Prawidłowości rozwojowe dziecka w wieku przedszkolnym

"Prawidłowości rozwojowe dziecka w wieku przedszkolnym"
Okres życia dziecka od 3 do 7 lat stanowi niezwykle ważny dlań etap rozwoju. Okres ten ma szczególne znaczenie w kształtowaniu się człowieka dorosłego, jego kondycji fizycznej samopoczucia psychicznego i osiągnięć życiowych.
Pojęcie rozwoju
Opisując prawidłowości rozwojowe należy wyjaśnić pojęcie rozwoju. Rozwój, zdaniem A. Matczak to: „proces, stosunkowo długotrwały, w toku którego obiekty określonego rodzaju ulegają ukierunkowanym, prawidłowo po sobie następującym zmianom, przechodząc stopniowo od form czy stanów niższych, prostszych do wyższych, bardziej złożonych” ( za Z. Włodarski, A. Matczak, 1992, s.142).
W. Okoń pisze: „rozwój to proces polegający na dokonywaniu się w danym przedmiocie określonych zmian ilościowych i jakościowych. Jest procesem przemian następujących jako wynik ścierania się przeciwstawnych sił przy czym stopniowo narastające zmiany ilościowe przechodzą w zmiany jakościowe”. (za W. Okoń, 1975, s.251).
Z kolei E. Hurtock twierdzi, iż: „rozwój obejmuje serię progresywnych zmian (zachodzącym w jednym kierunku, zmierzających raczej do przodu niż wstecz), które w sposób porządkowany i zgodny prowadzą do celu, jakim jest osiągnięcie dojrzałości organizmu. Każda zmiana jest zależna od poprzedniej, a następnie wywiera wpływ na późniejszą zmianę” (za E. Hurlock, 1961, s.34).
Bardziej sprecyzowaną definicją rozwoju, naświetlili psychologowie zajmujący się psychologią rozwojową: M. Przetacznikowa, T. Wróbel. Wyjaśniają to pojęcie w następujący sposób: „ontogeneza, czyli rozwój osobniczy, jest dynamicznym długotrwałym procesem, doprowadzającym do ilościowych i jakościowych przemian w całokształcie działalności jednostki oraz w zakresie poszczególnych funkcji i czynności psychicznych. Owe zmiany rozwojowe mają charakter progresywny, postępowy i są ukierunkowane na przechodzenie od niższych do wyższych form działania, na osiąganie coraz doskonalszych form regulacji stosunków jednostki ze światem zewnętrznym” (za M. Lelonek, T. Wróbel, 1990, s.35).
Wszyscy autorzy rozumieją więc rozwój jako dynamiczny postępowy proces, polegający na doskonaleniu się sposobu odzwierciedlenia rzeczywistości i coraz sensowniejszym w niej działaniu.
Okresy i fazy rozwoju
Jak wynika z definicji rozwój polega nie tylko na ilościowym wzroście, ale i na jakościowych przemianach różnych funkcji i właściwości psychofizycznych. Zdaniem M. Żebrowskiej:„najważniejsze z tych przemian określają przechodzenie na wyższe etapy (stadia) rozwojowe. Wśród tych etapów wyróżniamy okresy, tj. etapy zaznaczone bardziej zasadniczymi zmianami oraz fazy, które w obrębie okresów możemy wyróżnić ze względu na przemiany drobniejsze” (za M. Żebrowska W: J. Strelau, A. Jurkowski, Z. Putkiewicz, 1981, s.209). Przechodzenie z jednego okresu rozwojowego do drugiego nie odbywa się więc w sposób nagły, ani „kryzysowy”, nie istnieją też ostre granice między poszczególnymi etapami rozwojowymi.
S. Baley wyróżnia trzy okresy:
- niemowlęctwo – pierwszy rok życia,
- dzieciństwo – 1 – 12 (13) lat,
- wiek dojrzewania – 13 (14) – 20 lat.

