Znaczenie aktywności fizycznej dla rozwoju i zdrowia dzieci w wieku szkolnym

Od końca XX wieku uwidacznia się negatywny wpływ zmian cywilizacyjnych na zdrowie i sprawność fizyczną. W ostatnich latach XX wieku sprawność i wydolność młodego pokolenia była gorsza niż 20 lat wcześniej. Wiązało się to ze zmianami stylu życia zarówno osób dorosłych, jak i dzieci i młodzieży. Tradycyjne miejsca zabaw (boiska, podwórka, parki) zastąpione zostały mieszkaniem, w którym dzieci spędzają czas wolny w bezruchu, oglądając telewizję, wideo, czy korzystając z komputera (Chabros & Charzewska, 2008).
Według najnowszych danych medycznych szkolne lekcje wychowania fizycznego, nawet w wymiarze 180 min/tydzień, nie są w stanie zaspokoić wszystkich potrzeb ruchowych dziecka i zapobiegać rozwojowi czynników ryzyka wielu chorób, a przede wszystkim otyłości. Uczniowie powinni część czasu wolnego przeznaczać na różne formy aktywności fizycznej. Prowadzone badania również w krajach europejskich, pokazują systematyczny spadek uczestnictwa młodzieży w różnych formach aktywności fizycznej (Chabros & Charzewska, 2008).
W międzynarodowych badaniach przeprowadzonych w 2002 r. w 35 krajach, w tym także w Polsce, stwierdzono, że 2/3 młodzieży nie osiąga zalecanego poziomu aktywności fizycznej. Za aktywność fizyczną zaspokajającą potrzeby młodzieży przyjęto wskaźnik UIAF (Umiarkowanej do Intensywnej Aktywności Fizycznej), czyli poświęcanie na umiarkowaną i intensywną aktywność fizyczną co najmniej 60 min dziennie przez 5 dni w tygodniu lub więcej (Chabros & Charzewska, 2008).
Aktywność fizyczna jest jednym z najważniejszych czynników wpływających na prawidłowy rozwój fizyczny i psychiczny dzieci i młodzieży, na stan zdrowia i jakość życia. Ruch zapewnia harmonijny rozwój wszystkich sfer osobowości dziecka: biologicznej, psychologicznej i społecznej. Optymalna aktywność fizyczna wywiera korzystny wpływ na prawidłowy przebieg procesów metabolicznych i hormonalnych rosnącego organizmu (Charzewska & Chabros, 2008).
Niewielki udział uczestniczących w zorganizowanych zajęciach sportowych w czasie wolnym sugerują, że obowiązkowe lekcje wychowania fizycznego w szkole są często jedyną formą aktywności ruchowej dla współczesnej populacji dzieci i młodzieży. Skutkiem tego jest stały spadek sprawności motorycznej i brak zainteresowania rekreacją fizyczną, jako atrakcyjną formą spędzania wolnego czasu. Natomiast coraz więcej czasu uczniowie spędzają na zajęciach niewymagających żadnej aktywności fizycznej (oglądanie telewizji lub czas przy komputerze). Szacuje się, że wśród młodzieży szkolnej co czwarty uczeń wykazuje odchylenia od prawidłowego stanu zdrowia, a czynniki ryzyka chorób niezakaźnych występują w coraz młodszym wieku. (Chabros & Charzewska, 2008). Poważnym problemem zdrowotnym jest otyłość. W najprostszym rozumieniu otyłość jest spowodowana przez przewlekły brak równowagi (dodatni bilans) między energią dostarczaną z pożywieniem, a energią wydatkową. Otyłość prosta u dzieci i młodzieży jest jednym z zaburzeń w stanie zdrowia, w których kluczową rolę odgrywa współistnienie czynników genetycznych, środowiskowych i behawioralnych wpływających na utrzymanie równowagi energetycznej organizmu. Obecnie uważa się, że czynniki genetyczne odpowiedzialne są w 30–40%, za powstanie otyłości a pozostałe inne czynniki w 60–70% (Mikoś, Mikoś, Mikoś, Obara-Moszyńska, & Niedziela, 2010).
