Adaptacja szkolna dzieci sześcioletnich

1.1. Adaptacja jako proces indywidualny i społeczny

W momencie rozpoczęcia nauki szkolnej dziecko wkracza w nowy etap swojego życia. Po przekroczeniu progu szkoły sytuacja zmienia się w sposób dla dziecka odczuwalny. Sześciolatek w nowym dla niego środowisku czuje się często zagubiony i przestraszony. Dziecko przeżywa trudności związane z podejmowaniem nowej roli jako ucznia dlatego należy zwrócić większą uwagę na proces adaptacji do klasy pierwszej. Proces ten może rozciągać się na kilka tygodni, a w niektórych przypadkach nawet miesięcy i mieć duże znaczenie dla dalszego procesu edukacyjnego dziecka. Według Wincentego Okonia adaptacja społeczna (łac. adaptatio- przystosowanie) jest to proces lub wynik procesu uzyskiwania równowagi między potrzebami jednostki a warunkami otoczenia społecznego czynniki regulujące prawidłowy przebieg adaptacji społecznej to uspołecznienie jednostki kształtujące wrażliwość na potrzeby innych ludzi i dobro społeczne, jak również – inteligencja i znajomość własnych możliwości” 1. Jet to proces, któremu wszyscy podlegamy, gdyż ma on wpływ na jakość życia.
Człowiek podobno przystosowuje się do swojego otoczenia przez całe życie. Najsilniejszy przejaw tego występuje już w momencie narodzin, a celem jest zachowanie organizmu przy życiu. Specyficznie ludzką cechą procesu adaptacji jest dążenie jednostki do udziału w życiu społecznym. W zależności od rodzaju rozpatrywanej relacji współdziałania podmiotu z otoczeniem mówimy o przystosowaniu biologicznym, społecznym, kulturowym albo do konkretnej niszy środowiskowej, np. szkoły,przedszkola, miejsca pracy2.
Adaptacja dziecka do nowych warunków szkolnych, kształtowanie różnych sposobów komunikowania się z innymi rówieśnikami, są dla dziecka bardzo trudnymi zadaniami. Rozpoczynając naukę szkolną, młody człowiek wchodzi w nową dotąd nieznaną sobie rolę ucznia. Poznaje otoczenie, przystosowuje się do nowych warunków, nabiera zaufania do nauczycieli. Czas adaptacji do środowiska szkolnego zależy w dużym stopniu od ukształtowania w okresie przedszkolnym doświadczeń negatywnych i pozytywnych jak również od warunków życia w rodzinie. Od jakości doświadczeń w tym okresie zależeć będzie jakość życia człowieka, bowiem połowa potencjału intelektualnego dziecka rozwija się w ciągu pierwszych pięciu lat życia.3 Duże znaczenie ma także dojrzałość szkolna dziecka oraz jego odporność psychofizyczna. Rozpoczęcie nauki wiąże się z większymi lub mniejszymi zmianami w życiu dziecka, stwarza sytuację nową i zmusza je do pełnienia nowej roli – roli ucznia. Co mogą zrobić rodzice przed posłaniem dziecka do szkoły?Porozmawiać z psychologiem, który wyjaśni ich obawy, wykonać dziecku badania psychologiczno-pedagogiczne, które ocenią jego gotowość szkolną, odwiedzić szkołę i porozmawiać z nauczycielami, którzy tam pracują, rozmawiać z dzieckiem- da to poczucie, że zrobiło się wszystko, aby jak najlepiej przygotować je do szkoły.4
Według Tadeusza Tomaszewskiego, przystosowanie społeczne to proces wzajemnych stosunków jednostki i otoczenia w sytuacji, w której zapewnia się dziecku zaspokojenie jego potrzeb i umożliwia się mu wykonanie wymagań stawianych przez otoczenie.5
Społeczność, której członkiem staje się uczeń pierwszej klasy, jest znacznie liczniejsza niż społeczność przedszkola. Są to nowe, nieznane dla dziecka osoby. Wzrasta anonimowość dzieci. Łatwiej jest znaleźć się w sytuacji nowej dziecku przyzwyczajonemu do konieczności samodzielnego radzenia sobie z różnymi zadaniami. W szybkiej orientacji w nowym budynku ważne są takie cechy, jak: spostrzegawczość, sprawna pamięć, myślenie logiczne, umiejętność stosowania alternatywnych rozwiązań. Samo wstąpienie do szkoły i zmiana środowiska może stanowić dla młodego człowieka silne przeżycie i mieć zasadnicze znaczenie dla społecznego przystosowania się do środowiska szkolnego. Dochodzą tu wymagania szkoły określone regulaminem oraz nowe środowisko społeczne jaką jest klasa szkolna. Wszystko to razem może wywołać u dziecka wstępującego do szkoły poczucie niepewności. Nauka w szkole jednak różni się zasadniczo od dotychczasowego procesu uczenia się. Jest czynnością systematyczną i zorganizowaną oraz ma charakter teoretyczny, gdyż wiele informacji, zasad, reguł dziecko nie może zastosować od razu. Proces uczenia się w szkole naznaczony jest także pewnego rodzaju piętnem obowiązku. To kolejny czynnik, który ma wpływ na proces adaptacji dziecka w szkole. Do niedawna pojęcie obowiązku było związane z czynnościami samoobsługowymi, ubieraniem, osobistą higieną, pełnieniem funkcji dyżurnego w przedszkolu i odbywało się w atmosferze zabawy i na zasadzie dobrowolności. Od tej chwili w szkole wszystko odbywa się inaczej. Dziecko wielu rzeczy musi się nauczyć, zapamiętać, wiele czynności wykonać i będzie z nich rozliczane ono samo, osobiście, np. słownie, bądź za pomocą stopni. Dla pierwszaka otrzymanie stopnia stanowi zawsze wielkie przeżycie bez względu na to czy jest to ocena, plus, minus, słoneczko , czy uśmiechnięta buzia. Dzieci szybko się w tym różnicowaniu orientują i stosują własną ocenę oceny.
