Zaburzenia realizacji samogłosek

Zaburzenia realizacji samogłosek
Samogłoski
W zasobie fonetycznym języka polskiego są następujące samogłoski:
- ustne: a, o, u, e, y, i
- nosowe: ę, ą,
Podział ten został dokonany ze względu na położenie podniebienia miękkiego.
Przy wymawianiu samogłosek ustnych podniebienie jest uniesione i cofnięte tak, że przylega
do tylnej ściany jamy gardłowej, zamykając przejście do jamy nosowej.
Przy samogłoskach nosowych podniebienie miękkie jest opuszczone, co umożliwia
wydostawanie się powietrza przez jamę nosową. Niekiedy mogą one być wymawiane
z rezonansem nosowym.
Samogłoski nazywane są głoskami otwartymi, ponieważ odznaczają się większym stopniem
rozwarcia narządów mowy niż spółgłoski. Z powodu większego oddalenia narządów mowy od siebie trudno jest określić miejsce artykulacji samogłosek tak dokładnie jak spółgłosek.
W opisie samogłosek uwzględnia się:
1. Układ podniebienia miękkiego
2. Ruchy języka w kierunku poziomym i pionowym
3. Układ warg
Podział samogłosek ze względu na ruchy języka
Ze względu na ruchy języka w płaszczyźnie poziomej , dzieli się samogłoski na przednie i tylne. Przy przednich (e, y, i) język przesuwa się z położenia spoczynkowego do przodu jamy ustnej, przy tylnych (a, o, u) cofa się w głąb jamy ustnej.
Ze względu na ruchy języka w płaszczyźnie pionowej , tzn. stopień wzniesienia języka ku podniebieniu, wyodrębnia się samogłoski :
- niskie: a,
- średnie: e, o
- wysokie: u, y, i
Samogłoska [a]
W czasie tworzenia dźwięku [a] język leży spokojnie na dnie jamy ustnej, mięśnie języka są rozluźnione.
Wargi są rozchylone dość szeroko, żuchwa opuszczona w ten sposób, że odstęp między krawędziami dolnych i górnych siekaczy wynosi około ½ cm. Podniebienie miękkie zamyka przejście do jamy nosowej. Samogłoska ta jest rzadko zniekształcona. Czasami daje się zauważyć jej nosowe zabarwienie. Dzieje się takw przypadku słabej sprawności podniebienia miękkiego.
Należy wówczas przeprowadzić następujące ćwiczenia usprawniające jego pracę.
- Masaż i uciskanie podniebienia miękkiego.
- Wymawianie [a] w sposób gwałtowny, przy dość znacznym rozwarciu szczęk tak, aby spowodować ruch podniebienia miękkiego do tylnej ściany gardła. Jednocześnie palcem umieszczonym na skrzydełku nosa kontrolujemy prawidłowy przepływ powietrza. Brak wibracji świadczy o prawidłowym tworzeniu [a].
W przypadku, gdy dziecko w ogóle nie mówi, naukę mówienia rozpoczynamy właśnie od głoski [a]. Po wywołaniu w izolacji także innych, należących do najłatwiejszych głosek, jak np. [p, m, j, l, ł] utrwalamy samogłoskę [a] w następujących sylabach: [ pa], [la], [ma], [ja], [ła], [ta], [ba] oraz wyrazach: mama, tata, lala, Ala, baba, lata, bada, pada, daj, mam, mała, Ania, niania, dziadzia, fala, łapa, łata, ława, auta, wata, banan, bajka, fajka, lampa, małpa, manna, bal, bat, pan, dach, paw, mak, kanapa.
Samogłoska [o]
W czasie tworzenia głoski [o] język nieznacznie cofa się do tyłu jamy ustnej i lekko uwypukla. Podniebienie miękkie przylega niezbyt mocno do tylnej ścianki jamy gardłowej. Dolna szczęka jest obniżona w mniejszym stopniu niż przy [a], wargi lekko wysunięte do przodu i zaokrąglone.
Sposób korekcji
W celu wywołania prawidłowego brzmienia głoski [o] wystarczy zwykle zademonstrować dziecku w lustrze prawidłowe ułożenie warg. Jeżeli to nie wystarczy, należy pomóc dziecku zaokrąglić i wysunąć wargi za pomocą palca wskazującego i kciuka, unikając przesadnego, nienaturalnego zaokrąglenia .W przypadku znacznej niesprawności języka należy przycisnąć jego przednią część szpatułką, co spowoduje uwypuklenie tylnej części języka. Nieprawidłowa realizacja tej głoski to najczęściej zmiana [o] na [a] .