Dzieciństwo dzielił Baley z kolei na trzy fazy:
- pierwsze dzieciństwo – do końca trzeciego roku życia,
-drugie (średnie, przedszkolne) dzieciństwo – do końca siódmego roku życia,
- trzecie (szkolne) dzieciństwo – do około trzynastego roku życia.

S. Szuman wyróżnia również trzy okresy:
- pierwsze dzieciństwo (wiek przedszkolny) – od urodzenia do siódmego roku życia,
-drugie dzieciństwo (wiek chłopięcy, wiek szkoły powszechnej) – od siódmego do czternastego roku życia,
-wiek dojrzewania i wiek młodzieńczy – od około czternastego do około dwudziestego pierwszego roku życia.

Pierwsze dzieciństwo autor podzielił na trzy fazy:
-niemowlęctwo – do 1 roku życia,
-          drugi rok życia – do 3 roku życia,
-wiek przedszkolny – od 3 do 7 lat.
 
J. Birrena dokonał podziału na podstawie oceny stopnia procesu dojrzewania.
-0 – 2 rok życia – niemowlęctwo,
-2 – 5 rok życia – okres przedszkolny,
-5 – 12 rok życia – dzieciństwo,
-12 – 17 rok życia – dorastanie,
-17 – 25 rok życia – wczesna dojrzałość,
-25 – 50 rok życia – dojrzałość,
-50 – 75 rok życia – późna dojrzałość.

M. Kreutz podzielił rozwój psychiczny na dwa okresy:
-dzieciństwo – 0 do 11 lat,
-młodość – 11 do 21 lat.

Dzieciństwo podzielił na trzy fazy:
-wczesne dzieciństwo – 0 – 5 lat (intensywny rozwój),
- pierwszy zastój – 5 – 7 lat (okres przejściowy, zwolnienie tempa rozwojowego),
-okres obiektywny – 7 – 11 lat (intensywny rozwój, zainteresowanie światem obiektywnym).

M. Żebrowska wyróżnia następujące okresy rozwojowe:
- niemowlęctwo – pierwszy rok życia,
-wiek po niemowlęcy – od 1 do 3 lat,
- wiek przedszkolny – od 3 do 7 lat,
- młodszy wiek szkolny – od 7 do 11 – 12 lat,
-wiek dorastania – od 11 – 12 do 17 – 18 lat.

Natomiast M. Przetacznikowa wiek przedszkolny (od 3 do 7 lat) dzieli na fazy:
- faza pierwsza – od 3 do 4 lat,
-faza druga – od 4 do 5 i pół lat,
- faza trzecia – od 5 i pół lat do 7 lat.

M. Kielar- Turska podzieliła na dwa okresy:
-okres prenatalny- od poczęcia do narodzin,
-okres postnatalny- od narodzin do zejścia.