Ważnym elementem procesu adaptacji pierwszoklasisty do szkoły są także właściwe relacje z kolegami, jak również z panią i innymi nauczycielami oraz personelem szkoły. Grupa rówieśnicza dziecięca – powstaje spontanicznie, w wyniku działania naturalnej potrzeby zabawy i kontaktu z innymi dziećmi, poszukiwania wzorców, zaznaczenia własnej osoby. Klasa szkolna stanowi grupę hierarchiczną, na czele której stoi formalny jej przywódca nauczyciel- wychowawca. Wśród uczniów, wchodzącymi w skład grupy szkolnej, nawiązują się różne relacje o charakterze formalnym i nieformalnym, których układ determinuje jej spójność, zorganizowanie, a tym samym i atmosferę wychowawczą w klasie, mającą znaczenie rozwojowe. W miarę upływu czasu powstaje wśród dzieci struktura nieformalna klasy, oparta na więziach emocjonalnych oraz wytwarza się określony układ hierarchii w grupie oparty na sympatii i antypatii oraz tzw. dominacja, przywództwo. Grupy dziecięca uwarunkowana jest całym zespołem różnorodnych czynników. M. Winiarski w przeprowadzonych badaniach wykazał zależności pomiędzy pozycją społeczną ucznia w klasie a takimi czynnikami jak: środowisko rodzinne, postępy w nauce, aktywność pozalekcyjna i pozaszkolna. Wśród powyższych czynników, pierwszoplanowym, czyli najważniejszym okazał się wpływ wyników w nauce i zachowaniu.6 Zanim jednak dziecko przystosuje się do wszystkich obowiązujących zwyczajów, reguł i norm, przeżyje niejeden stan zagrożenia, frustracji, a czasami także zostanie skrzywdzone przez rówieśników i starszych kolegów, bądź skrzywdzi kogoś. Musi jednak przeżyć cały ten proces, aby móc zacząć funkcjonować w instytucji, jaką jest szkoła. Dziecko sześcioletnie musi się stale adaptować do zmieniających się warunków społecznych i wszelkich innych warunków w szkole, a przystosowanie to musi mieć charakter czynny, dlatego też w procesie tym dużą rolę odgrywa nauczyciel. „Nauczyciel musi zdawać sobie sprawę z tego, co sprzyja dalszej adaptacji, a co jej przeszkadza i odpowiednio oddziaływać. Ważnym działaniem przedszkola, domu rodzinnego jest kształtowanie u dzieci dodatniego stosunku do szkoły. Szkołą nie wolno straszyć. Przeciwnie, należy podkreślać, że będzie tam bardzo przyjemnie, ciekawie i że trzeba zasłużyć na miano ucznia”7
Duże znaczenie dla dobrej adaptacji dziecka do warunków pracy szkoły posiada właściwa organizacja czasu, nauki i odpoczynku. Oznacza to, między innymi, ogólny porządek i konkretność zadań, które nie mogą być zbyt łatwe, ale też nie powinny przekroczyć możliwości dziecka, ale zawsze muszą być treściowo urozmaicone oraz kontrolowane i oceniane w taki sposób, aby dziecko dostrzegało, że nauczyciel widzi i docenia jego wysiłek.
Ważnym również warunkiem adaptacji dzieci do wymagań szkolnych jest wyuczenie ich wielu konkretnych, a niezbędnych zachowań, które muszą stać się z czasem ich przyzwyczajeniami i nawykami. Duże znaczenie dla dobrego samopoczucia pierwszoklasisty ma żywy i opiekuńczy stosunek nauczyciela do uczniów wszystkich razem i każdego z osobna.
Dobra adaptacja pierwszoklasisty, zależy także od rodziców, od ich kompetencji, od zainteresowania pracą dziecka w szkole. Każde dziecko jest inne i uczy się nieco inaczej, dlatego też wymaga indywidualnego podejścia. Wyjątkową troską należy otoczyć dwa typy dzieci: nadpobudliwe, nadmiernie ruchliwe, oraz dzieci zahamowane, zwłaszcza nieśmiałe. Dziecko w klasie pierwszej jest jeszcze bardzo wrażliwe, łatwo zniechęca się doświadczając niepowodzeń, które mogą hamować jego aktywność poznawczą. Trudności, których uczeń nie jest w stanie jeszcze pokonać mogą spowodować powstanie negatywnego nastawienia do nauki, a czasami nawet do szkoły w ogóle. Dlatego tak ważny jest właściwy proces adaptacji sześciolatków do szkoły, zwłaszcza, gdy jest to dopiero początek ich edukacyjnej drogi.
Bardzo ważnym czynnikiem pomyślnej adaptacji dziecka do wymagań szkoły jest dobry stan zdrowia. Choroby, nawet te krótkotrwałe osłabiają organizm dziecka. Absencja spowodowana chorobą powoduje opuszczanie lekcji, a w konsekwencji konieczność nadrabiania powstałych zaległości. Wiąże się to ze zwiększonym wysiłkiem ze strony dziecka, niekiedy kosztem snu, spaceru i odpoczynku w ciągu dnia, co z kolei obniża wydolność psychiczną i fizyczną dziecka. Dziecko chorowite wykazuje obniżoną zdolność do pracy szkolnej i wzmożone zmęczenie, co powoduje powstawanie braków w wiadomościach i trudności w nauce szkolnej.
Na szczególne trudności adaptacyjne narażone są dzieci z chorobami przewlekłymi (reumatyzm, choroby serca, cukrzyca, astma itp.). Występujące dolegliwości, połączone ze złym samopoczuciem, znużeniem, osłabieniem oraz częstym opuszczaniem zajęć, ograniczają kontakty społeczne i możliwość szybkiej integracji z grupą.
Dziecko sześcioletnie nie zaczyna uczyć się dopiero w szkole. Uczy się od pierwszych dni swego życia, bo „ przecież przychodząc na świat nie umie nic, jest wyposażone w kilka zaledwie najprostszych odruchów wrodzonych. (...) Uczy się już będąc noworodkiem i niemowlęciem, uczy się w wieku żłobkowym  i przedszkolnym. Proces uczenia się jest w pierwszych latach życia bardzo intensywny” 8
Proces adaptacyjny, to proces złożony i działający obustronnie. Dziecko podejmuje działanie mające na celu przystosowanie się do nowych warunków szkolnych, ale także nauczyciel i szkoła czynią starania o stworzenie takich warunków, w których „wzrastanie” dziecka w nową sytuację wychowawczą będzie łatwiejsze i szybsze.
