Jak definiować i rozpoznawać w tekstach poetyckich środki stylistyczne

Uczeń XXI wieku, to człowiek multimediów, którego życie bardzo często zaczyna się i kończy na komputerze i wirtualnie wykreowanej rzeczywistości, czyli gdzieś daleko od literatury pięknej. Interpretacja czy analiza poezji zawsze była, jest i będzie trudna. Zwłaszcza, że uczeń na lekcjach języka polskiego ma obowiązek rozpoznać w wierszu konkretny środek stylistyczny i określić jego rolę w utworze. Problem polega na tym, że cele się zmieniają, więc dużo zależy od samodzielnego i kreatywnego myślenia . Natomiast, bez poznania definicji środków stylistycznych taka interpretacja jest niemożliwa.
W uczeniu dzieci ważne jest, aby w krótki i rzeczowy sposób je zdefiniować, wybierając bardzo czytelne przykłady. Cytując fragmenty utworów poetyckich, warto definiowany środek podkreślić. Pamiętajmy, że młody człowiek bardzo często obcuje z poezją tylko na lekcjach języka polskiego.

Wybrane środki stylistyczne

ANAFORA- powtórzenie wyrazu lub grupy wyrazów na początku kolejnego wersu, zdania, strofy.
Twarde żelazo z wielkim topione kłopotem,
Twardy dyjament żadnym nie pożyty młotem,
Twardy dąb wiekiem starym skamieniały(...)
(J.A. Morsztyn Do Panny)
ANIMIZACJA (zwana też ożywieniem)- nadawanie przedmiotom, zjawiskom, pojęciom cech istot żywych ( z wykluczeniem cech wyłącznie ludzkich jak mowa czy myślenie); najczęściej wprowadza element ruchu.
Świt. Sekwana ziewa. Trzy
koty miauczą. Deszczyk mży (...)
(K.I. Gałczyński Notatki z nieudanych rekolekcji paryskich)
ANTYTEZA (przeciwstawienie)- zestawienie sprzecznych myśli, poglądów.
Być albo nie być, oto jest pytanie (...)
(W. Szekspir Hamlet)
APOSTROFA- bezpośredni zwrot w formie wołacza do osoby, pojęcia, przedmiotu, zjawiska w podniosłym, uroczystym tonie.
Litwo! Ojczyzno moja! Ty jesteś jak zdrowie(...)
(A. Mickiewicz Pan Tadeusz)
EPITET- jest w wierszu określeniem rzeczownika. Najczęściej w tej roli występuje przymiotnik, ale może ja tez pełnić imiesłów lub inny rzeczownik.
Ja jestem(....)
królowa jaśminowa(...)
(K.I. Gałczyński Noctes Aninenses)
INWOKACJA- odmiana apostrofy, umieszczona z reguły we wstępie do poematów epickich; zwrot do Boga, muzy, bóstw z prośbą o natchnienie i pomoc w twórczym przedsięwzięciu.
Patrz: przykład z apostrofy.
METAFORA ( PRZENOŚNIA)- zestawienie wyrazów, którego nie należy rozumieć dosłownie.
Wychodzę z różą w ręku, z księżycem pod pachą(...)
(J. Lechoń Poeta niemodny)
NEOLOGIZM ARTSTYCZNY(POETYCKI)- wyraz nowo utworzony, specjalnie na potrzeby wiersza.
Wyszło z boru ślepawe, zjesieniałe
zmrocze(...)
B. Leśmian *** (Wyszło z boru ślepawe, zjesieniałe zmrocze(...)
OKSYMORON- rodzaj epitetu polegający na zestawieniu pojęć wzajemne się wykluczających ( np. ciepły lód ). Zestawionym wyrazom nadaje znaczenie przenośne.
(...)W nas- tłuszcze, nerwy, żyły,
Śluzy i sekretności.
I jest nam odmówiony
idiotyzm doskonałości.
(W. Szymborska Cebula)
ONOMATOPEJA ( DŹWIĘKONAŚLADOWNICTWO)- stosowanie w wierszu wyrazów
dźwiękonaśladowczych.
Jak usłyszy to kukułka
Wrzaśnie: A to co za spółka?
Kuku- ryku? Kuku- ryku?(...)
(J. Tuwim Ptasie radio)
PERSONIFIKACJA (UOSOBIENIE)- nadanie cech typowo ludzkich przedmiotom, roślinom, zwierzętom, pojęciom, zjawiskom.
Hej, deszcz po polach hula,
Bo nie ma żadnych zmartwień.
(K.I. Gałczyński Pieśni)
PORÓWNANIE- zestawienie ze sobą dwóch przedmiotów, zjawisk, pojęć ze względu na łączące je podobieństwo.
Moje życie miało imię dziewczęce,
Imię jasne jak konwalie pierwsze.
(J. Tuwim Imię)
PORÓWNANIE HOMERYCKIE- rozbudowane porównanie, którego drugi człon jest samodzielnym obrazem poetyckim. Takie porównania chętnie stosował Homer w „Iliadzie” i „Odysei”.
Jako piękny wąż żmujdzki, zwany giwojtosem,
Chociaż zdaje się drzemać leżąc między wrzosem,
Pełźnie(....)
Tak strumień kręcący się chował się w olszynach (...)
(A. Mickiewicz Pan Tadeusz)
POWTÓRZENIE- powtórzenie tego samego wyrazu, zdania, fragmentu zdania w pewnym fragmencie wypowiedzi. (uwaga: każda anafora jest powtórzeniem, ale nie każde powtórzenie jest anaforą).
Raz do gazety Słowo Niebieskie
(skumbrie w tomacie skumbrie w tomacie)*
przyszedł maluśki staruszek z pieskiem.
(skumbrie w tomacie pstrąg) (...)
(K.I. Gałczyński Skumbrie w tomacie)
*skumbrie w tomacie to konserwa rybna w sosie pomidorowym
PRZERZUTNIA- przeniesienie części zdania lub jego równoważnika z poprzedniego do następnego wersu; wers nie pokrywa się wówczas z całością składniową.
Chodzi mi o to, aby język giętki
powiedział wszystko, co myśli głowa(...)
(J. Słowacki Beniowski)
PYTANIE RETORYCZNE- nie wymaga odpowiedzi, gdyż odpowiedź jest niejako w nim zawarta.
(...)
Dziś, kiedy jesteśmy razem,
Odwróciłam twarz ku ścianie.
Róża? Jak wygląda róża?
Czy to kwiat? A może kamień?(...)
(W. Szymborska Nic dwa razy)

LEKSYKALNE ŚRODKI STYLISTYCZNE
ALEGORIA- obrazowe przedstawienie pojęcia abstrakcyjnego w sposób jednoznaczny, np. sowa może być alegorią mądrości.
SYMBOL- znak, pojęcie, motyw, który jest konkretnym znakiem (obrazem) bardzo niekonkretnych treści. Symbol można różnie interpretować, jednak w granicach rozsądku, np. kolor czerwony może symbolizować miłość, ale także władzę.