Techniki Celestyna Freineta

Najbardziej charakterystyczną, istotną i trwałą właściwością koncepcji pedagogicznej Freineta jest zespolenie ekspresji osobistej dziecka z różnymi formami pracy indywidualnej i kolektywnej. Cel nauczania i wychowania określony przez Freineta to „dążenie do maksymalnego rozwoju osobowości dziecka w obrębie wspólnoty, której służy i z której usług nawzajem korzysta”. Szkoła, według Freineta powinna rozwijać środki ekspresji: ustną, pisemną, graficzną, muzyczną, manualną. W koncepcji pedagogicznej Freineta ekspresja swobodna stanowi punkt wyjścia nauczania różnych przedmiotów. Drugim bardzo istotnym elementem koncepcji pedagoga C.Freineta jest stosowanie metod naturalnych, zamiast werbalnych, pamięciowych. Freinet uczy metodami naturalnymi, które odpowiadają naturalnym właściwościom i potrzebom dziecka.
Stanowią one podstawę nauczania i wychowania, w tym:
- podstawę do nauki czynnej mowy: jako źródło poznania dziecka, jako punkt wyjścia do zainteresowań (swobodny tekst, drukarnia, gazetka szkolna);
- podstawę samodzielnej pracy w nauce matematyki, nauk przyrodniczych, historii i geografii (doświadczenia poszukujące);
- podstawę wykształcenia nawyku samokontroli i samooceny (planowanie pracy indywidualnej i zespołowej, ocena pracy i kontrola, fiszki);
- podstawę wychowania moralnego i obywatelskiego (spółdzielnia klasowa);
- podstawę wyzwalania zainteresowań i uzdolnień oraz zdobywanie umiejętności samokształcenia (referaty i sprawności);
- podstawę wychowania estetycznego i technicznego (swobodna ekspresja artystyczna i techniczna);
- podstawę kontaktów społecznych (gazetka i korespondencja międzyszkolna).
a) Technika swobodnego tekstu
Technika swobodnego tekstu jest metodą mającą duży wpływ na rozwijanie myślenia twórczego dzieci. Wykształca u dzieci umiejętność wypowiadania swych myśli, przeżyć, wrażeń i doznań. Rozbudza wrażliwość na piękno słowa oraz uczy odpowiedzialności za własne wypowiedzi. Rozwija wyobraźnię dzieci i kształtuje ich postawy kreatywne.
Swobodny tekst napisany przez ucznia w koncepcji Freineta nie jest traktowany tylko jako zadanie, które służy wyłącznie przeczytaniu i ocenie go przez nauczyciela. Spełnia on dużo ważniejszą rolę. Jest szczególną formą ekspresji słownej, która umożliwia dzieciom twórczą wypowiedź - własną wypowiedź, która będzie doceniona przez samo dziecko i wspólnotę klasową. „Swobodny tekst – mówi Freinet – musi być naprawdę swobodny. To znaczy, że pisze się go wtedy, gdy ma się coś do powiedzenia, kiedy odczuwa się potrzebę wyrażania piórem lub rysunkiem tego, co nas przepełnia”. Technika swobodnego tekstu traktuje każdy utwór dziecka z należytym szacunkiem i poprzez formę kolektywnego wyboru do opracowania i opublikowania go w gazetce, mobilizuje dziecko do pisania jeszcze piękniejszych i jeszcze ciekawszych utworów.
Sposób przeprowadzania zajęć techniką swobodnego tekstu najczęściej wygląda tak:
Dzieci na kartkach piszą swój tekst, który związany jest przeważnie z przeżytym wcześniej doświadczeniem, następnie każdy jest odczytywany, po czym klasa wybiera najlepszy, jej zdaniem tekst. W celu przyspieszenia, ulepszenia tego etapu pacy można również podzielić klasę na grupy. Z każdej grupy dana grupa wybiera najlepszy tekst i tylko te teksty są odczytywane, a następnie wybierany jeden do opracowania przez całą klasę. Dzieci muszą przedstawić argumenty uzasadniające swój wybór, ucząc się przez to wypowiadania się oraz odpowiedzialności za dokonany wybór. Po wyborze tekstu zostaje on zapisany na tablicy i następuje jego opracowanie, czyli wykrycie, omówienie i poprawa błędów ortograficznych i stylistycznych. Można również zgłaszać propozycje ulepszenia tekstu stosując np. wymianę wyrazu na inny, który będzie lepiej współgrał ze zdaniem, ale nie zmieni jego znaczenia i sensu. Oczywiście może się to odbywać tylko za zgodą twórcy tekstu. Podczas tego etapu istotne są ćwiczenia słownikowe nazywane przez Freineta „polowaniem na wyrazy” oraz ćwiczenia stylistyczne i ortograficzne.