Symptomami korzystnej adaptacji dziecka w szkole jest:
dobre samopoczucie w szkole
poczucie bezpieczeństwa
pozytywny stosunek emocjonalny do szkoły, wychowawczyni, rówieśników, nauki
aktywne nawiązywanie kontaktów, współdziałanie
okazywanie różnych uczuć: strachu, smutku, złości, radości
akceptowanie i przestrzeganie reguł, wykonywanie poleceń nauczyciela
zaufanie do nauczyciela, prośba o pomoc
dzielenie się swoimi radościami i sukcesami

Symptomami niekorzystnej adaptacji dziecka w szkole jest:
złe samopoczucie w szkole, poczucie zagrożenia, obniżenie nastroju
niezaspokojone poczucie bezpieczeństwa, niewyrażanie emocji lu wyrażanie tylko jednego typu emocji np. lęku
negatywny stosunek do szkoły, wychowawczyni, rówieśników, nauki
brak zainteresowania otoczeniem, unikanie kontaktów lub kontaktowanie się tylko z wychowawczynią
brak akceptacji dla reguł, niewykonywanie zadań,pojawienie się silnych, nieadekwatnych reakcji na niepowodzenia i trudności
brak zaufania do nauczyciela
zaburzenia fizjologiczne: bezsenność, wymioty, zaburzenia łaknienia, jąkanie się , moczenie 9
O dobrej adaptacji do szkoły można mówić wtedy, gdy dziecko samo potrafi zadbać o siebie, odpowiednio się ubrać, zjeść śniadanie, szybko zjeść obiad, gdy potrafi zapamiętać polecenia nauczyciela, posiada umiejętność planowania własnego czasu, umie nawiązać dobry kontakt z rówieśnikami i nauczycielami. Potrafi podtrzymać kontakty społeczne, osiąga dobre wyniki w nauce, podporządkowuje się dyscyplinie szkolnej. Umiejętność współdziałania w zabawie i w pracy, sprawność fizyczna, wygląd zewnętrzny, posiadanie innych umiejętności, pomysłowość i inicjatywa w podejmowaniu zabaw sprawia, że dziecko postrzegane jest jako atrakcyjny towarzysz, co sprzyja lepszej adaptacji społecznej wśród rówieśników. Postrzeganie siebie jako osoby lubianej przez innych sprzyja umocnieniu wiary w siebie i dobrej samoocenie, a te z kolei są niezbędne dla zachowania poczucia bezpieczeństwa. Dziecko, które czuje, że jest kochane i akceptowane przez rodziców znacznie łatwiej poradzi sobie w sytuacjach nowych. Będzie umiało nawiązać dobry kontakt z nauczycielem, rówieśnikami, podtrzyma kontakty społeczne, osiągnie dobre wyniki w nauce, podporządkuje się dyscyplinie szkolnej. Umiejętność współdziałania w zabawie i w pracy, sprawność fizyczna, wygląd zewnętrzny, posiadanie różnych umiejętności, pomysłowość i inicjatywa w podejmowaniu zabaw sprawi, że dziecko postrzegane będzie jako atrakcyjny towarzysz, a to sprzyjać będzie lepszej adaptacji społecznej wśród rówieśników.




1.2. Cechy rozwoju dziecka, jako czynniki determinujące proces adaptacji do szkoły

Wraz z pójściem dziecka do szkoły rozpoczyna się proces adaptacji do nowego środowiska, nowych wymagań i warunków. Istnieje wiele czynników mających wpływ na adaptacje szkolną. Zaliczamy do nich czynniki endogenne (wrodzone), takie jak: płeć, wiek, indywidualne cechy układu nerwowego, stan zdrowia, ogólny poziom rozwoju psychoruchowego dziecka oraz czynniki egzogenne związane ze środowiskiem szkolnym, do którego dziecko ma się przystosować, a także środowiskiem rodzinnym, w którym przebywa i wzrasta.
Można wyróżnić wg N. Wolańskiego cztery grupy czynników:
1. Czynniki endogenne genetycznie.
2. Czynniki endogenne paragenetycznie.
3. Czynniki egzogenne.
4. Tryb życia. 10

Czynniki endogenne (genetyczne), to zespół odziedziczonych po rodzicach cech, które wyznaczają rozwój dziecka. Nazywa się je determinantami ponieważ decydują o pewnych niezmiennych właściwościach, jak również o pewnych jakościowych cechach. Czynniki wrodzone przyczyniają się do rozwoju cech fizycznych, ale wpływają również na cechy psychiczne takie jak temperament i inteligencja.
Czynniki egzogenne są to czynniki otaczającego świata oddziałujące na rozwój dziecka. Zaliczyć tu można czynniki biogeograficzne (klimat, ukształtowanie terenu, świat roślinny i zwierzęcy). Czynniki społeczno- ekonomiczne ( sytuacja rodzinna, warunki mieszkaniowe, higieniczne, poziom wykształcenia rodziców, żywienie dziecka, aktywność ruchowa). Czynniki psychiczne (stresy, zmiana środowiska dziecka) oraz choroby przewlekłe.
Zarówno czynniki biologiczne jak i środowiskowe są od siebie uzależnione. To właśnie wpływem czynników środowiskowych wyjaśnić można niezwykłe zróżnicowanie poziomu rozwoju dzieci w tym samym wieku. 11Czynnikami współdziałającymi pośrednio, to tryb życia w skład którego zaliczyć można rozkład codziennych zajęć, obciążenie wysiłkiem fizycznym, odpoczynek, sen. Duży wpływ na rozwój ogólny dziecka, w tym na sferę społeczno- moralną i intelektualną ma przede wszystkim rodzina, później środowisko rówieśnicze i środowisko lokalne. Dom rodzinny nabiera szczególnego znaczenia dla rozwoju dziecka sześcioletniego, które wchodzi w szkolny świat. Rodzice stanowią dla dziecka najbliższe wzory osobowe. Dziecko naśladuje ich zachowania i identyfikuje się z nimi. Dzięki tym wzorom ma możliwość przyswojenia sobie różnorodnych form zachowania społecznego. Psychologowie w swoich badaniach próbowali wyodrębnić czynniki składające się na określone postawy rodzicielskie. Postawę rodzicielską można zdefiniować jako emocjonalny stosunek do dziecka i sposób oddziaływania na nie.