Okres postnatalny podzieliła na:
-dzieciństwo- 0- 12 rok życia,
-dorastanie- 12- 18 rok życia,
-młodość- 18- 25 rok życia,
- dorosłość- 25- 60 rok życia,
-dojrzałość- 60 i dalej.
Właściwości rozwoju
Większość dzieci rozwija się mniej więcej w tym samym czasie, tzn., że w określonym wieku opanowuje określone czynności. Te wspólne dla dzieci zmiany w rozwoju w określonym wieku nazywa się właściwościami rozwojowymi.
Badania przeprowadziłam w grupie dzieci sześcioletnich, w związku z tym poniżej scharakteryzuję prawidłowości rozwojowe dziecka w wieku przedszkolnym. M. Przetacznikowa pisze: „jego tradycyjna nazwa wywodzi się stąd, że okres ten poprzedza podjęcie przez dziecko obowiązku szkolnego”(za M. Żebrowska, 1977, s.436). Dziecko w tym okresie podlega zasadniczym zmianom przygotowującym go do rozpoczęcia nauki szkolnej. Wiedza ta jest niezbędna do oceny stopnia rozwoju dziecka, z którym w określonym czasie się kontaktujemy, aby móc określić właściwe relacje interpersonalne oraz własne działania pedagogiczne.
Rozwój fizyczny
W. Okoń definiuje rozwój fizyczny jako „proces zachodzenia zmian we wzroście i ciężarze ciała oraz w różnicowaniu się i funkcjonowaniu tkanek i organów ustroju. Poziom rozwoju fizycznego określa przez pomiar wagi i wzrostu ciała, a także na podstawie kostnienia nasad kości długich nadgarstka lub mutacji głosu, wyrzynania się zębów i innych”(Okoń, 1975, s.251). W tym okresie rozwojowym następuje dalszy rozrost organizmu dziecka polegający na zwiększeniu się wymiarów i masy ciała. Jednak w porównaniu do poprzedniego okresu następuje stabilizacja tempa wzrostu: roczne przyrosty wysokości ciała wynoszą średnio 5- 7 cm, natomiast roczne przyrosty ciężaru ciała- średnio 2-3 kg. Następuje wyraźne wydłużenie się ciała, spowodowane szybkim wzrostem kończyn. To powoduje pojawienie się charakterystycznej sylwetki „pajączkowatej” dziecka. Następuje zmiana w proporcjach ciała, smuklenie, wysklepienie stóp. Dziecko wchodzące w ten okres posiada wszystkie zęby mleczne. Przeważnie po 6 r. ż rozpoczyna się zmiana uzębienia mlecznego na stałe.
Analizując kolejne zmiany, należy wspomnieć o motoryce małej i dużej. W zakresie motoryki małej obserwuje się znaczny wzrost samoobsługi, samodzielności i zaradności, natomiast w pisaniu i rysowaniu zdolności do odwzorowywania oraz komponowania schematów zawierających wiele obiektów. Ruchy dzieci stają się coraz bardziej automatyczne, rytmiczne, harmonijne i płynne, o ile oczywiście dorośli umożliwiają ich ćwiczenie, nie wyręczając dziecka przy każdej okazji. Charakterystyczna jest motoryka duża: dziecko ma sprawny chwyt i rzut, kopie piłkę, swobodnie chodzi, biega, skacze, wspina się. Oczywiście wraz z wiekiem następuje wzrost wszystkich czynności, przy czym największy przyrost można zaobserwować między 4 a 5 r. ż. Nadal jednak czynnościom dziecka brak dokładności, elastyczności i przewidywania. Rozwija się wyraźnie zwinność, natomiast siła i wytrzymałość pozostają na niskim poziomie, co powoduje, że dzieci nie potrafią dostosować się do czynności dorosłego, szczególnie długotrwałych. Na skutek szybkiego rozwoju układu ruchowego dzieci w okresie przedszkolnym charakteryzuje duża i kłopotliwa dla otoczenia ruchliwość. Dziecko nie potrafi na dłużej skupić uwagi co powoduje, że ciągle zmienia rodzaj swojego zainteresowania.