Z czynników środowiskowych i behawioralnych najważniejsze wydają się być: nieprawidłowe odżywianie, niska aktywność fizyczna, siedzący tryb życia czy niedobór snu. Ustalono między innymi, że skrócenie czasu snu wpływa na zwiększenie stężenia greliny i obniżenie stężenia leptyny, prowadząc w ten sposób do zwiększenia łaknienia i w konsekwencji przyrostu masy ciała. Badania wskazują, że 70–80% młodzieży z otyłością stwierdzoną w okresie dojrzewania stanie się otyłymi dorosłymi, z dużym ryzykiem wystąpienia wielu powikłań: choroby niedokrwiennej serca, nadciśnienia tętniczego, cukrzycy typu 2, czy zespołu metabolicznego manifestującego się hiperinsulinemią, hiperglikemią, hiperlipidemią i dyslipidemią, a także niektórych postaci nowotworów: raka piersi, jelita grubego, prostaty, nerki, pęcherzyka żółciowego (Mikoś, Mikoś, Mikoś, Obara-Moszyńska, & Niedziela, 2010).
W badaniach epidemiologicznych wykazano, że zwiększona i systematyczna aktywność ruchowa może łagodzić lub usuwać występowanie wielu czynników chorobotwórczych. Odpowiednią dawkę ruchu powinny uczniom dostarczać zajęcia wychowania fizycznego w szkole, a także sport i rekreacja w czasie wolnym (Charzewska & Chabros, 2008). Uprawiając sport w organizmie zachodzi wiele pozytywnych zmian, ważne jest jednak by ćwiczenia były systematyczne. Wykształcenie w młodym człowieku chęci do uczestniczenia regularnie w sporcie zależy od procesów nauczania i wychowania, dlatego tak ważne jest by szkoła, rodzice i środowisko pozarodzinne miało takie samo zdanie na temat uprawiania aktywności ruchowej. Ważnym czynnikiem jest zainteresowanie rodziców sportem i zachęcanie dzieci do uprawiania aktywności ruchowej (Dybińska & Stasik, 2003).
Aktywności fizyczna pełni wiele ważnych funkcji oraz przynosi korzyści dla rozwoju i zdrowia dzieci. Można je ująć w następujące kategorie czynników wspomagających rozwój o charakterze pozytywnym (Bednarek, 2011), tj.:
- somatyczne, w których aktywność fizyczna zapewnia harmonię wzrastania i dojrzewania, tzn. proporcjonalne przyrosty masy i wysokości ciała, stymuluje rozwój mięśni i funkcje zaopatrzenia tlenowego.
- intelektualne, w których aktywność fizyczna umożliwia dziecku poznanie najbliższego środowiska oraz różnych przedmiotów i zjawisk w nim występujących.
- psychiczne, w których aktywność fizyczna wyzwala sytuacje zmuszające dziecko do pokonywania różnych trudności, radzenia sobie ze stresem i zmęczeniem, przeżywania sukcesów i porażek oraz kontrolowania własnych zachowań i emocji.
- społeczne, w których aktywność fizyczna kształtuje relacje z rówieśnikami i dorosłymi. Dziecko uczy się samokontroli i zasad współżycia grupowego. Dzięki temu nabywa ono poczucie własnej wartości oraz możliwości adaptacji do różnych bodźców, a także zmian środowiska fizycznego i psychicznego.
Bardzo ważnym elementem jest uświadamianie dzieciom korzyści jakie niesie ze sobą uprawianie aktywności, jest to dla nich bardzo motywujące. Zatem przedstawiając listę pozytywnych skutków z uprawiania sportu powinno skutkować zwiększoną motywacją dzieci. Zarazem przedstawić listę negatywnych skutków, które powoduje siedzący tryb życia np. otyłość, choroby serca, osteoporoza, nadciśnienie tętnicze, depresja, brak koncentracji, ospałość i wiele innych (Dybińska & Stasik, 2003).