Wyrazy do utrwalania [o],w których nie występują głoski detalizowane [r] oraz pozostałe samogłoski.
Głoska [o] występuje na początku wyrazu
- on, ono, oko
- obłok, odlot, ogon, okoń, okop, okno
Głoska [o] znajduje się w środku wyrazu
- bok, bon, dog, dom, gol, hol, jod, jon, kok, koń, kot, loch, lok, lot, łom, pop, pot, tok, tom, ton, toń, blok, chłop, dłoń, glob, glon, golf, gong, hołd, klomb, klon, knot, młot, plon, płot, tłok, wlot
Wyrazy do utrwalania [o], w których występują głoski detalizowane oraz [r] , ale nie występują pozostałe samogłoski
- koc, kos, kosz, los, Łoś, moc, noc, nos, por, sok, sos, szok, tor,
- boks, broń, chlor, cło, chrom, człon, czołg, dorsz, drozd, dzwon, fiord, fort, front, głos, gość, groch, grom, grosz, grot, kiosk, kłos, koks, klops, koszt, kość, krok, łotr, mops, most, mors, mrok, port, proch, prom, post, skok, skroń, słoń, smok, snop, sport, stok, stop, strop, stos, szloch, sztorm, śpioch, tors, tort, trok, tron, trop, trzos, włos, wosk, wrzos, wzlot, wzrok, wzrost, zlot, złom, złość, zmrok, żołd
Głoska [o] występuje dwukrotnie
- boso, solo,
- doktor, donos, głośno, honor, kompot, kosmos, kozioł, łoskot, łosoś, młodość,
- odgłos, podskok, robot, siodło, słodko,
- słono, słowo, siodło, Włodzio, wojsko, wolność, złoto
Zestawy dwuwyrazowe
- chłodno i głodno
- dom obok
- glon morski
- ton w ton
- dłoń w dłoń
- gość w dom
- krok w krok
- sokoli wzrok
Zdania
- Włodzio kroi tort.
- Dzwon głośno dzwoni.
- Wojsko stoi obok drogi.
- On boi się drogi.
- Oko Oli goi się.
- Włodzio woli złoto.

Samogłoska [e]
W czasie tworzenia tego dźwięku masa języka w niewielkim stopniu wysklepia się
w kierunku przedniej części podniebienia twardego. Głoska [e] wymawiana jest bez rezonansu nosowego- podniebienie miękkie w czasie artykulacji przylega do tylnej ściany jamy gardłowej. Wargi są lekko spłaszczone, kąciki ust cofnięte, podniebienie jak przy uśmiechu. Głoska [e] należy do najczęściej występujących dźwięków w języku polskim, dlatego też jej nieprawidłowa wymowa w dużym stopniu obniża zrozumiałość mówienia.
Sposób korekcji
W celu wywołanie [e] rozciągamy wargi dziecka, kąciki unosząc lekko do góry. Podniesienie przedniej części języka można ułatwić naciskając palcem na dno jamy ustnej, tuż za podbródkiem, w kierunku do góry. Jeżeli dziecko potrafi wymawiać głoskę <j>, wówczas można wykorzystać przednie położenie języka podczas jej wymowy, do uzyskania analogicznego położenia potrzebnego do wytworzenia głoski [e]. W tym celu dziecko wyśpiewuje <je, je, je>.
Nieprawidłowa realizacja głoski [e] polega najczęściej na zastępowaniu [e] przez [a].
Po wywołaniu prawidłowego dźwięku [e] należy przeprowadzić ćwiczenia w rozróżnianiu tych dźwięków.Jeżeli dziecko myli [e] z inną samogłoską, postępujemy analogicznie, korzystając z materiału wyrazowego dobranego dla tej głoski, którą [e] jest zastępowane.