Swobodny tekst jest wykorzystywany później w gazetce szkolnej, korespondencji międzyszkolnej i drukarni. „Zasadą, która musi być stosowana przy metodzie swobodnego tekstu jest stworzenie dzieciom warunków do swobodnych wypowiedzi poprzez dostarczanie im doświadczeń związanych z ich zainteresowaniami, które spotęgują emocje i napięcie będące motorem do pracy. Poprzez motywację dziecko stara się w swoją pracę włożyć cały swój wysiłek i umiejętności, które posiada. „Bez motywacji swobodny tekst szybko przestanie dzieci interesować, będzie (...) formą narzuconych wypracowań”.
Często praca ze swobodnym tekstem jest punktem wyjścia do poszukiwania wiadomości na jakiś temat, np. tekst o górach – dzieci sprawdzają, co to są góry, jak powstały, jakie są w ich kraju itp.
W pracy z mniejszymi dziećmi (przedszkolnymi) swobodny tekst również może być wykorzystywany. Jednak proces pracy musi się tu odbywać nieco inaczej, ponieważ dzieci te nie potrafią jeszcze pisać. W czynności tej zastępuje je nauczyciel (wychowawca). On to na tablicy zapisuje króciutkie teksty (wyrażenia, zwroty, wyrazy) wypowiedziane przez dziecko. Następnie za pomocą nauczyciela następuje opracowanie tekściku, czyli poprawa błędów czy wymiana jakiegoś wyrazu. Dzieci, które nie umieją jeszcze czytać ani pisać są zachwycone znakami graficznymi pisanymi przez nauczyciela na tablicy, co potęguje jeszcze świadomość, że to one same przyczyniły się do powstania tego tekstu. Są dumne i pełne zapału do coraz pełniejszego tworzenia.
b) Drukarnia
Drukarnia według Freineta jest narzędziem o dużej wartości dydaktycznej i wychowawczej. Mimo, iż drukowanie jest pracą mozolną, czasochłonną i trudną, dzieci nie zniechęcają się do niej i bardzo chcą być pracownikami drukarni. Chcą tworzyć, widzieć proces powstawania, a uczestnicząc w nim są dumne i szczęśliwe z możliwości brania w tym procesie udziału. Motywacją dla ucznia składającego tekst są emocje związane z momentem, w którym widzi jak jego tekst, jego myśli wcześniej wypowiedziane przybierają realną formę i powstają jako dzieło w innym kształcie, w drukowanym, w takim, które pozwoli mu przetrwać dłuższy czas, dotrzeć do innych ludzi, być czytane i podziwiane przez innych.
Drukowanie, a właściwie wszystkie czynności z nim związane uczą pracy zespołowej, systematyczności, cierpliwości i wytrwałości. Poprzez drukowanie własnoręcznych tekstów dzieci uczą się też odpowiedniego stosunku do słowa drukowanego, uczą się odpowiedzialności za to, co piszą wiedząc, że później pozostanie po tym jakiś ślad. Drukarnia jest nieocenionym narzędziem dla techniki swobodnego tekstu, to poprzez jej istnienie uczeń piszący ma świadomość, że pisze celowo, a nie tylko przepisuje. Jest to ogromna forma motywacji dla dziecka do pracy.