Dotychczasowe badania wykazują, że najskuteczniejszą metodą walki z otyłością jest stosowanie odpowiedniej diety z równoczesnym zwiększeniem wydatkowania energii poprzez systematyczną aktywność fizyczną. Regularnie wykonywana aktywność fizyczna powoduje zmniejszenie ilości tkanki tłuszczowej i zwiększenie beztłuszczowej masy ciała, zmniejszenie wielkości komórek tłuszczowych oraz zwiększenie ich wrażliwości na działanie insuliny. Aktywność fizyczna, niezależnie od wpływu na masę ciała i tłuszczu, wpływa także na dystrybucję tkanki tłuszczowej w organizmie, powodując prozdrowotny typ jej kumulacji. Wykazano, że wykonywane systematycznie ćwiczenia fizyczne regulują występujące często w otyłości zaburzenia metaboliczne, powodują obniżenie stężenia insuliny we krwi poprzez wzrost wrażliwości tkanek na insulinę, a także wpływają na obniżenie we krwi poziomu lipidów (cholesterolu i triglicerydów) (Charzewska & Chabros, 2008).
Dzieci i młodzież uprawiające systematycznie aktywność ruchową w znacznie mniejszym stopniu zwracają uwagę na szkodliwe używki takie jak papierosy, alkohol, narkotyki. Nie cechuje ich lenistwo, natomiast cenią sobie zdrowe odżywianie i aktywne spędzanie czasu wolnego. Wpływ uprawiania rekreacji ruchowej i sportu jest wszechstronny, przede wszystkim korzystnie wpływa na układy organizmu: mięśniowy, krwionośny, sercowo-naczyniowy, oddechowy, jak i przyczynia się do wzrostu odporności. Aktywność ruchowa wspomaga również rozwój innych cech o charakterze społeczno-wychowawczym. Uczy systematyczności, kształci określone umiejętności i nawyki, pomaga w pokonywaniu trudności, niebezpieczeństw, pomaga w zdobywaniu sukcesów, kształtowania wytrzymałości, hartu i odwagi, kształci silną wolę i przyczynia się do wykształcenia wielu innych pozytywnych cech charakteru (Dybińska & Stasik, 2003).
Europejscy eksperci na podstawie badań (przeprowadzonych w trzech europejskich krajach, u dzieci 9- i 15-letnich, uprawiających aktywność fizyczną), w których stwierdzono zmniejszenie nasilenia czynników ryzyka rozwoju choroby wieńcowej serca w porównaniu do mniej aktywnych rówieśników przedstawili zalecenie 90 minut dziennej aktywności fizycznej. Natomiast zespół amerykańskich specjalistów ekspertów stwierdził, że każde dziecko powinno poświęcać co najmniej 60 minut dziennie na zabawę lub aktywność fizyczną o umiarkowanej lub dużej intensywności. Za wysiłek o dużej intensywności uważa się aktywność ruchową powodującą przyspieszone bicie serca, przyspieszenie oddechu i pojawienie się uczucia gorąca. Jeżeli dziecko systematycznie uprawia jakąś formę tej aktywności, np. codziennie pokonuje pieszo długą drogę do szkoły, czy dojeżdża do szkoły na rowerze, wtedy dzienna aktywność fizyczna może wynosić 30 minut dowolnego typu ruchu o umiarkowanej i dużej intensywności (Charzewska & Chabros, 2008). W wieku dziecięcym i w okresie adolescencji ruch jest istotnym czynnikiem warunkującym wszechstronny rozwój organizmu. Pod wpływem aktywności ruchowej modeluje się prawidłowa postawa dziecka, rozwijają się takie cechy motoryczne jak zwinność, gibkość, szybkość oraz wytrzymałość. Poprzez odpowiednie dawkowanie ruchu (szczególnie na świeżym powietrzu) zwiększa się odporność fizjologiczna organizmu i kształtują się pozytywne nawyki ruchowe (Bednarek, 2011).