Wskutek rozwoju twarzoczaszki zmieniają się rysy i wyraz twarzy. Powiększa się część mózgowa czaszki. Mózg dziecka 6- letniego osiąga prawie maksimum. Układ nerwowy rozwija się w tym okresie w wolniejszym tempie niż w poprzednim etapie, niemniej stale doskonali się jego budowa i funkcje. W wieku przedszkolnym wzrasta sprawność różnych narządów wewnętrznych. Serce i płuca pracują wydajnie, a szybkie tętno i oddech wyrównują ich małą początkowo objętość. Stąd tak ważna jest w tym okresie właściwa pielęgnacja dziecka, gdyż intensywny rozwój fizyczny dziecka osłabia jego naturalną odporność, co skutkuje częstymi infekcjami, szczególnie dróg oddechowych. Dziecko często chorujące rozwija się słabiej, a część schorzeń może skutkować powikłaniami, dającymi o sobie znać także w przyszłych okresach rozwojowych.
Aby jednak rozwój fizyczny przebiegał prawidłowo należy uwzględnić czynniki, które wymienia L. Wołoszyńska. Główne z nich to:
„1) wrodzone możliwości rozrostu i typ reakcji na wpływy środowiskowe;
2) stan morfologiczny i czynnościowy wszystkich narządów uczestniczących w przemianie materii;
3) wpływ środowiska zewnętrznego, które decyduje ostatecznie o tym, czy młody ustrój wykorzysta w sposób optymalny swoje wrodzone możliwości”(Żebrowska, 1979, s. 539).
Tak więc zarówno czynniki wewnętrzne jak i zewnętrzne warunkują funkcjonowanie człowieka w dalszym życiu. Ponadto, podkreślenia wymaga fakt dużej indywidualnej zmienności procesów wzrastania i dojrzewania, które powoduje, że dzieci tego samego wieku różnią się wielkością, dojrzałością biologiczną i sprawnością fizyczną.
Rozwój procesów poznawczych
W. Okoń określa procesy poznawcze jako „działalność człowieka mająca na celu zdobycie wiedzy o otaczającej go rzeczywistości i o nim samym; proces poznawczy jako akt poznawczy opiera się na wrażeniach, spostrzeżeniach i wyobrażeniach, którym to czynnikom zawdzięcza bezpośrednią więź z rzeczywistością, na myśleniu, które polega na uogólnianiu danych o obiektach rzeczywistości i związkach między nimi, oraz na sprawdzeniu i stosowaniu wyników myślenia. Wrażenia, spostrzeżenia i wyobrażenia składają się na poznanie zmysłowe, zwane też poznaniem konkretno- obrazowym, myślenie zaś abstrakcyjne jest podstawą poznania umysłowego (rozumowego, racjonalnego).(Okoń, 1975, s. 226).
Podobnie wyjaśnia to pojęcie R. Popek: „procesem poznawczym nazywać będziemy taki zespół aktywnych czynności psychicznych, dzięki którym człowiek poszerzy zasób wiedzy o otaczającym świecie i o sobie samym”(Lelonek, Wróbel, 1990, s.42). Autorka dokonała podziału na procesy bezpośrednie: postrzeżenia, na bazie których rozwijają się procesy poznawania pośredniego, takie jak pamięć, wyobraźnia, myślenie. W obu przypadkach procesom tym towarzyszy uwaga, pozwalająca na koncentrację stanów świadomości na poznawanej rzeczy lub zjawisku.
Wrażenia
W omawianym okresie wzrasta wydatnie wrażliwość wszystkich receptorów, co przyczynia się do lepszej percepcji bodźców. Szczególny rozwój obserwuje się w odbiorze bodźców słuchowych i akustycznych. Następuje wzrost rozwoju słuchu werbalnego, zwiększona wrażliwość na dźwięki mowy ludzkiej oraz słuchu muzycznego, co wyraża się w coraz lepszej umiejętności rozróżniania tonów (wysokość, siła, barwa) oraz w zdolności do rozpoznawania różnych szmerów. W stosunku do poczucia melodii i harmonii bardziej zaawansowane jest u dzieci poczucie rytmu. W zakresie słuchu fonemowego po 6 r. ż. zanikają trudności z wymawianiem wyrazów zawierających dwie kolejne spółgłoski, a pojawia się umiejętność wymawiania słów zawierających nawet trzy kolejne spółgłoski. Dziecko ma jeszcze trudności z analizą i syntezą fonemów słów.