Dziś idea drukowania traci swą aktualność. Drukarnię zastąpił komputer. Idea utrwalania własnych tekstów dzieci pozostaje jednak nadal aktualna.
c) Gazetka szkolna
Motywacją do twórczości dzieci jest gazetka szkolna. Jej tworzenie rozbudza w małych twórcach chęć wyrażenia siebie. Podstawą jest tu technika swobodnego tekstu. Dzieci za pomocą tej techniki wykazują się twórczo, tworząc przepiękne wiersze, opowiadania i historyjki, które są wyrazem ich przeżyć, emocji i doświadczeń, a które są wykorzystywane później w gazetce szkolnej.
Gazetka może mieć różne formy: może to być tylko gazetka klasowa, która zawiera wybrane teksty jednej klasy, ale może to być gazetka, która zawiera utwory dzieci z różnych klas, a także może to być gazetka międzyszkolna, inaczej zwana również gazetką przyjaźni, którą przygotowuje cała szkoła a następnie przesyła się ją do innej szkoły czy szkół.
d) Ekspresja plastyczna i techniczna
Ekspresja dziecka jest ważnym i istotnym elementem, można powiedzieć, że odgrywającym najważniejszą rolę w pedagogice freinetowskiej. Ekspresja słowna wyrażana poprzez wypowiedź czy pisanie, opowiadania i poezję jest stosowana w technice swobodnego tekstu i wyrażania za pomocą drukarni w gazetce szkolnej. Freinet eksponując ekspresje słowną zwraca szczególnie uwagę na powiązanie właśnie ekspresji literackiej z ekspresją plastyczną. Ekspresja plastyczna i techniczna stosowana jest w metodzie freinetowskiej przez cały czas. Każde zajęcie innego typu np. historia, przyroda, literatura może później zostać za pomocą ekspresji ukazane w formie plastycznej lub technicznej. Estetyka twórczości dziecka wyznacza kryteria dla powstania ekspresji.
Ekspresja jest wtedy dopiero prawdziwa, kiedy zawiera w sobie wyraz przeżyć emocjonalnych dziecka. Przeżycia emocjonalne i ich swoboda twórcza mogą współdziałać tylko w momencie, gdy dziecko chce, gdy ma potrzebę wyrażania tego, a nie – jak to jest w tradycyjnym nauczaniu – w ściśle zaprogramowanym czasie. Według Freineta poprzez swobodą ekspresję dziecko uwalnia się od napięć psychicznych, nawiązuje kontakt z nauczycielami i kolegami, poprzez doświadczenia (własne i kolegów) zdobywa nowy zasób wiadomości z kontaktów ze sztuką, co rozbudowuje jego przeżycia emocjonalne, uczy się wypowiadać siebie, kształci wrażliwość na piękno i uczy umiejętnego odbioru dóbr kultury.
Swobodny rysunek dziecka, czy też inna praca np. techniczna może służyć jako punkt wyjścia do zainteresowania dzieci jakimś zagadnieniem, np. Jaś namalował pracę, na której w wyraźny sposób eksponują się kształty figur; to może być podstawą do lekcji geometrii i omówienia kształtów, właściwości, pojęć, relacji tych figur. Dzięki swobodnej ekspresji przestaje istnieć rozłam pomiędzy tym, co dziecko chce wyrazić, a tym, co wyraża pod wpływem presji na nie.
e) Doświadczenia poszukujące i obserwacja
Podstawą pracy w klasach freinetowskich jest wyżej omówiona swoboda ekspresja wyrażana w różnych formach; przez swobodny tekst, swobodną ekspresję plastyczną, techniczną, muzyczną. Różne rodzaje tej ekspresji stają się podstawą do ożywiania lekcji np. matematyki, przyrody, historii czy geografii i przyswajania jej w ten sposób twórczy poprzez doświadczenia poszukujące. Doświadczenia poszukujące są rodzajem pracy, którą dziecko samo wybiera, samo realizuje i samo tworzy.
