, jakby wszyscy ludzie byli identyczni.
17. Celem współczesnej edukacji jest wszechstronny rozwój człowieka i kształtowanie kompetencji – kluczowych umiejętności niezbędnych we współczesnym świecie.
18. Nie ma ludzi nieinteligentnych. Każde dziecko jest potencjalnie uzdolnione, lecz na wiele różnych sposobów.
19. Każdy ma swoje mocne i słabe strony. Poznaj swoje i pomóż je poznać twoim uczniom.
20. Każdy człowiek ma swój własny styl uczenia się. Jest on równie osobisty i charakterystyczny jak podpis danego uczenia się.
21. Żaden styl uczenia się nie jest lepszy ani gorszy.
22. Konieczne jest zastąpienie procesu nauczania procesem uczenia się.
23. Nauka jest najbardziej efektywna, kiedy sprawia przyjemność i daje radość.
24. Nauka jest najbardziej efektywna gdy zgłębiamy ją wykorzystaniem wszystkich zmysłów.
25. Zanim zaczniesz stosować mechanicznie metody aktywizujące, stwórz przestrzeń do samodzielnego działania i myślenia uczniów.
26. Podstawą działania nauczyciela jest rzetelna diagnoza pedagogiczna , która pozwoli na zastosowanie odpowiednich metod.
27. Istotą procesu nauczania jest dostosowanie metod i form do różnorodnych preferencji uczniów.
28. Stosowanie metod aktywizujących dostosowanych do preferencji uczniów nigdy nie jest stratą czasu.
29. Ilekroć to możliwe uczniowie powinni mieć możliwość wyboru i ponosić odpowiedzialność za własną edukację.
30. Kiedy tylko to możliwe ,,przenoś'' na uczniów odpowiedzialność za efekty ich uczenia się.
31. Jeśli chcesz czegoś nauczyć uczniów, pozwól im to wykonać.
32. Umysł rozciągnięty nową ideą nigdy nie powraca do pierwotnych rozmiarów.15


BIBLIOGRAFIA:
1. Kupisiewicz Cz., Szkice z dziejów dydaktyki. Impuls, Kraków 2010, s.191- 192.
2. Okoń W., Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej, Żak, Warszawa 2003, wyd.5, s.246.
3. Okoń W.,Zarys dydaktyki ogólnej, Warszawa, 1970, s. 194.
4. Sośnicki K., Poradnik dydaktyczny, Warszawa, 1966, s.47.
5. Zaczyński W., Metody nauczania, w: Pedagogika, p. red. M. Godlewskiego, Warszawa, 1974, s.420.
6. Bereźnicki F., Dydaktyka kształcenia ogólnego, Impuls, Kraków 2004, s.260.
7. Sośnicki K., Poradnik dydaktyczny...,op. cit., s.48.
8. Nawroczyński B., Zasady nauczania, wyd. 3, Wrocław 1961.
9. Zborowski Z., Unowocześnienie metod nauczania, Warszawa 1966, s.10.
10. Okoń W., Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej..., op. cit. s. 254-255.
11. Bereźnicki F., Dydaktyka kształcenia ogólnego..., op. cit., s. 264-265.
12. por. http://www.szkolnictwo.pl/index.php?id=PU5062.
13. Kubiczek B., Metody aktywizujące. Jak nauczyć uczniów uczenia się?, Opole 2006, s.76.
14. por. http://www.szkolnictwo.pl/index.php?id=PU5062.
15. por. Kubiczek B., Metody aktywizujące. ..., op. cit., s.151-152.