Na podstawie własnych badań M. Ziemska wyróżniła prawidłowe i nieprawidłowe postawy rodzicielskie.
Do właściwych postaw rodzicielskich należą:12
akceptacja dziecka – przyjęcie dziecka takim, jakim ono jest wraz z jego usposobieniem, cechami fizycznymi i możliwościami umysłowymi. Rodzice, którzy akceptują swoje dziecko, lubią je i nie ukrywają swoich uczuć przed dzieckiem, a przebywanie z dzieckiem daje im przyjemność. Znają potrzeby dziecka i zaspokajają je. Taka postawa daje dziecku poczucie bezpieczeństwa oraz zadowolenie z własnego istnienia.
- współdziałanie z dzieckiem – postawa ta przejawia się zaangażowaniem i zainteresowaniem rodziców pracą i zabawą dziecka oraz zaangażowaniem dziecka w sprawy domu i rodziców. Angażowanie to musi być stosowne do fazy rozwoju dziecka.
- dawanie dziecku, właściwej do jego wieku swobody – dziecko w miarę rozwoju staje się coraz mniej zależne pod względem fizycznym od swoich rodziców, natomiast pod względem psychicznym rozwija się coraz bardziej świadoma więź psychiczna. Wraz z dorastaniem dziecko otrzymuje coraz więcej swobody, może bawić się i pracować z dala od rodziców, a pomimo tego rodzice nadal umieją utrzymać autorytet.
uznanie praw dziecka jako równych, bez przeceniania lub niedoceniania jego woli. Aktywność dziecka oceniana jest w sposób swobodny, bez oznak dyktatorstwa i formalności. Rodzice pozwalają dziecku na odpowiedzialność za własne działanie i oczekują, aby dziecko przejawiało dojrzałe zachowanie. Takie postępowanie jest wyrazem szacunku dla indywidualnych cech dziecka. Kierowanie dzieckiem oparte jest na podsuwaniu mu sugestii, a nie na narzucaniu mu własnej woli lub wymuszaniu określonego postępowania. Dziecko w takiej sytuacji wie, czego oczekują od niego rodzice i stara się spełniać te oczekiwania, gdyż są to oczekiwania na miarę jego możliwości. Rodzice przejawiający postawy właściwe wobec dziecka, nie mają trudności w nawiązywaniu kontaktów z dzieckiem, chętnie opiekują się nim, zaspokajają jego potrzeby oraz okazują dużo cierpliwości. Rodzice ci są zdolni do obiektywnej oceny własnego dziecka.
Każdej z postaw właściwych odpowiada postawa przeciwna, stanowczo niewłaściwa. Do grup postaw niewłaściwych M. Ziemska zalicza:13
- postawę unikającą – którą cechuje ubogi stosunek uczuciowy lub zupełna obojętność. Przebywanie z dzieckiem sprawia rodzicom trudności i nie należy do przyjemności. Przy tej postawie występuje zaniedbywanie dziecka pod różnymi względami - zarówno jego potrzeb uczuciowych, jak i w zakresie opieki nad nim. Zaznacza się niedbałość i niekonsekwencja w przestrzeganiu zasad, lekkomyślność lub wręcz obojętność wobec niebezpieczeństwa. Potrzeby dziecka nie są zaspokajane lub zaspokajane są w minimalnym stopniu.
- postawa odtrącająca – charakteryzuje się nadmiernym rygoryzmem, jawną wrogością lub zaniedbywaniem, stosowaniem nadmiernych kar, oschłością, agresywnością werbalną i fizyczną. Rodzice nie lubią dziecka i nie życzą go sobie, żywią wobec niego rozczarowania. Często dziecko uznawane jest za ciężar ograniczający swobodę. Opiekę nad nim uważają za odrażającą lub przekraczającą ich siły, dlatego nieraz poszukują osób lub instytucji, które przejęłyby ich obowiązki.
- postawa nadmiernie wymagająca – przejawia się w stawianiu dziecku zbyt wysokich wymagań, w żądaniu sukcesów. Postawę tą cechuje naginanie dziecka do wytworzonego przez rodziców wzoru, bez liczenia się z jego możliwościami i indywidualnymi cechami. Dziecko przez cały czas znajduje się pod presją, gdyż rodzice z góry założyli dostosowanie go do idealnego wzorca. Inne cechy tej postawy to: ograniczanie swobody i aktywności przez zakazy, nakazy i nagany, zmuszanie, stosowanie sztywnych reguł. Dziecko traktowane jest z pozycji autorytetu bez uznawania jego praw.
postawa nadmiernie ochraniająca – podejście do dziecka jest bezkrytyczne, a ono uważane jest za wzór doskonałości. Rodzice traktują dziecko pobłażliwie, z nadmierną opiekuńczością, starają się rozwiązać za nie wszystkie problemy życiowe, nie dopuszczając go do głosu i samodzielności. Inne cechy tej postawy to izolowanie społeczne dziecka i paniczny nieuzasadniony lęk o jego bezpieczeństwo. Postawy rodzicielskie uznawane za negatywne przyczyniają się do niezaspokojenia potrzeb dziecka i wpływają na rozwój określonych form jego zachowania. Generalnie można stwierdzić, że nieprawidłowe postawy rodzicielskie w sposób bezpośredni lub pośredni wpływają na występowanie u dzieci różnego rodzaju zanurzeń. Podsumowując powyższe rozważania, w wychowaniu dzieci najważniejsze są dwa czynniki: ustalenie jasno określonych zasad, których naruszanie będzie miało swoje konsekwencje oraz czułe, bezwarunkowe i delikatne kochanie dziecka. W zależności od postawy rodzica różny jest stopień okazywania dziecku miłości i kontrolowania dziecka przez zasady i ograniczenia.