Rozbudzenie zainteresowania aktywnością ruchową jest jednym z czynników wychowania do rekreacji fizycznej, który jest zabiegiem pedagogicznym i socjalizacyjnym. Obowiązek wychowania do rekreacji fizycznej w głównej mierze spoczywa na najbliższym otoczeniu dziecka tzn. rodzinie, szkole, organizacjach społecznych, środkach masowego przekazu. Ponadto poprzez socjalizację, dziecko często naśladuje swoich rówieśników lub ulega obecnej modzie. Celem wychowania do rekreacji jest rozbudzenie zainteresowań i potrzeb rekreacyjnych, zwiększenie motywacji, kształtowanie systemu wartości, wyrabianie pozytywnych nawyków i postaw, ułatwienie wyboru właściwej formy rekreacji. Rodzice powinni nauczyć swoje dziecko jak należycie korzystać z wolnego czasu. Współcześnie jednak rodzina nie spełnia całkowicie wyznaczonych funkcji dlatego rola wychowania spada również w dużej mierze na szkołę. Szkoła ma niezmienne zasady i wyszkoloną kadrę pedagogów, w rodzinie natomiast wzory zachowań często ulegają zmianie a i nawyk uprawiania aktywności fizycznej nie jest zwyczajem w wielu rodzinach (Dybińska & Stasik, 2003).
Uprawiana aktywność fizyczna powinna zawierać trzy elementy: ćwiczenia aerobowe, oddychanie i ćwiczenia rozciągające mięśnie. Ćwiczenia aerobowe podczas ich wykonywania wymagają zwiększonego wysiłku, pobudzają układ sercowo-naczyniowy i powodują użycie dużych grup mięśni. Zalecane jest, aby w większości dni w tygodniu uprawiać około 30 minut ćwiczeń aerobowych (np. jeździć na rowerze, biegać, tańczyć, wchodzić po schodach). Możliwe jest podzielenie ćwiczeń na trzy dziesięciominutowe odcinki. Poziom intensywności ćwiczeń powinien być na tyle duży, aby osiągnąć przyspieszone bicie serca i zapewnić głęboki oddech (Charzewska & Chabros, 2008).


Literatura:
Bednarek, A. (2011, 1(34)). Wybrane problemy zdrowotne w populacji wieku rozwojowego. Część II. Aktywność fizyczna dzieci i młodzieży jako jeden z wyznaczników prozdrowotnego stylu życia w populacji wieku rozwojowego. Pielęgniarstwo XXI wieku , strony 29-33.
Chabros, E., & Charzewska, J. (2008). Poziom aktywności fizycznej i jej formy wśród współczesnej populacji dzieci i młodzieży. W M. Jarosz, Zasady prawidłowego żywienia dzieci i młodzieży oraz wskazówki dotyczące zdrowego stylu życia (strony 179-187). Warszawa: INSTYTUT ŻYWNOŚCI I ŻYWIENIA.
Charzewska, J., & Chabros, E. (2008). Rola aktywności fizycznej i jej wpływ na prawidłowy rozwój fizyczny i stan zdrowia. Ile powinna wynosić optymalna aktywność ruchowa ucznia dziennie i dlaczego? W M. Jarosz, Poziom aktywności fizycznej i jej formy wśród współczesnej populacji dzieci i młodzieży (strony 189-201). Warszawa: INSTYTUT ŻYWNOŚCI I ŻYWIENIA.
Dybińska, E., & Stasik, N. (2003, 3). Zainteresowania aktywnością ruchową w wolnym czasie dzieci i młodzieży w wieku od 12-18 lat z regionu Małopolski w odniesieniu do uwarunkowań osobniczych i społeczno-środowiskowych. Zdrowie i Dobrostan , strony 29-52.
Mikoś, M., Mikoś, M., Mikoś, H., Obara-Moszyńska, M., & Niedziela, M. (2010, 5(79)). Nadwaga i otyłość u dzieci i młodzieży. Nowiny Lekarskie , strony 397-402.