Rozwój poznawczy dziecka w wieku przedszkolnym i w młodszym wieku szkolnym

Poznawcze funkcjonowanie człowieka to złożony proces przetwarzania impulsów dochodzących do niego z zewnętrznego świata. Zmiany w poznawczym funkcjonowaniu dziecka w okresie przedszkolnym i w młodszym wieku szkolnym są bardzo złożone. Analizując rozwój poznawczy, należy zwrócić uwagę na rozwój: percepcji, pamięci, myślenia, uwagi, mowy. Ważnym wyznacznikiem, który wpływa na rozwój poznawczy dziecka są wrodzone dyspozycje i zdolności. Istotne również są warunki, w jakich przebiega rozwój, własna działalność dziecka oraz oddziaływania ze strony środowiska.
Charakterystyczną cechą procesów poznawczych dziecka w wieku przedszkolnym jest ich ścisłe powiązanie z działaniem oraz duża podatność na bodźce zewnętrzne, które są głównym czynnikiem ukierunkowującym myślenie. W wieku przedszkolnym występuje myślenie konkretno – wyobrażeniowe, którego podstawą jest myślenie sytuacyjne.
Bardzo ważną rolę w nabywaniu przez dziecko doświadczenia spełnia zmysł wzroku i słuchu. Już dzieci 3 – letnie rozróżniają podstawowe barwy, jednak dopiero w wieku 5 – lat większość dzieci używa trafnych określeń przymiotnikowych na oznaczenie tych kolorów. Przejawem wzrostu wrażliwości słuchowej u dzieci w wieku przedszkolnym jest zarówno rozwój słuchu werbalnego (zwiększona wrażliwość na dźwięki mowy ludzkiej), jak też słuchu muzycznego, co wyraża się coraz lepszą umiejętnością rozróżniania tonów pod względem ich wysokości, siły i barwy oraz w zdolności do rozpoznawania różnych szmerów.
Spostrzeżenia dzieci w tym wieku cechuje synkretyzm, zwłaszcza we wczesnej i średniej fazie tego okresu rozwojowego. Dziecko nie potrafi przeprowadzić szczegółowej analizy spostrzeganego przedmiotu, rozczłonkować go na części, a następnie powiązać je w zwartą całość, to, co spostrzega ujmuje globalnie. Inną cechą spostrzeżeń dziecięcych jest ich ścisły związek z działaniem, dziecko we wczesnej fazie wieku przedszkolnego dostrzega przede wszystkim te przedmioty oraz te cechy łączące poszczególne części i składniki przedmiotu, które odgrywają bezpośrednią rolę w wykonywanej prze nie czynności. U dzieci starszych obraz przedmiotu i jego części kształtuje się na podstawie spostrzeżenia, a działanie praktyczne weryfikuje tylko adekwatność tego obrazu. Dopiero jak w miarę działanie dziecka staje się bardziej złożone, wymaga ono spostrzegania bardziej analitycznego.
Uwaga dzieci w wieku przedszkolnym nie jest ani trwała, ani przerzutna i podzielna, dziecko często zmienia przedmiot zainteresowania, odrywa się od jednej czynności lub zabawy, aby przejść do następnej, przerywa rozpoczętą czynność, gdy zaczyna się nudzić, jego uwaga jest przede wszystkim mimowolna, skoncentrowana na bodźcach silnych i atrakcyjnych. Kształtują się zaczątki uwagi dowolnej, wraz z wiekiem czas trwania rozmaitych czynności wykonywanych przez dzieci wydłuża się, co świadczy o tym, że skupiają one coraz trwalej uwagę na tym, czym się zajmują i co robią. Stopień koncentracji uwagi i umiejętności skupiania uwagi dowolnej zależą w dużej mierze od indywidualnych cech dzieci, zwłaszcza od typu ich temperamentu, a nie tylko od wieku, dzieci flegmatyczne na ogół łatwiej i dłużej koncentrują się na podjętej czynności niż dzieci żywe i ruchliwe, które mają uwagę bardziej przerzutną i podzielną.
Pamięć dzieci w wieku od 3 do 7 lat ma charakter mimowolny, podobnie jak wyobraźnia lub uwaga, dziecko nie stawia sobie jeszcze specjalnego zadania zapamiętania jakiegoś materiału w tym celu, aby go później odtworzyć. Dziecko w wieku przedszkolnym gromadzi ogromne zasoby doświadczeń w różnych płaszczyznach: ruchowej, poznawczej, emocjonalnej, społecznej kontaktach z rówieśnikami i dorosłymi. Pod koniec wieku przedszkolnego obserwuje się u dzieci zaczątki pamięci dowolnej, chociaż chęć przypomnienia sobie czegoś, i to zazwyczaj w toku konkretnego działania, pojawia się na ogół wcześniej niż zamiar zapamiętania i wyuczenia się na pamięć. W wieku przedszkolnym rozwija się pamięć świeża (bezpośrednia) i pamięć trwała. Doświadczenie dziecka kształtuje się przede wszystkim dzięki pamięci trwałej. Trwałość pamięci oraz jej inne cechy takie jak: wierność, pojemność i gotowość nie są jeszcze w pełni ukształtowane, chociaż między 3 a 7 rokiem życia następują duże postępy w tej dziedzinie.