Może odbyć się to w taki sposób: dnia poprzedniego dziecko było na spacerze w lesie i zauważyło wiewiórkę, więc było to dla niego ogromnym przeżyciem emocjonalnym i doświadczeniem, dlatego w szkole podczas pracy namalował wiewiórkę. Zaciekawia to dzieci, jakim zwierzątkiem jest wiewiórka? Co je? Gdzie i jak mieszka? Co robi? Wiele takich interesujących zagadnień „kołacze się dzieciom po główkach” i aby rozwiązać ten problem mają do dyspozycji - doświadczenia poszukujące. Dzieci mogą znaleźć informacje o wiewiórce w encyklopedii, w czasopismach, mogą iść na spacer, aby jeszcze raz zobaczyć środowisko życia wiewiórki i dowiedzieć się od leśniczego nowych, pomocnych informacji. Zbierają wszystkie uzyskane drogą poszukiwań wiadomości i tworzą własny album tematyczny, który później może być wykorzystany przez inne dzieci.
„Gdy prowadzicie lekcję metodą wykładu – mówi Freinet – nikt was nie słucha. Ale spróbujcie zorganizować pracę w klasie w taki sposób, aby dziecko zaczęło działać samodzielnie, robić doświadczenia, wywiady, czytać, wybierać i porządkować materiały źródłowe. Wtedy ono będzie stawiało wam pytania związane ze sprawami, które je zaciekawiły”. Nabyta drogą poszukiwań i obserwacji wiedza jest najtrwalsza, gdyż opiera się na osobistym doświadczeniu i emocjonalnym przeżyciu dziecka.

f) Kontrola, ocena pracy i planowanie
Do ukierunkowania ucznia do samodzielnych doświadczeń służą również fiszki, problemowe, naprowadzające, wiodące. Fiszki są to materiały, które zawierają pewną liczbę poleceń (kroków) do wykonania związanych z jakimiś tematem oraz wskazówki, informacje, w których można znaleźć rozwiązanie zadania. Uczą sposobu szukania informacji, weryfikacji treści, stosowania teorii w praktyce oraz ukierunkują dzieci do samodzielnych doświadczeń uczniów (przykład?)
Utrwalanie wiadomości i nabywanie sprawności odbywa się w klasach freinetowskich za pomocą fiszek samokontrolnych (autokorektywnych). Fiszki te są wspaniałą pomocą dydaktyczną, pozwalają uzupełniać braki i trudności edukacyjne oraz przyzwyczajają, uczą samokontroli i samooceny. Jak to działa? Kartoteka fiszek autokreatywnych składa się z dwóch części: białej i zielonej. Cześć biała służy do rozwiązywania zadanych poleceń a część zielona zawiera poprawne odpowiedzi, rozwiązania poleceń z części białej. Uczeń pracuje z częścią białą, po skończeniu sam sprawdza swoją poprawność odpowiedzi według części zielonej. W kartotece są również tylko białe kartoniki bez odpowiedników zielonych, są to testy (sprawdziany), które nauczyciel sprawdza i ocenia sam. Kartoteki fiszek samokontrolnych są zazwyczaj z ortografii, gramatyki i matematyki. Zawierają wyselekcjonowany materiał uporządkowany tematycznie, zgodnie z zasadą stopniowania trudności. Dzieci rozwiązują fiszki według własnych możliwości lub wskazane przez nauczyciela. Dziecko stosuje w ocenie skalę punktową, za każdy błąd odejmuje się pewną liczbę punktów, jeżeli otrzymał za małą ilość to musi ponownie powrócić do rozwiązywanie tej samej fiszki.
Wartości fiszek autokorektywnych są bardzo duże, zarówno dydaktycznie jak i wychowawczo. Ćwiczenia poprzez fiszki są „środkiem zdobycia biegłości w technice pisania, potrzebnej przy układaniu tekstów do gazetek, pisaniu sprawozdań, referatów i listów do korespondentów czy też kosztów wycieczki, dokonywaniu pomiarów drogi itp.”.