1.3. Rozwój intelektualny

Dziecko sześcioletnie jest osobą radosną, ciekawą otaczającego go świata. W tym okresie uwaga, pamięć i myślenie dziecka związane z ruchem ma w dużej mierze charakter impulsywny, niezależny od woli. Wiąże się to z niedostatecznie wykształconych korowych procesów hamowania. Czynnikami decydującym o poziomie inteligencji oraz rozwoju intelektualnym dziecka decydują: czynnik genetyczny, wpływ środowiska, aktywność dziecka oraz czynnik wychowawczy. Rozwój intelektualny dziecka jest odpowiedzialny za: mowę, myślenie, pisanie, czytanie, rozwój pojęć w tym matematycznych.
Mowa sześcioletniego dziecka jest naturalna i żywa. Często towarzyszą jej pozawerbalne składniki takie jak: mimika, gesty, spojrzenia czy ruch. Dziecko nie dba o przejrzystość i poprawność swoich wypowiedzi, a w mowie często występują skróty, pauzy czy niedopowiedzenia. Występują również wykrzykniki, pytajniki, słowa wyrażające prośbę lub gniew, a modulacja głosu nie jest jeszcze płynna. Głos dziecka jest napięty nieco ochrypły , łatwo przechodzący w pisk lub krzyk. Rozwój mowy zależy przede wszystkim od uwarunkowań genetycznych oraz od wrodzonych właściwości organizmu człowieka. Prawidłowy rozwój mowy jest jednak możliwy tylko w kontakcie z innym ludźmi.14 Mowa dziecka rozwija się , o czym świadczy jego słownik oraz prawidłowa wymowa. Dziecko w 6 r. ż. zaczyna coraz lepiej wymawiać słowa zawierające zbitek trzech spółgłosek ( np. zgrzyt).15
U dziecka sześcioletniego występuje mowa konkretno- wyobrażeniowa, która wybiega poza aktualną sytuację. Dziecko mówiąc o tym, co ma nastąpić nie opiera się tylko na spostrzeżeniach ale na skojarzeniach ze słowem i wyobrażeniach. Mowa dziecka jest komunikatywna i odznacza się formą bardziej ciągłą, obejmując kilku zdaniowe wypowiedzi, pojawiają się również elementy opowiadania. Mowa jest coraz bardziej poprawna gramatycznie, a jej rozwój związany jest z rozwojem myślenia i narządów mowy. Dziecko dzięki mowie konkretno- wyobrażeniowej prowadzi rozmowy między innymi dziećmi. Jest ciekawe świata dlatego dąży do jego poznania i zrozumienia praw w nim rządzących Tematy podejmowane przez dziecko dotyczą zarówno jego zainteresowań jak i uczuciowych przeżyć. W tym wieku dziecko dużo mówi o sobie, własnych rodzicach, rodzeństwie, o własnych czynnościach oraz wydarzeniach. W wypowiedziach mogą również pojawić się elementy mowy abstrakcyjnej, której rozwój następuje dopiero w wieku szkolnym. Zasób słownika, którym się posługuje zależy od sposobu wyrażania się otoczenia. Mówiąc, dziecko w drodze analizy i syntezy wyodrębnia i łączy poszczególne człony myśli, a następnie je wypowiada. Zdania dziecka składają się z kilku słów najczęściej 6, 7 i więcej. Opowiadanie dziecka zawiera pewną kompozycję. Najpierw przedstawia przebieg zdarzeń, zawierającą zapowiedź rozwiązania akcji. Ciekawym zjawiskiem są neologizmy , tworzone przez dziecko wówczas, gdy nie jest w stanie wyrazić swoich myśli za pomocą znanych mu słów. Tworząc neologizmy, dzieci wykorzystują zasady gramatyki języka, lecz nie stosują tych reguł poprawnie.16 Dzięki rozwojowi mowy dziecko staje się zdolne do spostrzegania zjawisk w trzech czasach: przeszłym, teraźniejszym i przyszłym. W 6-7 roku życia dziecko używa prawie każdej formy zdania, posługuje się już zdaniami bardziej skomplikowanymi, przy czym zdaniami pełnymi, złożonymi- wcześniej w rozmowach z dorosłymi aniżeli w kontaktach z dziećmi.17
Rozwój uwagi, wyobraźni oraz pamięci jest ze sobą powiązany. Uwaga dziecka skoncentrowana jest na bodźcach silnych i atrakcyjnych. W momencie nudy przenosi zainteresowanie na inną czynność lub zabawę. Uwaga jest mimowolna, nietrwała, a największy zasób słów i faktów zapamiętuje podczas zabawy. Dziecko potrafi koncentrować się na tym co robi. Świadczy to o kształtowaniu się uwagi dowolnej, która jest warunkiem osiągnięcia przez dziecko dojrzałości szkolnej. Rozwija się również pamięć słowno-logiczna, lepiej zapamiętuje obrazki, czynności ruchowe oraz te, które wywołały u niego emocje.
Pamięć to proces, podczas którego dziecko zdobywając informacje, wrażenia zmysłowe magazynuje je tak aby je wykorzystać w późniejszym czasie. Czas przechowywania informacji jest bardzo różny w zależności od indywidualnych predyspozycji. Niektóre informacje są przechowywane bardzo krótko, inne zaś przez dłuższy czas.18 Są dzieci, które maja lepszą pamięć wzrokową inne słuchową, a jeszcze inne dotykową czy węchową. Jest to zależne od receptora, który uczestniczy w odbieraniu informacji. W wieku sześciu lat pojawia się proces powtarzania. W okresie szkolnym obserwujemy również intensywny rozwój dowolności pamięci, czyli zapamiętywanie informacji, które są nam potrzebne i dla nas ważne.19 Dziecko potrafi wiernie odtworzyć wiersz lub piosenkę, uważnie słucha tekstu czytanego, wypowiedzi kolegów. Pamięta podstawowe wiadomości ze środowisko społeczno-przyrodniczego. Zna dni tygodnia, pory roku, adres, zna nazwy warzyw i owoców. Wzrasta pojemność dziecięcej pamięci (odtwarza szereg składający się z 6 słów), co jest spowodowane dojrzewaniem struktur mózgowych oraz szybszym przebiegiem procesów umysłowych u starszych dzieci. Nowy materiał może być skuteczniej zapamiętany, jeśli jest sensowny i możliwe jest powiązanie go z posiadaną przez dziecko wiedzą.20 Rodzice powinni pomagać dziecku w stymulowaniu jego pamięci przez kształtowanie logicznego zapamiętywania.