W wieku przedszkolnym następuje również rozwój w zakresie komunikacji z otoczeniem. Dziecko trzyletnie posiada w swoim słowniku już około 1000 – 1500 słów, wymawia je już raczej bez zniekształceń. Początkowo wypowiedzi dziecka są jednowyrazowe – tzw. holofrazy, a następnie przechodzą w etap zlepków dwuwyrazowych. Dziecko używa mowy głównie do tego by zakomunikować swoją postawę czy przeżycia a także po to by wywrzeć oczekiwany wpływ na słuchacza.
W okresie średniego dzieciństwa, który przypada pomiędzy trzecim a szóstym rokiem życia rozwija się myślenie oparte na wyobrażeniach, następuje znaczny rozwój w zakresie rozumienia relacji czasowych, przestrzennych i przyczynowych. Dziecko zaczyna zauważać i rozumieć zjawisko występowania różnych zdarzeń po sobie. Nabywa także umiejętności oceny tego ile dane zdarzenie trwało, zaczyna rozumieć znaczenie słów odnoszących się do relacji czasowych.
Dzieci trzyletnie wiedzą jakie znaczenie niosą ze sobą słowa „wczoraj” i „dziś”. Perspektywa czasowa czterolatków wzbogaca się o rozumienie słowa „jutro”. W dalszych etapach rozwoju relacji czasowych dzieci nabywają słownictwo odnoszące się do określania następstwa czasowego (nie tylko uczą się słów ale także rozumieją ich znaczenie). Zaczyna się na tym etapie życia pojawiać także rozumienie przyczynowości – dziecko potrafi wyciągać wnioski na podstawie faktów. Około czwartego roku życia dziecko potrafi znaleźć czynniki, które spowodowały, że zaszła zmiana.
Zaczyna się również rozwijać funkcja symboliczna myślenia – dziecko jest w stanie kojarzyć symbole i znaki z określonymi przedmiotami. Pojawia się również zabawa symboliczna – określone przedmioty są zastępowane innymi (ołówek staje się strzykawką).
Dla młodszego wieku szkolnego charakterystyczny jest jeszcze brak umiejętności dokładnego spostrzegania. Dziecko nieraz nie umie zobaczyć, nie zawsze zauważa to, co trzeba, i nie wszystko z tego, co trzeba. Spostrzeganie na poziomie tego wieku przybiera postać poglądowego zestawienia, porównywania przedmiotów, tak, że obraz jednego z nich pozwala zobaczyć specyficzne cechy drugiego. Dokładność i trwałość spostrzeżeń zależy od tego, ile analizatorów nich uczestniczy. Udział możliwie największej ich ilości zapewnia pełniejsze, konkretniejsze i dokładniejsze spostrzeganie i trwalsze zapamiętanie. W spostrzeganiu dziecka w tym okresie brak jest jeszcze analizy i syntezy. Dlatego, np. czasami ujmuje cały przedmiot czy zjawisko nie wyodrębniając części lub odwrotnie. Aktywnie organizowany proces spostrzegania przeradza się w obserwację, czyli aktywne, planowe, skierowane na określony cel, wybiórcze spostrzeganie. Rozwój spostrzegania w młodszym wieku szkolnym polega głównie na tym, że dziecko nabiera umiejętności skupienia się na przedmiocie spostrzeganym lub obserwowanym. Pod wpływem nauczania spostrzeżenia stają się bardziej ukierunkowane, trwałe, dokładne i skuteczne. Praktyka obserwacji, nie tylko sprzyja przyswajaniu przez dziecko wiedzy szkolnej i wiedzy o życiu, ale podnosi ogólny poziom umysłowy i kształtuje spostrzegawczość, z którą łączy się powstawanie dociekliwości, zdolności rozumienia otoczenia, wnikliwości, badawczego stosunku do różnych dziedzin wiedzy i otaczającej rzeczywistości.
Z procesami spostrzegania i obserwacji wiąże się proces uważania. Uwaga dzieci rozwija się pod wpływem nauki szkolnej, staje się coraz bardziej zdolna do koncentracji, trwałości i przerzutności. Zwiększa się też jej pojemność. Uwaga w młodszy wieku szkolnym jest skierowana na przedmioty i zjawiska z otoczenia zewnętrznego. W końcu tego okresu zaczyna się też rozwijać uwaga w stosunku do własnych czynności psychicznych.