Cała praca dydaktyczna i wychowawcza w klasie Freineta odbywa się na podstawie planu pracy. Plan pracy jest przygotowywany przez nauczyciela zgodnie z wymogami programu nauczania. Dodatkowo tworzony jest tygodniowy plan pracy opracowany przez nauczyciela wspólnie z uczniami. Plan tygodniowy obejmuje plan ogólny (uwzględnia program szkolny, aktualne wydarzenia w kraju i na świecie, potrzeby środowiskowe) oraz plan szczegółowy (uczeń na specjalnym formularzu sam wpisuje zadania i prace, które zamierza wykonać w danym tygodniu). Za pomocą planu uczeń nabywa praktycznej umiejętności konsekwentnego i odpowiedzialnego wykonania swych zadań. Plan pracy „jest to najbardziej naturalna i najlepiej umotywowana forma pobudzenia aktywności uczniów”.
Kontrola w metodzie Freineta ma trzy formy: samokontroli, karnetu szkolnego ucznia i dyplomów sprawności. Samokontrola to sprawdzenie wykonania planu pracy, karnet to rodzaj dzienniczka, gdzie wpisywane są osiągnięcia i postępy z pracy ucznia, natomiast dyplomy sprawności są uzyskiwane przez uczniów, jeśli osiągnęły jakiś założony cel (np. zrobienie mapy, albumu, referatu.) Oceny w klasach freinetowskich są wystawiane przez cały kolektyw klasowy oraz jako odwzorowanie punktacji z pracy.
g) Spółdzielnia klasowa
Spółdzielnia klasowa jest organem działalności klasy. Posiada zarząd, który jest wybierany przez wszystkich uczniów i cieszy się prawdziwym autorytetem. Opinia o działaniu i postępie ucznia wypowiadana przez spółdzielnię klasowa jest najwyższą sankcją. Przez cały tydzień dzieci zostawiają informacje na gazetce wychowawczej, z niej na koniec tygodnia czerpane są wiadomości o zachowaniu poszczególnych uczniów.
Gazetka wychowawcza składa się z trzech rubryk: krytykujemy, winszujemy, życzymy sobie (lub krytykujemy, dziękujemy, proponujemy). Każde dziecko przez cały tydzień może wpisać na gazetkę swoją prośbę, skargę lub podziękowanie np. krytykuję Jasia, ponieważ mnie kopał – Aga, winszuję Adasiowi zrobienia pięknego albumu – Krzyś, życzę sobie pójścia we wtorek do lasu – Dawid.
Odczytywanie informacji z gazetki powoduje dyskusję w klasie. Osoba obwiniona, może się obronić, przeprosić, jeśli zechce, osoba wyróżniona otrzymuje oklaski i uznanie, a propozycje są brane pod uwagę i rozważania jest możliwość ich realizacji. Technika gazetki wychowawczej jest metodą wychowania społecznego opartą na współpracy, odpowiedzialności indywidualnej i zbiorowej. Uczy samorządności, tolerancji, wyrażania poglądów i rozwijania wrażliwości na potrzeby i oczekiwania innych.

Techniki Freineta w przedszkolu.
Podstawowym założeniem wychowawczym Freineta jest indywidualne doświadczenie poszukujące. Głównym zadaniem nauczyciela jest umożliwienie i stwarzanie dzieciom warunków do stosowania tych doświadczeń. Szczególną rolę w przedszkolu freinetowskim odgrywają narzędzia i materiały pozwalające dzieciom na swobodą ekspresję, poprzez którą nawiązuje ono kontakt z otoczeniem, wyraża swoje pragnienia i pogłębia więź międzyludzką i przyrodniczą. Takimi narzędziami są: mowa, rysunek, pismo, rzeźba, muzyka, druk, taniec. Wszystkie te narzędzia poprzez zastosowanie odpowiednich technik są poszerzane, ulepszane i rozwijane u dzieci.
W przedszkolu bardzo ważna jest ekspresja plastyczna, która może stać się podstawą do poznawania innych form nauczania, np. swobodny rysunek jest pierwszym etapem pisania – w trakcie rysowania i malowania dziecko nabywa umiejętności posługiwania się pędzlem, ołówkiem, kredką, piórem. „Swobodny rysunek jest pierwszym graficznym wyrazem myśli i przeżyć dziecka”.