W zakresie bodźców wzrokowych już dzieci 3- letnie rozróżniają podstawowe barwy (czerwoną, żółtą, zieloną i niebieską), jednak dopiero w wieku 5 lat większość dzieci używa trafnych określeń przymiotników na oznaczenie tych kolorów. W wieku przedszkolnym wzrasta również zdolność rozróżniania odcieni barwnych. Następuje także wzrost ostrości wzroku u dzieci. Dziecko potrafi dostrzec znaną cechę w nowym przedmiocie, wyostrza się jego wrażliwość i spostrzegawczość na różnorodne jakości zmysłowe, wzrasta zainteresowanie zjawiskami otoczenia. Jednakże celowa obserwacja przedmiotów zaczyna się dopiero ok. 5 r. ż.
Odbiór rzeczywistości jest jeszcze wciąż uwarunkowany polisensorycznie, co ma zasadnicze znaczenie w stymulowaniu rozwoju dziecka oraz w organizowaniu procesu percepcji.
Spostrzeżenia
M. Przetacznikowa pisze: „spostrzeżenia dzieci w wieku przedszkolnym cechuje nadal synkretyzm, zwłaszcza we wczesnej i średniej fazie tego okresu rozwojowego. Dziecko nie potrafi przeprowadzić szczegółowej analizy spostrzeganego obiektu, rozczłonkować go na części, a następnie powiązać je w zwartą całość, lecz to, co spostrzega, ujmuje globalnie, a zarazem w zarysowy i ogólnikowy sposób (Żebrowska, 1977, s. 441- 442). Spostrzezenia dzieci są zazwyczaj nieuporządkowane i chaotyczne, a z drugiej strony to samo dziecko może być bystrym obserwatorem. Związane to jest z dużą sprawnością analizatorów oraz z sybiektywizmem dziecięcych spostrzeżeń. Dzieci wyodrębniają bowiem na obrazkach i w przedmiotach te szczegóły, które wywołują w nich określone przeżycia emocjonalne. Inną cechą dziecięcych spostrzeżeń jest ścisły związek z praktycznym działaniem.
Duża wybiórczość spostrzeżeń jest przyczyną częstych urazów i wypadkowości. Związane to jest z tym, iż dziecko z trudem ocenia proporcje, wielkość czy przestrzeń. Może mieć również trudności w ocenie odległości i szybkości zbliżających się pojazdów. Utrudniona może być również analiza bodźców termicznych i ocena czasu.
Wyobrażenia
W omawianym okresie znacznie wzrasta wyobraźnia dziecka. Około 4 r. ż pojawia się fantazjowanie dziecięce, czyli nie odróżnianie przez dziecko własnych spostrzeżeń od tworzących się w umyśle wyobrażeń. Wyobraźnia dziecka odzwierciedla się w zabawach dziecka szczególnie w tematycznych i udramatyzowanych. Niekiedy dziecko zachowuje się tak, jakby żyło w innym świecie, w krainie wyobraźni i fikcji, nie uwzględniając realności zjawisk otoczenia. Dziecko ożywia przedmioty, kształtuje rośliny i zwierzęta na podobieństwo człowieka. Pod koniec wieku przedszkolnego dziecko potrafi jednak postawić już pewne hamulce swej wyobraźni, zwłaszcza wtedy, gdy wykonuje interesującą czynność lub jest skoncentrowane na bodźcach atrakcyjnych i silnych.
Proces uważania
W omawianym okresie rozszerza się zakres uwagi mimowolnej. W dalszym ciągu obserwuje się dużą wybiórczość i koncentrację na interesującym przedmiocie w zawężonym centrum uwagi. Pojawia się uwaga dowolna, jest jednak nietrwała (do 5 minut). Z tego względu rozwój jej jest uzależniony od zasad dydaktycznego łączenia z uwagą mimowolną, opartą na zainteresowaniu.
Pamięć