Proces zapamiętywania i reprodukowania materiału przechodzą w młodszym wieku szkolnym znaczną ewolucję. Ta ewolucja łączy się w procesach zapamiętywania z rozwojem uwagi dowolnej. Rozwój pamięci przebiega również w związku z rozwojem myślenia. Rozwój myślenia logicznego warunkuje rozwój pamięci logicznej, która wpływa z kolei na myślenie. U dzieci w młodszym wieku szkolnym dokonuje się wzmożony rozwój pamięci i jakościowa jej przemiana. Pod wpływem nauki szkolnej szybkość i trwałość czyli skuteczność zapamiętywania wzrasta więcej niż 2 razy. Zwiększa się też pojemność pamięci. W 11 roku życia dziecko jest w stanie nauczyć się na pamięć dwukrotnie większego materiału niż dziecko przedszkolne. Zmienia się też charakter uczenia się. Początkowo dziecko stara się zapamiętać materiał w jak najbardziej zbliżony sposób do tekstu w drodze wielokrotnych powtórzeń. Pod kierunkiem nauczyciela stopniowo opanowuje logiczne sposoby zapamiętywania i reprodukowania materiału. Umiejętność ta stale wzrasta. Świadome i planowe rozwijanie u dzieci pamięci logicznej nie napotyka trudności gdyż procesy pamięci już w zasadzie u dzieci przedszkolnych nie mają charakteru mechanicznego. W końcu tego okresu pamięć dziecka stopniowo zatraca charakter obrazowo – konkretny, przechodząc w abstrakcyjne – logiczne zapamiętywanie. Jednak dla dziecka w tym okresie uczenie się dosłowne jest korzystne gdyż rozwija pamięć dowolną, uczy kontrolowania pamięci, poprawiania błędów, poszukiwania lepszych sposobów uczenia się. To czego się dziecko nauczyło bywa wykorzystywane i stanowi fundament szerszej wiedzy. Szczególne znaczenie ma dosłowne zapamiętywanie reguł, ścisłych definicji i określeń. Wpływ woli na efektywność zapamiętywania staje się coraz bardziej wyraźny.
Poziom rozwoju mowy jest jednym z istotnych wskaźników dojrzałości szkolnej. Rozwój mowy dziecka ma ścisły związek z rozwojem jego osobowości i świadomości. Mowa dziecka w młodszym wieku szkolnym nie przestaje doskonalić się jako narzędzie komunikacji społecznej. Systematycznie rozszerza się jej funkcja symboliczna i ma coraz silniejszy związek z myśleniem. Jednym z ważnych dla rozwoju dziecka kierunków przeobrażeń dokonujących się w wieku szkolnym w funkcjach mowy jest włączenie się mowy do działania. Wyraża się to w umiejętności myślowej analizy sytuacji, uświadomienie sobie celu i planu działania oraz środków do jego realizacji. Rozwój mowy w tym okresie to również zachodzący stopniowo proces jej uwewnętrzniania się. Sytuacje szkolne zmuszają do tego, by uwaga była skierowana na wyobrażenia i myśli, które pojawiają się w świadomości w związku z zadaniami jakie się rozwiązuje. Dla rozwoju mowy bardzo ważny jest jej związek z rozwojem innych funkcji, np. uwagi, pamięci, spostrzegania, myślenia oraz z procesem dydaktyczno – wychowawczym.
Główną zmianą jaka zachodzi w rozwoju mowy jest jej nowa postać – mowa pisana. Zaczyna się wzajemne oddziaływanie na siebie żywej mowy ustnej i mowy pisanej. Nauka czytania i pisania wymaga dobrze rozwiniętego słuchu fonematycznego gdyż dziecko ma nie tylko dostrzegać, rozróżniać i wymawiać dźwięki, ale je te analizować, zdobywać umiejętność łączenia dźwięków. Z tego względu ważne jest rozwijanie u dzieci szkolnych słuchu.
Ważnym czynnikiem rozwoju mowy pisanej jest dostateczny poziom rozwoju analizatorów, umiejętność dowolnego uważania, odpowiedni poziom rozwoju pamięci. Istotnym wskaźnikiem rozwoju mowy jest zwiększenie się zasobu słownictwa dzieci. postępuje ono w związku z rozszerzeniem się społecznych doświadczeń dziecka, jego wiedzy o świecie jest ściśle powiązane z rozwojem myślenia. Wzrost słownika zależy też od ogólnej umysłowej sprawności dziecka i jego inteligencji. W tym wieku następuje również wzrost złożoności mowy w sensie opanowania coraz bardziej skomplikowanych struktur składniowych.