Spostrzeganie u dziecka sześcioletniego również ma charakter mimowolny i wiąże się ściśle z jego aktywnością. Duży wpływ na dziecięce spostrzeganie odgrywają emocje, spostrzeżenia są wywoływane przez bodźce, które wzbudzają określone stany emocjonalne. Pojawia się również synkretyzm spostrzegania polegający na całościowym i globalnym ujmowaniu obserwowanych zjawisk i obiektów, nieumiejętności wyłaniania w obserwowanym obiekcie elementów istotnych i drugorzędnych oraz sprowadzaniu bardziej złożonych układów bodźców do prostszych.21 Polega to na częstych zniekształceniach, ujawniających się np. w dziecięcych rysunkach. Proces spostrzegania naznaczony jest również egocentryzmem. Powoduje on, że dziecku trudno jest ujmować zjawiska z perspektywy innej niż własna. Przekonane jest, że inne osoby widzą świat w ten sam sposób, co ono.
U dzieci sześcioletnich wzrasta wrażliwość zmysłów na bodźce. Szczególną rolę spełnia tu zmysł wzroku i słuchu. Wrażliwość dziecka pozwala mu na odróżnienie barw ich odcieni. Ostrość wzroku pozwala dostrzec położenie i wielkość przedmiotów, a także ich cechy i jakość. Rozwija się słuch werbalny, czyli wrażliwość na dźwięki mowy, a także słuch muzyczny, poczucie rytmu, melodii. Przeważa również spostrzeganie globalne, chociaż może ono dokonywać analizy i syntezy danego materiału np. rozpoznać kształty przedmiotów, figury geometryczne, układać obrazki z części. W rozwoju pojęć matematycznych dziecko liczy w zakresie dziesięciu, dodaje, odejmuje w pamięci lub na klockach. Zna figury geometryczne, zna pojęcie zbioru, porównuje zbiory, posługuje się liczebnikami porządkowymi. Rozpoznawanie i kopiowanie figur nie jest jednak wolne od błędów. Dzieciom sprawia trudność np. rysowanie figur i kącie skierowanym w dół (np. rombu), różnicowanie liter podobnych kształtem (np. „E” i „F”), a także tych, które są swoimi zwierciadlanymi odbiciami (np. „b” i „p”).22 Dlatego ważne jest uwzględnianie różnic indywidualnych w rozwoju intelektualnym dziecka.




1.4. Rozwój emocjonalny


Osiągniecie przez dziecko pełnej dojrzałości emocjonalnej jest procesem długotrwałym. Jeżeli rozwój emocjonalny we wczesnym stadium ontogenezy przebiegał pomyślnie, to można oczekiwać dalszego prawidłowego kształtowania uczuć. Wszelkie zakłócenia rozwoju we wczesnymi dzieciństwie utrudniają osiągnięcie dojrzałości emocjonalnej. Dziecko nie rodzi się z gotowym wachlarzem reakcji emocjonalnych jako odpowiedzi na bodźce. Reakcji tych uczy się w toku nabywania doświadczenia. Funkcjonowanie psychiczne sześciolatka stanowi zwieńczenie osiągnięć rozwojowych średniego dzieciństwa, określanego jako wiek przedszkolny (3-6).23 W związku z niedojrzałością układu nerwowego przeżycia dziecka są krótkotrwałe. Często trwają tylko kilka minut, nagle powstają i nagle się kończą. Wiek sześciu lat cechuje swoista dynamika życia uczuciowego. Przeżycia dziecka znacznie się wzbogacają i obejmują różne uczucia. Rozwój uczuć prowadzi do emocji połączonych z osobistymi potrzebami i pragnieniami dziecka. Rozwój ten dokonuje się w procesie uczenia, w którym dziecko sześcioletnie przyswaja sobie treść ludzkich uczuć oraz sposób ich wyrażania, a doznając wzruszeń gromadzi własne doświadczenia.
Wiadomo bowiem, że okres do około 6 roku życia jest szczególnie istotny dla rozwoju dziecka, a zwłaszcza dla rozwoju jego systemu nerwowego, który będzie odpowiadał za jego możliwości emocjonalne i intelektualne.24 Czas dziecka spędzony w przedszkolu, to zwykle czas beztroski, pełen radości i zabawy, ale zarazem trudny i skomplikowany ponieważ stawia przed dzieckiem szereg wymagań i przygotowuje go do podjęcia nauki szkolnej. W wieku 6 lat zwiększa się rola bodźców słownych i wyobraźni w uczuciach dziecka. Życie uczuciowe rozwija się na płaszczyźnie coraz większych kontaktów z otoczeniem. Z nich rodzi się radość, miłość, życzliwość, gniew, strach, zazdrość. Tu bierze swój początek rozwój uczuć poznawczych, społeczno-moralnych i estetycznych. Dziecko 6 letnie jest zazwyczaj pogodne i ufne wobec innych. Potrafi również opiekować si młodszym rodzeństwem lub słabszym rówieśnikiem. Nastroje i uczucia dziecka są jeszcze zmienne, emocje szybko przemieniają się w inne np.: śmiech w płacz, radość w smutek. Szczególnie gdy jego silne pragnienia napotykają na przeszkody, gdy utraci ulubiony przedmiot lub zabawkę, zetknie się ze zniszczeniem lub śmiercią. Dojrzewając emocjonalnie sześciolatek zaczyna rozumieć emocje otaczających go wokół osób. Dlatego podstawowe znaczenie w rozwoju uczuć miłości, sympatii, życzliwości mają dla niego kontakty z ludźmi z najbliższego otoczenia. W wieku sześciu lat dziecko może okazać dużo ciepłych uczuć zwierzętom czy zabawkom.