R. Popek definiuje pamięć następująco: „są to procesy (możliwości, zdolności) zapamiętywania, przechowywania, od poznawania bądź przypominania, a także zapominania obrazów rzeczy, zjawisk, słów i ich znaczenia czyli różnorodnych informacji”( Lelonek, Wróbel, 1990, s.43-44).
Z kolei T. Maruszewski pisze: „pamięć jest procesem odpowiedzialnym za rejestrowanie, przechowywanie i odtwarzanie doświadczeń” (za J. Strelau, 2000, s.137).
Pamięć dzieci w wieku przedszkolnym ma charakter mimowolny. Wzrasta pojemność pamięci, co umożliwia dziecku kodowanie wielu nowych informacji. Sprzyja temu rosnąca szybkość zachodzenia operacji myślowych. Pojawia się większa skuteczność zapamiętywania. Rozwija się pamięć świeża i pamięć trwała. Występują też elementy metapamięci czyli rozumienia czym jest proces zapamiętywania. Takie cechy pamięci jak trwałość, wierność, gotowość, pojemność nie są jeszcze w pełni ukształtowane, jednak między 3 a 7 r. ż. obserwujemy duże postępy w tej dziedzinie.
Myślenie
Myślenie to najbardziej zorganizowana i złożona czynność poznawcza. Myślenie dzieci w wieku przedszkolnym określa się jako konkretno-obrazowe. Jednakże obserwuje się u dziecka inne sposoby myślenia dominujące w poprzednim okresie, jak i zalążki nowych, wyższych form czynności umysłowych. Według znanej koncepcji J. Piageta, myślenie dzieci charakteryzuje się brakiem odwracalności, dlatego nie jest ono w tym czasie operacyjne. Zdaniem J. Piageta powyżej 6 r. ż. czynności umysłowe dzieci organizują się w określone struktury logiczne. Dziecko zaczyna pojmować, że spostrzegany przez nie układ elementów jest wynikiem zachodzących poprzednio zmian i czynności, co pozwala mu przewidywać bardziej trafne skutki własnych czynności i dalsze zmiany sytuacji. Pod koniec omawianego okresu dziecko potrafi składać, odwracać i łączyć elementy w obrębie całości, ujmować ten sam materiał za różnych punktów widzenia. Stopniowo więc przechodzi do podokresu operacji konkretnych.
Mowa
W wieku przedszkolnym następuje ilościowy rozwój mowy. Znacznie wzrasta liczba znanych i nazywanych przez dziecko słów. Wyraźne są również zmiany jakościowe w słowniku dzieci. Zwiększa się proporcja i częstość użycia części mowy oznaczających stosunki rzeczowe, przyczynowe lub logiczne. Następują zmiany treściowe w obrębie poszczególnych części mowy. Zmienia się liczba błędów gramatycznych, niektóre jednak utrzymują się nadal uporczywie. W rezultacie w wieku 6-7 lat dziecko posługuje się już swobodnie mową potoczną, zależną i niezależną. Rozwija się również umiejętność porozumiewania się z innymi ludźmi. Wzrasta umiejętność mówienia coraz dłuższymi zdaniami o co raz bardziej poprawnej budowie gramatycznej. Na początku okresu przedszkolnego rozmowy są bardzo ubogie, odnoszą się do aktualnej sytuacji, a ich treść zmienia się w zależności od przypadkowych okoliczności. W późniejszym okresie wieku przedszkolnego rozmowy stają się bogatsze pod względem treści i języka, dotyczą zdarzeń ubiegłych lub wyobrażonych, a wypowiedzi dzieci coraz bardziej przystosowują się do wypowiedzi i reakcji współrozmówców. Jednak argumentacja stosowana w słowach jest jeszcze słaba i zabarwiona emocjonalnie, wskutek czego często powstają kłótnie.
Czas od 4- 6 r. ż. dziecka to tzw. „wiek pytań”. Dziecko interesuje się wieloma sprawami, lubi dociekać, dyskutować, filozofować. Interesuje je wiele szczegółów i konkretów. Zasypuje dorosłych mnóstwem pytań o różne sprawy. W ten sposób nadrabia wiele opóźnień intelektualnych.