Materiał do ćwiczeń utrwalających prawidłową wymowę samogłoski [e]
Wyrazy do utrwalania [e], w których nie występują głoski detalizowane, głoska [r] oraz pozostałe samogłoski
Głoska [e] znajduje się na początku wyrazu
głoska [e] występuje jeden raz
- elf, Ełk
dwukrotnie
- Edek, Eden, efekt, elew
trzykrotnie
- element
Głoska [e] znajduje się w środku wyrazu
- jeden raz
- chleb, chlew, dech, dmie, dnie, gnie, gniew, je, jej, klej lek, len, leń, lew, łeb, mech, pień, wie, wiek, wnet
Wyrazy do utrwalania głoski [e], w których występują głoski detalizowane oraz [r], ale nie występują pozostałe samogłoski
- Głoska [e] występuje:
jeden raz
- bez, cień, gest, jeść, keks, kmieć, nieść, sen, ser, sieć, śmieć, śnieg, śpiew, tekst, treść, wiec
dwukrotnie
- bierze, cele, cement, cienkie, deseń, gniecie, jesień, kieszeń, lejce, miejsce, miejski, niedźwiedź, sennie, sieje, śledzie, teren, terier, wiecie, wiejskie, wejście, wieńce, wiezie, Zenek
trzykrotnie
- niedźwiedzie, jesiennie, niemieckie, zielenieje
Zestawy dwuwyrazowe
- ele- mele
- łeb w łeb
- ledwie biegnie
Zdania
- Mietek niewiele wie.
- Edek tnie pień.
- Jeleń biegnie w knieje.
- Mietek jest Niemcem.
Materiał do ćwiczeń rozróżniających samogłoski [e] i [a]

- łap- łeb
- lawa- lewe
- las- less
- siać- sieć
Zestawy dwuwyrazowe
- mała wieś
- mebel Jana
- gest pana
- serce Antka
- sieć Janka
- wiejskie jaja
- miele mak
- śpiew pana

Samogłoska [u]

W czasie tworzenia tej głoski masa języka wysklepia się silnie ku tyłowi w kierunku podniebienia miękkiego. Dolna szczeka jest nieco obniżona. Wargi mocno zaokrąglają się
i wysuwają do przodu. Głoska [u] wymawiana jest bez rezonansu nosowego. Nieprawidłowa wymowa tej samogłoski polega najczęściej na jej unosowieniu. Spotyka się również przypadki zastępowania samogłoski [u] innymi samogłoskami.
Sposób korekcji
- Warunkiem prawidłowej wymowy tej głoski jest sprawność ruchowa warg.
- W celu jej uzyskania wykonujemy masaż mięśnia okrężnego warg przez oklepywanie i lekkie szczypanie okolic warg.
- Następnie za pomocą kciuka i palca wskazującego pomagamy dziecku wysunąć i zaokrąglić wargi dość silnie do przodu.
- Czasami nieodzowna jest również pomoc w prawidłowym ułożeniu języka. W tym celu należy przycisnąć przód języka szpatułką i przesunąć lekko do tyłu tak, aby nastąpiło jego wysklepienie w tylnej części jamy ustnej.
- W przypadku nosowania należy postępować w sposób, który został opisany przy samogłosce [a]. Jeżeli samogłoska [u] jest zastępowana inną samogłoską , wówczas przy wywoływaniu głoski [u] należy przystąpić do ćwiczeń odróżniania [u] od samogłoski, która ją poprzednio zastępowała. Do ćwiczeń tych należy zastosować materiał wyrazowy zawierający daną parę głosek.