U pięcio-, sześciolatka dochodzi do wysubtelnienia i różnicowania się postaw emocjonalnych opartych na strachu. Stąd pojawia się przeżycie nieśmiałości, zakłopotania, zmartwienia czy lęku.25 Nieśmiałość może pojawiać się w postaci: zarumienienia, zacinania, szczególnie wobec nieznanych osób. Dziecko potrafi się już na tyle opanować, że nie ucieka ale przejawia reakcje zastępcze, takie jak: kręcenie palców czy guzików w ubraniu. Zawstydzone czy upokorzone, pragnie pozostać niezauważone i zabiera głos tylko gdy jest wywołane do odpowiedzi. Innym odczuciem opartym na strachu są zmartwienia. Są one często efektem wyimaginowanych lub realnych niepokojów.. W dziecięcej wyobraźni rzeczywistość miesza się z fantazją i wiele zjawisk jest wyolbrzymianych. Dlatego wytworami dziecięcej wyobraźni mogą być wojny lub kataklizmy. Dziecko boi się być porwanym przez rozbójników, ściganym przez wiedźmy, boją się duchów, potworów i nocnych zjaw. Dziecko dzięki rozwojowi wyobraźni może projektować, w oparciu o swoje doświadczenia, różne zmartwienia dotyczące życia rodzinnego.
Gniew w przeciwieństwie do strachu pociąga za sobą agresywne formy zachowania dziecka. Gdy otoczenie ogranicza dziecku swobodę działania, udaremnia jego pragnienia, wytwarzają się sytuacje frustracyjne, podczas których dziecko protestuje i walczy o swoje prawa. Wybuch gniewu może być odpowiedzią na agresywne zachowanie innych dzieci lub chęcią zwrócenia na siebie uwagi dorosłych. Sześciolatek jest bardzo labilny emocjonalnie i nieprzewidywalny. W jedne chwili jest skłócony z całym światem, gwałtowny, a za chwilę zachowuje się uprzejmie i stosownie. Kolejnym uczuciem negatywnym w tym wieku jest zazdrość. Powstaje na skutek rzeczywistej lub przypuszczalnej utraty miłości osób bliskich. Powodem do zazdrości jest również chęć posiadania zabawek, słodyczy należących do innego dziecka. Dziecko może również innym zazdrościć rodzeństwa, dziadków lub zwierzątka, a także w momencie pojawienia się młodszego rodzeństwa. Dziecko sześcioletnie reaguje emocjonalnie na przeżywaną sytuację, a oprócz tego ustosunkowuje się uczuciowo do faktów, zdarzeń wyobrażeniowych. Dokonuje się w jego psychice proces intelektualizacji.26 Do przejawów zazdrości czasami dołącza przygnębienie, niepokój, uczucie osamotnienia, a także agresywność. Zazdrość u dziecka może również prowadzić do braku apetytu lub symulowania choroby.
Duże znaczenie ma dla sześciolatka grupa rówieśnicza, w której zawiera pierwsze przyjaźnie i w której współzawodniczy. Dziecko manifestuje swoją sympatię dla innych chęcią przebywania w ich towarzystwie, podejmując wspólną zabawę i rozmowę.
Pomoc dziecku w zrozumieniu swych emocji polega na stosowaniu aktywnego słuchania przez dorosłego. Mądry dorosły potrafi dostrzec, a nie karcić przejawy złości, strachu czy smutku. Akceptowanie przez dorosłych tych uczuć pozwoli dziecku na pozostanie w kontakcie z własnym doświadczeniem. Jeśli dziecko nauczy się wyrażać swoje emocje w sposób akceptowany społecznie, rozpoznawać i kontrolować je, to emocjonalny kryzys sześciolatka może zostać rozwiązany pozytywnie. Należy przy tym zaznaczyć, że w ogólnym rozwoju dziecka sfera emocjonalna jest bardzo delikatna i wymaga największej uwagi ze strony środowiska dorosłych, a jednocześnie najtrudniej kształcić ją przez planowe, programowe, racjonalne działania.27 Dla właściwego rozwoju uczuć dziecka największe znaczenie ma autentyczne zainteresowanie się jego odczuciami, akceptacja dla jego osoby oraz zacieśnienie związków uczuciowych z rodziną. Zdaniem psychologów, większość dzieci sześcioletnich przejawia brak dojrzałości szkolnej z powodu nieumiejętności panowania nad swoimi emocjami, a nie ze względu na słabe możliwości intelektualne.28

1.5. Rozwój fizyczny i motoryczny


Rozwój fizyczny jest podstawową oznaką rozwoju, dotyczy procesów wzrastania i dojrzewania. U dzieci sześcioletnich wzmacnia się kościec i muskulatura, ustalają się naturalne krzywizny kręgosłupa. Kościec dziecka pozostaje elastyczny i miękki, z nasadami kostnymi chrząstkowymi, o przyczepach więzadłowych wprawdzie dość prężnych, lecz cienkich i słabo przyrośniętych do kości.29 Dlatego bywa często przyczyną pojawienia się w tym wieku wad postawy ciała. Stopa ulega uwypukleniu, silniej niż u dorosłych zaznacza się lordoza lędźwiowa, słabe są mięśnie brzucha, obręczy barkowej i kończyn dolnych, bardziej ukośnie wychylone do przodu jest ustawienie miednicy, co powoduje znaczną wypukłość brzucha.30 Około szóstego roku życia zauważyć wzmożoną precyzję w wykonywaniu przez dzieci prostych czynności np. samoobsługiwanie się, wycinanie, malowanie oraz konstruowanie. Wiąże się to z rozpoczętym procesem kostnienia nadgarstków, co wzmaga sprawność dłoni. Rozwój kośćca i mięśni zależy w dużym stopniu od odżywiania dziecka w tym okresie. Dlatego rodzice muszą byś świadomi jakości i wartości podawanych produktów. Ważne aby w diecie dziecka znalazły się właściwe składniki pokarmowe np.: białko, sole mineralne, witaminy. Apetyt sześciolatka zmienia się diametralnie. Są dni kiedy z trudem patrzy na jedzenie oraz takie chwile, kiedy ma ogromny apetyt. Przewód pokarmowy jest pod względem trawiennym sprawny ale bardzo wrażliwy na działanie takich czynników jak: zarazki, nieświeże pokarmy czy niewłaściwa dieta.