Warunkiem optymalnego funkcjonowania dziecka w przedszkolu są nie tylko poznawcze możliwości. Istotne są również właściwości rozwoju emocjonalnego i moralno- społecznego.
Rozwój emocjonalny
Zdaniem D. Dolińskiego emocje są: „subiektywnym stanem psychicznym, uruchamiającym priorytet dla związanego z nią programu działania. Jej odczuwaniu towarzyszą zwykle zmiany somatyczne, ekspresje mimiczne i pantomimiczne oraz zachowania” (za Strelau, 2000, s.322). Wiek przedszkolny w porównaniu z wcześniejszym okresem, cechuje duże zróżnicowanie i wzbogacenie życia uczuciowego. Uczucia takie jak radość, wstyd, gniew, niechęć, zazdrość, strach przejawiają się w sposób bardzo wyrazisty. Dzieci czteroletnie są nadmiernie emocjonalne, występuje tu duża labilność uczuć. Pięciolatki stają się spokojniejsze, bardziej opanowane i przyjazne. Natomiast dzieci sześcioletnie stają się znów żywiołowo emocjonalne, wyrażają skrajne uczucia wobec swoich najbliższych i otoczenia. Tak więc, dziecko w tym okresie nie jest jeszcze zrównoważone i emocjonalnie dojrzałe. Emocje dzieci są niestałe, łatwo powstają, szybko się zmieniają i krótko trwają. Bogatsze są jednak ich przejawy, oprócz mimiki i ruchów (klaskanie, podskakiwanie) do wyrażania uczuć włączają się reakcje werbalne (okrzyki, słowa).
W omawianym okresie kształtuje się umiejętność współdziałania z innymi dziećmi, co zresztą przebiega nie bez konfliktów i trudności. Reakcje emocjonalne wobec innych ludzi stają się również bardziej złożone. Dzieci zaczynają formułować oceny estetyczne i moralne. Są one jednak naiwne i przypadkowe. Rozwój emocji uzależniony jest od kontaktów społecznych. Im dziecko ma więcej możliwości do nawiązywania kontaktów, tym ma większe warunki sprzyjające rozwojowi złożonych zachowań i uczuć społecznych.
Rozwój moralno- społeczny
M. Przetacznikowa przez rozwój społeczny rozumie: „uspołecznienie dziecka, przystosowanie form jego zachowania do wymagań środowiska społecznego” (Żebrowska, 1977, s.493)
Dla wychowawcy miarą oceny tak rozumianego rozwoju społecznego są zachowania dzieci w przedszkolnych sytuacjach wychowawczych. Na te zachowania bardzo silny wpływ wywarły kontakty społeczne z innymi i oddziaływanie osób dorosłych. Dziecko podporządkowuje się wszystkim normom narzucanym przez dorosłych, silnie zaznacza się u dziecka poczucie wstydu i winy. Po 3 r. ż. stopniowo u dziecka zaczyna wytwarzać się sumienie społeczne (troska o innych, przeżywanie współczucia, kontrolowanie własnych przejawów zazdrości, złości, nienawiści). Dlatego niezwykle istotne w rozwoju społeczno-moralnym dziecka mają jego kontakty z innymi osobami i obserwacja ich zachowań. Poprzez zabawy z rówieśnikami dzieci wchodząc w interakcje z innymi dziećmi i podejmując współpracę nabywają specyficznych doświadczeń. Nawiązują przyjaźnie, które nie są jeszcze trwałe i nie opierają się na wspólnym działaniu, bowiem dzieci spostrzegają przyjaźń jako relację opartą na przyjemnej zabawie i dzieleniu się zabawkami.

Reasumując, charakterystyczny dla tego okresu jest intensywny rozwój sprawności motorycznych, znaczne osiągnięcia w rozwoju orientacji w przestrzeni, postępy w myśleniu oparty na wyobrażeniach, tworzenie się umysłowej reprezentacji, zmiany w kontaktach z rówieśnikami. Podsumowując moje rozważania dodam, że mimo zbliżonych prawidłowości rozwoju, każde dziecko kształtuje się w sposób niepowtarzalny wykonując odstępstwo w czasie (tempo i rytm rozwojowy), a także w jakości poszczególnych funkcji psychicznych od właściwości rozwojowych.