Wyrazy do utrwalania [u], w których nie występuje żadna z pozostałych samogłosek
Głoska [u] na początku wyrazu:
- ubój, udój, ul, upust, ów
Głoska [u] znajduje się w środku wyrazu
- bób, bój, ból, bunt, duch, chód, chów, cud, czub, dług, drób, dół, funt, kurs, kurz, głód, grunt, guz, Kubuś, kruk, król, kurs, kurz, lód, luksus, łódź, łuk, miód, mur, muł, nóż, puch, półbut, spód, sól, struś, sum, tiul, wnuk, wuj, wóz, zbój, żłób, żuk, żółw
- Wyrazy do utrwalania [u], w których występują również inne samogłoski
Głoska [u] znajduje się na początku wyrazu
- Ubranie, ucho, uchwała, uchwyt, uczelnia, uczeń, udo, ugoda, układ, ukrycie, ulga, ułan, ułamek, umowa, umywalka, upominek, urlop, urna, usta, urwisko, uśmiech, uwaga, ósemka
Głoska [u] znajduje się w środku wyrazu
- album, , biegun, bufet, buda, budzik, burak, chmura, cukier, córka, czubek, drucik, dziupla, dziura, dżungla, fura, futro, gruda, grudzień, grupa, gruszka, humor, kogut, krówka, kubek, kula, kuna, kupon, ludzie
Zestawy dwuwyrazowe
bum- bum, puk- puk, rój w ulu, pół łuku, kup bób, bunt wnuków
Samogłoska [i]

Głoska ta jest wymawiana ze znacznym wysklepieniem masy języka w kierunku przedniej części podniebienia twardego. Podczas jej tworzenia język najsilniej przesuwa się do przodu jamy ustnej i najwyżej wznosi się ku podniebieniu. Wargi rozciągają się i spłaszczają przywierając do łuków zębowych , natomiast kąciki ust oddalają się od siebie. Dolna szczęka uniesiona jest ku górze – świadczy o tym niewielki tylko odstęp między krawędziami górnych i dolnych siekaczy. Jest to głoska ustna – podczas jej wymowy podniebienie miękkie przylega mocno do tylnej ściany jamy gardłowej. Wymowa tej samogłoski jest zbliżona do wymowy [y].
Różnice polegają na tym, że :
- Głoska [i] charakteryzuje się większym napięciem mięśniowym niż głoska [y] oraz wyższym położeniem krtani,
- Jej budowa akustyczna jest nieco inna od [y]. Głoska [i] jest wyższa od [y].
Metody korekcji
Prawidłową artykulację tej głoski uzyskujemy rozciągając wargi dziecka jak przy wymowie [s], podnosząc jednocześnie szpatułką przednią część języka do góry. Język powinien przylegać po obu stronach podniebienia twardego na dość dużych płaszczyznach.
Jeżeli dziecko myli głoskę [y] z [i], należy pokazać mu różnicę w wymowie obu głosek podkreślając, że dźwięk [i] wymawiamy wyżej i bardziej [ piszcząco] niż [y].W przypadku nosowania należy postępować w sposób, który został opisany przy korekcji samogłoski [a].
Materiał do ćwiczeń utrwalających prawidłową wymowę głoski [i]
Wyrazy do utrwalenia głoski [i], które nie zawierają innych samogłosek.
Wyrazy, w których [i] znajduje się na początku
- Ił, idź, iks, im
na początku i na końcu
- Ibis, Idzi, inni, iścić
Z powodu ubogiego materiału wyrazowego [i] nagłosowe możemy ćwiczyć na materiale sylabowym. Należy wówczas pamiętać o wyborze tylko tych spółgłosek, które dziecko wymawia prawidłowo, np.: inni, ipi, ibi, iti, itimi, ipipi, itp.
Wyrazy, w których [i] znajduje się w środku wyrazu
Wyrazy, w których nie ma głosek detalizowanych oraz [r], a głoska [i] występuje jeden raz
- Bij, film, gil, gnij, klin, kij, kit, lin, lwi, mim, mit, Nil, nit, pij, pik, plik, pisk, psi, bij
dwa razy
- Bili, bitki, chwili, figi, figlik, Filip, gibki, kilim, kipi, kiwi, kwili, miki, mili, mini, nitki, pili, piki, piling, piknik, pilnik, tiki, wilki, wiking, winni, wini
trzy razy
bikini, figliki, kliniki, Litwini, pikniki, pilniki
Wyrazy, w których są głoski detalizowane oraz [r], a głoska [i] występuje jeden raz
- Bić, dzik, kicz, kiść, kir, klips, lis, list, liść, nic, nić, psi, śpi, tlić, wić, źli
dwa razy
Bliski, chciwi, dziki, dziwi, finisz, hipis, kibic, lisi, liski, miski, mnisi
Zestawy dwuwyrazowe
Gibki gil, Mini klips
Zdania
- Kibic widzi finisz
- Pij z miski
Samogłoska [y]

Wymowa tej samogłoski jest zbliżona do wymowy [i], z tą różnicą, że samogłoska [y] jest wymawiana z mniejszym napięciem mięśniowym.