Największy przyrost mięśni przypada około szóstego roku życia. Nie oznacza on jednak dużej gotowości do wysiłku fizycznego. Dziecko męczy długotrwały, jednostajny ruch, jak również pozostawianie w tej samej pozycji. Dlatego należy dziecku dawkować uważnie wysiłek fizyczny, przestrzegać częstej zmienności pozycji ciała. Stwarzać warunki do swobodnego i regularnego rytmu i tempa ruchów.
W 6 roku życia dziecka osiąga wzrost dziewczynki 116,1 cm, chłopcy 117,8 cm oraz masę ciała: dziewczynki- 20,9 kg, chłopcy- 21,8 kg.31 Uwzględniając różne czynniki, a przede wszystkim wiek szkieletowy przewiduje się, że dziewczęta sześcioletnie osiągają ok. 70% ostatecznych wymiarów ciała, a chłopcy ok. 65% przy przeciętnym wieku szkieletowym, tzn. mieszczącym się w granicach + 1 roku kalendarzowego w stosunku do swojego wieku.32
Mniej więcej w tym wieku dziecko zaczyna tracić zęby mleczne. Niektóre sześciolatki z tego powodu przeżywają lęk inne są dumne, że rosną. W tym wieku zaczyna pojawiać się uzębienie stałe.
Wzrasta również sprawność narządów wewnętrznych takich jak płuca i serce. Serce i płuca pracują coraz wydajniej. Płuca dziecka sześcioletniego wykonują ok 23 oddechów na minutę, u dorosłego jest to 16 oddechów.
Układ nerwowy stale doskonali się pod względem budowy i funkcji. W układzie nerwowym następuje rozwój receptorów, formowanie się i różnicowanie zakończeń nerwowych, zwiększa się ilość połączeń między nimi, kończy się proces inerwacji mięśni szkieletowych. W wieku 5 lat masa mózgowa osiąga już 90% wielkości mózgu dorosłego człowieka .Następuje rozwój poszczególnych ośrodków mózgu, co znacznie zwiększa koordynację ruchów. Opanowane poprzednio ruchy ulegają dalszemu doskonaleniu,pojawiają się nowe umiejętności, dziecko zaczyna tworzyć nieznane wcześniej kombinacje ruchowe (np. biegu i skoku, chwytu i rzutu).”33 Dziecko sześcioletnie dobrze już panuje nad swoimi ruchami, potrafi je kontrolować wzrokiem oraz łączyć kilka kolejnych czynności w jeden ciąg. Mimo znacznego postępu w rozwoju systemu nerwowego należy pamiętać o jego słabości i męczliwości. Dziecko reaguje dość szybko i silnie na bodźcie z otoczenia, ma jednak spore trudności w panowaniu nad nastrojami. Z czasem pojawi się równowaga psychiczna, będzie jednak ona zależna od sposobu wychowania w domu rodzinnym, postaw rodzicielskich, a także systemu wychowawczego w przedszkolu, a następnie w szkole.
Również układ oddechowy stają się bardziej wydolny. Swój największy wzrost osiąga układ limfatyczny. Wzmożona praca układu limfatycznego objawia się powiększeniem migdałów podniebiennych, węzłów chłonnych szyjnych i innych, a często też przerostem tzw. trzeciego migdałka, co w efekcie utrudnia dziecku oddychanie przez nos.34
Rozwój ruchowy dziecka cechuje względna harmonijność oraz doskonalenie wszelkich ruchów. Następuje wzrost takich sprawności jak: chód, bieg, skoki, wspinanie się i inne formy przystosowania do warunków terenu polegające na pokonywaniu przeszkód. Rozwija się koordynacja wzrokowo- mięśniowa, podporządkowanie ruchów spostrzeżeniom wzrokowym, a w związku z tym dowolność ruchów.. Dziecku sześcioletniemu nie sprawia trudność samodzielne ubieranie odzieży, zawiązywanie sznurowadeł czy zapinanie guzików.
Dzięki rozwojowi sprawności motorycznych, a szczególnie lokomocyjnych, doskonali się u dziecka czynność biegania. Wzrasta również długość kroku przy bieganiu, jak również rozwija się technika biegu. Dzieci sześcioletnie biegają już szybciej i bardziej harmonijnie. Możliwe jest to dzięki lepszej koordynacji pracy kończyn górnych i dolnych, pochylenia tułowia do przodu oraz unoszenia wysoko kolan. Rozbieg przy skoku sześciolatka jest bardziej dynamiczny, a odbicie dość zdecydowane. Dziecko wykonuje coraz precyzyjne ruchy, jak rzucanie, chwytanie,obejmowanie przedmiotów czy nawlekanie koralików. Wzrasta również umiejętność utrzymywania równowagi pod względem statycznym jak i dynamicznym. Dziecko potrafi stać nieruchomo z zamkniętymi oczami, przechodząc po wąskiej ławce bez upadku. Tempo i siła przemian w rozwoju dziecka są widoczne dla rodziców, jak i nauczycieli. W tym wieku dziecko przejawia dużą potrzebę ruchu, jest żywe, hałaśliwe przy czym mówi dużo i głośno.
E. B. Hurlock wskazuje, jakie są powody, które sprawiają, że właściwy rozwój ruchowy i praca nad własnym ciałem są psychologicznie i społecznie ważne:
- ćwiczenia bezpośrednio wpływają na polepszenie zdrowia fizycznego i psychicznego
dziecko może wyładowywać posiadaną w nadmiarze energię i przez to lepiej znosić napięcia i frustracje
dobry rozwój ruchowy dziecka daje mu poczucie pewności, zadowolenia i własnej adekwatności (niezależności)
lepsza kontrola motoryczna i umiejętności ruchowe mogą zapewnić dziecku indywidualną rozrywkę
właściwy rozwój ruchowy ułatwia akceptację społeczną, a nawet umożliwia dziecku zajmowanie roli przywódcy grupy
dziecko ruchowo sprawne ma większe szanse na poczucie własnego bezpieczeństwa i poprawę pojęcia własnego „ja”.35
Dlatego dziecku należy organizować różne formy ruchu, aby poprawnie opanowało skomplikowane nawyki ruchowe.