Wszystkie techniki stosowane w klasach freinetowskich mogą być stosowane i w przedszkolu, jednak przy większej współpracy i pomocy nauczyciela np. swobodny tekst, nie zostanie napisany przez dzieci, ale ich wypowiedzi mogą zostać zapisane i odczytywane przez nauczyciela dając wspaniały efekt pracy twórczej dzieci. One natomiast, widząc przełożenie swojej mowy na znaki graficzne, są pełne chęci i zapału do coraz lepszej i pełniejszej pracy. Zostaje pobudzona ich ciekawość i zainteresowanie – skąd to się bierze? jak to się dzieje? jak to zrobić?
Wprowadzenie technik czytania i pisania odbywa się metodą naturalną. Czytanie – dzieci układają krótkie i proste opowiadanie (nawet tylko kilka słów), czerpiąc ze swoich przeżyć, obserwacji i wzruszeń. Wychowawczyni zapisuje je na tablicy a dzieci przepisują, drukują i w ten sposób odkrywają zależność i podobieństwa kształtów i dźwięków liter i sylab, które składają się na ich opowiadanie.
Za pomocą techniki drukarni dzieci przeprowadzają analizę i syntezę wyrazów, zdań, które utworzyły rozwijając i wzbogacając swoją pamięć wzrokową i słuchową. Naturalna metoda czytania w koncepcji Freineta jest oryginalna, gdyż pozwala każdemu dziecku pracować zgodnie z własnym rytmem, a podstawą tej pracy są jego własne przeżycia.
Bardzo interesująca dla dzieci jest korespondencja między przedszkolami. Pobudza to ich zainteresowanie i ciekawość. Ta forma i pobudzenie dziecka są wykorzystywane jako naturalna motywacja techniki pisania i czytania oraz do doświadczeń poszukujących. Dziecko pragnie przeczytać, co napisało do niego dziecko z innego województwa czy innego kraju; mobilizuje się do lepszej pracy nad czytaniem i pisaniem, gdyż chce też bardzo móc odpisać na list i przekazać własne myśli, przeżycia i emocje. Niejednokrotnie informacje zawarte w korespondencji powodują pobudzenie zainteresowanie dziecka jakimś zagadnieniem np. list opisując morze dla dziecka, które mieszka daleko od niego i nie widziało go jeszcze nigdy, stać się może czynnikiem zachęcającym do poszukiwania informacji o morzu, o zwierzętach w nim żyjących, o statkach itd. Dzieci poprzez korespondencje między przedszkolami dowiadują się dużo nowych i ciekawych informacji.
Doświadczenia poszukujące, które w przedszkolu pełnią istotną rolę, mogą i są wykorzystywane do wszystkiego. Bardzo mocno odcisnęły się w ćwiczeniach związanych z liczeniem i mierzeniem. Każda czynność dziecka umiejętnie wykorzystania przez wychowawcę, może stać się podstawą do nauki uczenia czy mierzenia np. rozdawanie sztućców do obiadu, ustawianie się dwójkami, trójkami w kole do tańca; praca w ogródku – ilość grządek, drzewek; drukowanie tekstów – ilość literek wyrazów itd.
Najważniejszą i najbardziej rozbudowaną metodą Freineta w przedszkolu jest ekspresja artystyczna. Według Freineta podstawą jakiejkolwiek nauki dziecka musi być umiejętność wyrażania przez nie tego, co myśli, co chce przekazać i powiedzieć. Może to być dokonywane poprzez swobodę twórczą dziecka – plastyczną, muzyczną, ruchową i techniczną. Swoboda twórcza obejmuje „kształcenie wyobraźni, myślenia, wyrażania swych przeżyć i wzruszeń, a dopiero wtórnie i jakby pomocniczo, traktuje wyrobienia sprawności rąk, gestu czy oka”. Zajęcia za pomocą swobodnej twórczości pozwalają rozwijać siły twórcze dziecka i ukazywać jego własne „ja”. Dostarczają dziecku nieskończoną ilość emocji, przeżyć i doznań oraz wiadomości poprzez własne i zbiorowe doświadczenia i obserwacje.


Literatura
H.Semenowicz: Nowoczesna Szkoła Francuska Technik Freineta, Warszawa 1966,
H.Semenowicz: Freinet w Polsce