To mniejsze napięcie manifestuje się:
- Słabszym niż przy [i]wysklepieniem masy języka w kierunku przedniej części podniebienia twardego,
- Mniejszą powierzchnią kontaktów grzbietu języka z podniebieniem twardym,
- Słabszym przywieraniem podniebienia miękkiego do tylnej ścianki jamy gardłowej,
- Mniejszym niż przy [i] spłaszczeniem warg, które nie przylegają tak mocno do łuków zębowych .
Głoska ta jako dźwięk wysoki sprawia szczególną trudność osobom źle słyszącym. Często bywa mylona z [i].
Metody korekcji:
Na ogół głoskę [y] udaje się wywołać stosując metodę wzrokową. Dziecko siedząc przed lustrem obserwuje i naśladuje ruchy i ułożenie narządów mowy logopedy. Czasami można wywołać [y] polecając dziecku naśladowanie płaczu małego dziecka.
Jeżeli dziecko używa zamiennie głoski [y] i [i] , wówczas po wywołaniu obu tych głosek należy przeprowadzić ćwiczenia w ich rozróżnianiu, korzystając z zamieszczonego poniżej materiału.
Materiał do utrwalania [y], w którym występują głoski detalizowane oraz [r]
Wyrazy, w których nie występują inne samogłoski poza [y]
jeden raz
być, błysk, dryg, mdły, myć, mysz, myśl, pył, pysk, rydz, ryk, rym, smycz, smyk, stryj, strych, syn, szyć, szyk, szyld, tyć, wstyd, wyć, Zbych, zysk
dwukrotnie
Chytry, chyży, grzyby, łysy, myszy, myty, pyły, pyszny, ryby, rymy, rynny, słynny, słyszy, strychy, syty, szyty, wyzysk
trzykrotnie
cytryny, wyszyty
Materiał do ćwiczeń rozróżniających, zawierający samogłoski [i] oraz [y]
Pary wyrazowe
- Wić – wyć
- Bić – być
- Bił – był
Zestawy dwuwyrazowe
- Pstry kilim
- Gibki byk
- Słynny mnich
- Łysy Filip
Zdania
- Zbych widzi mysz.
- Byli inni mnisi.
- Syn widzi błysk.
Wyrazy w których występują samogłoski [y] i [i]
- Bliny, byli, dymi, Chiny, filmy, frytki, grzybki, gwinty, gwizdy, inny, kilimy, kliny,

Samogłoska [Q]
- W języku polskim głoska [Q] wymawiana jest w sposób dwufazowy. W początkowej fazie artykulacji masa języka przybiera położenie takie, jak w czasie wymawiania głoski [o], podniebienie miękkie zamyka przejście do jamy nosowej. Mniej więcej w połowie czasu trwania dźwięku podniebienie miękkie zaczyna się obniżać, a język przybiera położenia zbliżone do neutralnego. Wargi zmniejszają swoje otwarcie.
- W języku polskim [Q] wymawia się z pełną nosowością wyłącznie w śródgłosie (środku wyrazu) przed spółgłoskami szczelinowymi : <f, v, z, sz, ż, ś, ź, h>, oraz w wygłosie absolutnym ( na końcu wyrazów). Przed innymi głoskami istnieje różnica między wymową a pisownią:
- [Q] przed < p, b> wymawiamy jak [om]
- [Q] przed <t, d, c, z> wymawiamy jak [on]
- [Q] przed <cz> wymawiamy jak [on] (dziąsłowe)
- [Q] przed < ć, ź> wymawiamy jak [oń]
- [Q] przed <k,g> wymawiamy jak [on]
- [Q] przed <l,ł> zatraca nosowość i wymawiane jest jak [o]
- Błędna wymowa głoski [Q]:
- Wymowa [Q] bez rezonansu nosowego jak[o] np. [ido] zamiast idą
- Wymowa [om] zamiast [Q], np. [ z mamom] zamiast [z mamą]
Wymowa <oł> zamiast <ą>np. < robioł> zamiast <robią>
Sposób korekcji
- Postępujemy w analogiczny sposób jak przy głosce [ę]
- Wyrazy do utrwalania [Q] w których nie występują inne samogłoski
- brąz, chrząszcz, dąs, gąszcz, mąż, pląs, wąs, dąż, trząść, zwiąż, dmą, prą, śpią, zwą, siąść
Pozostałe wyrazy do utrwalania [Q]
- ciąża, dziąsło, gąska, kąsek, krążek, książka, prążek, posążek, sąsiad, wąwóz, wiązanie
Czytaj głośno lub powtarzaj uzupełniając brakujące wyrazy, w których występuje głoska [Q]. zwróć uwagę na prawidłową wymowę tej samogłoski.