Myślenie ma zasadnicze znaczenie dla rozwoju mowy dziecka, procesu przyswajania wiadomości, umiejętności i nawyków. Główną cechą myślenia dziecka w pierwszych latach nauki szkolnej jest ukierunkowanie na zdobywanie wiedzy szkolnej – podstaw nauk, które odbywa się stopniowo, od procesu poznawania do rozumowania. W pierwszy etapie dzieci zapoznają się z niektórymi, istotnymi zewnętrznymi cechami przedmiotów i zjawisk. Potem przechodzą do opanowania ich głębszych cech, praw ich powstawania i rozwoju. W związku z przyswajaniem pojęć i z zapoznawaniem się z ich nową treścią rozwijają się procesy myślowe.
Jednym z podstawowych procesów myślenia dziecka jest uogólnianie. W toku nauki poznaje ono ogólne, istotne cechy przedmiotów oraz je uogólnia, przyswajając sobie treść pojęć przedmiotowych. Poznawanie przedmiotów oraz związków i stosunków zachodzących między nimi prowadzi do opanowania szeregu pojęć i ich zrozumienia. Dziecko zyskuje możność syntetycznego ujęcia zdobywanej wiedzy i wyciągania ogólnych wniosków. Proces uogólniania zachodzi w jedności z procesem konkretyzacji. Znajduje ona wyraz w stosowaniu uogólnionej wiedzy teoretycznej do poznawania konkretnego materiału nauczania i rozwiązywania zadań praktycznych, jak i w ilustrowaniu uogólnionej teoretycznej wiedzy konkretnymi faktami lub przykładami. Wzbogaca się i pogłębia rozumienie przez ucznia ogólnej wiedzy teoretycznej. W młodszym wieku szkolnym dziecko dokonuje porządkowania wiedzy za pomocą specjalnej formy czynności myślowych – systematyzacji. Przyswaja ono sobie wiedzę uporządkowaną w pewien system a przez to sam uczy się systematyzowania materiału nauczania.
Młodszy wiek szkolny obejmuje stadium operacji konkretnych, którego cechą główną jest silne powiązanie operacji myślowej z działaniem. Pod wpływem nauki szkolnej dokonują się wyraźne przeobrażenia w sposobach posługiwania się analizą i syntezą. Od ich poziomu zależy efektywność myślenia. Analiza i synteza występują w ścisłym związku. Analiza na poziomie kl. I i II jest jeszcze niepełna i ściśle związana z konkretną sytuacją. Natomiast synteza sprowadza się do zsumowania cech i nie zawiera uogólnionej wiedzy o przedmiocie. Wyższy stopień syntezy następuje w kl. III gdzie dziecko wykazuje wyraźną umiejętność dokonywania uogólnień, a analiza zaczyna mieć charakter abstrakcyjny. Warunkiem przejścia do takiej analizy jest wiedza o przedmiotach i zjawiskach, zdobyta głównie w procesie nauki szkolnej. Początkowo elementy poznania zmysłowego przeplatają się z analiza myślową. Z wiekiem wzrasta w zasobie wiedzy dziecka liczba takich pojęć, które nie są związane z obrazem konkretnego przedmiotu. Zwiększenie się zasobu pojęć w świadomości uczniów łączy się ściśle z rozwojem umiejętności wydawania sądów i ustalania związków przyczynowo – skutkowych. Myślenie przyczynowo – skutkowe małych uczniów jest na ogół elementarne, oparte na konkretnych doświadczeniach i sytuacjach, mało uogólnione. Jednak powstanie w umyśle uczniów pojęć, idzie w parze z pojawieniem się form bardziej logicznego i uogólnionego myślenia. Przechodzenie od zmysłowo – konkretnych do bardziej abstrakcyjnych form poznania dokonuje się stopniowo i nie przychodzi równie łatwo wszystkim uczniom. Dziecko w tym wieku uczy się śledzić własne procesy myślowe i należycie nimi kierować. Wszystkie czynności umysłowe dziecka zmieniają się i ulegają pogłębieniu pod wpływem systematycznego nauczania i wychowania w szkole.
Procesy poznawcze dzieci w wieku przedszkolnym i w młodszym wieku szkolnym charakteryzuje dynamiczny rozwój. Doniosłe zmiany zachodzą w spostrzeganiu, uwadze, myśleniu, pamięci, mowie dziecka. Rola nauczyciela polega na umiejętnym dopasowaniu działań edukacyjnych do sfery rozwojowej dziecka.


Bibliografia:
Hurlock E. B., „Rozwój dziecka”, PWN, Warszawa 1985
Żebrowska M., „Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży”, PWN, Warszawa 1975
Przetacznikowa – Gierowska M., Makiełło – Jarża G., „Psychologia rozwojowa i wychowawcza wieku dziecięcego”, WSiP, Warszawa 1985