Oni łamią gałązki.
- Oni ............................... piosenkę.
- One ................................. przez skakankę.
- Oni ........................... film.
- Dzieci ....................... rodziców.
- Dzieci .................. się wilków.
- Lekarze ........................ ludzi.
- Murarze ............................ domy.
- Piłkarze ............................ w piłkę.

Czytaj głośno lub powtarzaj uzupełniając brakujące wyrazy, w których występuje głoska [Q]

- Robiła kluski z ............................(koleżanka)
- Jadła obiad z .............................(mama)
- Pojechała na wycieczkę z ...........................(klasa)
- Pożegnała się z ..............................(ciocia)
Samogłoska [ę]
W języku polskim głoska [ę] wymawiana jest asynchronicznie. Jej artykulacja składa się
z dwóch faz. Pierwsza faza wymowy [ę] nie rożni się od głoski [e], z tym, że trwa nico krócej. Masa języka wysklepia się lekko – podobnie jak w czasie wymawiania [e] – w kierunku przedniej części podniebienia twardego, wargi są swobodnie rozchylone. Podniebienie miękkie zamyka przejście do jamy nosowej. Mniej więcej w połowie czasu artykulacji tej głoski podniebienie obniża się otwierając przejście do jamy nosowej, a wargi zaokrąglają się. Język obniża się i przesuwa ku tyłowi. Dźwięk [ę] wymawia się z pełną nosowością w środku wyrazów wyłącznie przed głoskami szczelinowymi.
Nieprawidłowa realizacja głoski [ę]:
1.wymowa [ę] bez rezonansu nosowego jak [e] , np. wymowa [geś] zamiast [gęś].
2. wymowa [em] zamiast [ ę], np. wymowa [ idem] zamiast [idę] lub [ide].
3.wymowa [eł] zamiast [ą]np. [ideł] zamiast [idę ] lub[ ide].
Metody korekcji
- Jeżeli głoska [ę] jest wymawiana bez rezonansu nosowego, tj. jak [e], przeprowadzamy wówczas ćwiczenie słuchowe, polegające na osłuchaniu dziecka z różnicą w brzmieniu samogłosek [ę] i [e]. Dodatkową pomocą jest kontrola czuciowa za pomocą palca przykładanego na zmianę do skrzydełek nosa logopedy i dziecka. Wibracja świadczy o prawidłowej artykulacji [ę]. Należy pamiętać, że wibracja przy [ę] wygłosowym nie jest konieczna, musi natomiast występować, gdy [ę] znajduje się w środku wyrazu przed głoską szczelinową, jak np. w wyrazie [gęś].
- W przypadku wymowy [em] zamiast [ę] - co dzieje się wówczas, gdy w drugiej fazie artykulacji tej głoski dojdzie do zwarcia warg jak przy [m] – należy ten zbędny ruch wyeliminować. Niekiedy należy w tym celu pomóc sobie kciukiem i palcem wskazującym.
- Jeżeli głoska [ę] jest wymawiana jak [eł], należy wówczas skorygować przesadne zaokrąglenie warg oraz zwrócić uwagę dziecka na konieczność wystąpienia wibracji, w sposób opisany powyżej.
Materiały do ćwiczeń utrwalających prawidłową wymowę [ę]
Wyrazy do utrwalenia [ę], w których nie występują inne samogłoski
- część, gęś, kęs, pięść, węch, więź, pręż,
Pozostałe wyrazy do utrwalenie [ę]
- ciężar, ciężki, częsty, gęsty, język, klęska, księżyc, męstwo, mięso, męstwo, pęcherz, pięści, rzęsa, tężec, węzeł, węże, wężyk, więzień, więzy
Czytaj głośno uzupełniając następujące wyrazy. Zwróć uwagę, że na końcu wyrazu wymawiamy [ę] jak [e]
- Dzisiaj idę do sklepu
- Jutro ........... do kina
- Dzisiaj ........... się lalką
- Jutro ............ list
- Teraz ........... zęby szczoteczką
- Bardzo .......... się wilka
- Nie ...............jeść szpinaku
- Swoje ubranie ............. w pralce
- Teraz ................ łopatą